Waterland en omgeving

Schermerhorn

Grenspaal, XVIII, met de wapens van Schermerhorn en Groot-Schermer (vgl blz 172⁺ en De Speelwagen, 1951, blz 266 en 1951, afb t.o. blz 121).

HET VOORM. RECHTHUIS, in 1766 opgetrokken ter vervanging van een 17de⁺ eeuws gebouwtje van hetzelfde type als het voormalige rechthuis van Noord-Schermer - vgl. blz 173 - is in 1880 veranderd in een woonhuis. Een gewassen tekening van het vorige rechtshuis door H. de Winter, 1744, bevindt zich in het Rijksarch. te Haarlem. Ook het Gemeente Arch. van Alkmaar bezit nog een tekening van dit vorige gebouw (Teg. Staat, VIII, blz 392).

Het sterk verminkte gebouwtje van twee verdiepingen onder een zadeldak heeft aan⁺ de noordzijde nog twee rococo-aanzetkrullen van natuursteen. In de zuidgevel een steen met het opschrift: anno 1766 op 6 juni is hier gelegt door / wouter koppen oud 15 jaaren / den eersten steen aan / t huys van regt om vreed / en vryheyt te bewaaren. Hoger een relief met resten van polychromie, voorstellende de Rechtspraak van Salomon, XVIIIc.

HET NOORDERPOLDERHUIS van de Schermeer, gelegen aan de dijk ten N. van⁺ het dorp, is een houten gebouwtje - XVIIIc, gewijzigd in de 19de eeuw - van twee in elkaars verlengde liggende door zadeldaken gedekte gedeelten van één verdieping: nl de woning van de opzichter-bewaarder en een hoger gedeelte met opkamer, welke dienst doet als vergaderzaal. De ingang met dubbele deur en snijraam en de

+ Grenspaal

+ Voorm. Raadhuis

+ Beschrijving

+ Polderhuis

[p. 128]

schuiframen van de vergaderzaal zijn XIXa; de overige ramen van nog later tijd. Op korte afstand van dit gebouw staat de gedeeltelijk over het water gebouwde timmerloods, in een zaaltje terzijde waarvan van ouds na afloop van de vergaderingen wordt gekegeld.

⁺ De vergaderzaal heeft een marmeren schoorsteenmantel, XVIIIc, waarvan de boezem met rococosnijwerk is versierd en de rijk versierde spiegellijst dezelfde stijl vertoont. Tot de inventaris behoren:

⁺ Tegeltableau anno 1718 met het wapen van de Schermeer en het onderschrift schermeers / beschermer. Zilveren bodebus; merken: Alkmaar, S (1802), meesterteken van Gerrit Jacob Rogheir. In een hoekkastje, XVIIIc, enige sierglazen, XVII/XVIII. Verder een klokje, diameter 27 cm, vermoedelijk afkomstig uit het daktorentje van een voorafgaand gebouw. Het randschrift luidt: mammes fremy me fecit amstelodami anno domini 1681.

⁺ DE HERVORMDE KERK is eigendom van de kerkelijke gemeente met uitzondering van de toren, die aan de burgerlijke gemeente behoort.

⁺ literatuur. Oudh. en Gest., II, blz 52. - Noordholl. Arc., blz 318. - Teg. Staat, VIII, blz 392. - van der aa, blz 149. - N.H. Oudh., II, 1 blz 53 vlg. - Oud. Holl., XXVI, blz 69 vlg. - Buiten, 1919, blz 490 vlg. - ozinga, blz 122 vlg. - Gen. en Herald. Gedenkw., V, blz 30 vlg. - Navorscher, 1933, blz 213. - joosting en muller, II, blz 309.

⁺ geschiedenis. De kerk staat op de plaats van een in 1504 gebouwde kapel, welke resorteerde onder de parochiekerk van Schermer en welke in 1526 werd uitgebreid. Nadat in 1612 de gewezen parochiekerk door een hevige storm is ingestort, vergroot men de kapel nogmaals. Tenslotte breekt men haar af om in de jaren 1634/6 de huidige kerk te kunnen bouwen zeer waarsch. o.l.v. de Edamse molenbouwer J. Jz Vijselaer (vgl blz 130). Het ondanks herstellingen in 1892 zeer verwaarloosde gebouw wordt gerestaureerd.

⁺ De georienteerde pseudobasilicale kerk, afb 34, pl LVI, 138, LX, 142 en LXI, aan de noordkant begrensd door een kerkhof, heeft een grotendeels in het middenschip ingebouwde toren. Het middenschip met zijn zevenzijdige sluiting en de veel smallere zijbeuken liggen onder één dak. De hoofdingang wordt gevormd door het torenportaal; in de hoek tussen zuidbeuk en sluiting bevindt zich een later portaalaanbouwtje. In het derde vak van de noordmuur komt een niet meer gebruikt rondboogpoortje voor.

⁺ De oude baksteen, opgemetseld in kruisverband, vertoont een formaat van 24 à 25 × 5; 10 lagen = 62 cm.

⁺ De toren, pl LVI, 138, heeft, met zijn van de toren van Middenbeemster overgenomen versiering van vlakke rechthoekige en rondbogige nissen, een uitgesproken 17de eeuws karakter. Om de achtkantige met leien beklede spits loopt een open balustrade. Boven de natuurstenen omlijsting van de rondboogingang op een met rolwerk, draperieën en een schelp versierde steen het wapen van Schermerhorn en het opschrift: int iaer mdcxxxiv den xii / ivny is d eerste steen aen / dese kerck geleyt.

⁺ In de overige delen sluit de kerk, afb 34 pl LVI, 138, zich, ondanks de 17de eeuwse bouwtijd, nog sterk aan bij de gothische traditie; de spitsboogvensters met afgeschuinde dagkanten, waarvan het eerste aan de noordzijde grotendeels is dichtgemetseld, hebben gedeeltelijk vernieuwde bakstenen traceringen van elkaar kruisende bogen. De steunberen versnijden zich eenmaal boven de ter hoogte van de vensterdorpels

+ Inwendig

+ Inventaris

+ Herv. Kerk

+ Literatuur

+ Geschiedenis

+ Beschrijving Ligging Plattegrond

+ Materiaal

+ Uitwendig Toren

+ Kerk

[p. 129]

Afb. 34. Schermerhorn. Herv. Kerk, 1634/6

[p. 130]

aangebrachte waterlijst. Het dak wordt boven de sluiting bekroond door een windvaan in de vorm van een scheepje.

⁺ De onderste torenruimte is aan drie zijden door rondbogen geopend naar het middenschip, terwijl de verdiepingen slechts door een houten trap van de kerk uit bereikbaar zijn. Via de eerste verdieping komt men in een houten hangverdieping binnen de kerk aan de noordzijde van de toren; blijkens het aan de kerkzijde op een cartouche geschilderde opschrift: ‘Ick sorg voort gemeen / voor Kerck en christi / leen’, werd hier waarschijnlijk vroeger de bedeling van de armen gehouden; later was er de gevangenis. De hangverdieping rust met haar draagbalken op gesneden consoles.

⁺ De spitse scheibogen tussen het met een spitsbogig houten tongewelf overdekte middenschip en de met halve tongewelven overdekte zijbeuken, pl LX, 142 en LXI, rusten op ronde pijlers met lijstkapitelen en van een vierkant in een achtkant overgaande basementen; de buitenste scheibogen komen aan de muurzijde neer op gebeeldhouwde kraagstenen. De curieuze wijze, waarop de scheibogen in de westmuur overgaan (vensternissen), wettigen het vermoeden, dat van het voorafgaande gebouw muurresten of althans fundamenten zijn gebruikt. Trekbalken met korbelen en gesneden sleutelstukken bewerkstelligen het dwarsverband; de muurstijlen worden in de sluiting gedragen door gebeeldhouwde kraagstenen. De met wapenschilden versierde gesneden consoles onder de schinkels van de sluiting herinneren aan de Rijp.

⁺ Het interieur, pl LX, 142 en LXI, is vooral opmerkelijk door de beschildering der overkapping, waarvan de overheersende kleur blauw is; deze beschildering is, blijkens de jaartallen op trekbalken en beschieting, in de loop der tijd meermalen vernieuwd. Aan weerszijden van schinkels en noklijst zijn ornamentranden aangebracht in zwart, rood en blauw; in het middenschip en de sluiting komen voornamelijk gestyleerde Franse lelie's voor en in de zijbeuken en op het knooppunt van de schinkels van de sluiting wijnranken en bloemen in een meer naturalistische opvatting. Op de derde trekbalk van het middenschip bevinden zich het wapen van Edam en de opschriften ‘Jan Jansz Vijselaer - van Edam 1634’ en aan weerskanten hiervan cwh 17-67 lcwh. Op een balk in de toren staat cab 1707 en op de beschieting van de sluiting mf / 1761 / .

De kerk bezit de volgende meubels en andere voorwerpen:

⁺ Zeskantige eiken preekstoel, XVIIb, van hetzelfde type als die van de Rijp, Oostzaandam, Krommenie en Graft, met Ionische hoekzuiltjes en friezen met rankwerk.

⁺ Eiken doophek met banken, XVIIb, voorzien van een deklijst op balusters.

⁺ Koperen voorzangerslezenaar, XVIIb en doopbekken met houder, XVIIc.

⁺ Om vijf pijlers herenbanken, XVIIb, met gecanneleerde hoekpilasters en een rugschot van rondboogpanelen met loofwerk in de zwikken.

⁺ Eiken portaal in een pilasteromlijsting, die bekroond wordt door een driehoekig fronton. In het tympaan is de voorstelling geschilderd van de Boodschap aan de herders van Bethlehem. In het fries onder het tympaan een opschrift.

⁺ Grafzerk met in een medaillon de voorstelling van een driemaster (Gen. en Herald. Gedenkw., blz. 35 nr 1).

⁺ De gebrandschilderde glazen zijn voorlopig opgeborgen. Zij bevonden zich in vijf vensters van de noordmuur en zes vensters van de sluiting. De beschrijving wordt begonnen in het W., waarbij voor de opschriften en heraldische bijzonderheden zij verwezen naar Gen. en Herald. Gedenkw., blz 31/4.

+ Inwendig

+ Kerk

+ Gewelfbeschildering

+ Preekstoel

+ Doophek

+ Koperwerk

+ Herenbanken

+ Tochtportaal

+ Grafzerk

+ Gebrandsch. glazen

[p. 131]

1.	Dit uit 1635 daterende raam bevat negen, door bloemranken omgeven medaillons, waarin o.a. is voorgesteld de Verloren Zoon en de Strijd van Samson met de leeuw.
2.	Boven drie cartouches, de rechtspraak van Salomon; rechts onder 1634 (?)
3.	Tussen een visser en een karnende boerin het wapen van de Schermeer, omgeven door de attributen van landbouw en visserij, 1636, pl LXXXVIII, 214. De Rijksdienst voor de Monumentenzorg bezit een gewassen pentekening 30 × 17,5 cm, met een voorontwerp voor dit raam, waarschijnlijk van Pieter Holsteyn, de maker van nr 9, pl LXXXVIII, 213.
4.	Het midden van dit glas uit 1636 wordt ingenomen door een ovale, door dolfijnen omlijste cartouche met de voorstelling van drie sluizen; tezamen met de op een dolfijn rijdende zeegod hierboven vormt dit het wapen van het hoogheemraadschap van de Uitwaterende Sluizen in Kennemerland en Westfriesland. Links en rechts van de zeegod de wapens van Holland en Westfriesland. De onderste helft van het raam bevat de wapens van dijkgraaf en hoogheemraden, gegroepeerd om een voorstelling van ‘Het Eerste Concilium der Apostelen / Gehouden binnen Jeruzalem untactis (?)’ Blijkens een quitantie in het archief van het Hoogheemraadschap is het glas van de hand van Willem Christiaens ‘glaesschrijver’ en Jan Marquusz Talen ‘glasemaker’.
5.	In een door een leeuwenkop bekroonde en met korenbloemen omgeven cartouche, waarboven tussen draperieën een lauwerkrans hangt, het wapen van de Beemster. Een jaartal is op dit, uit dezelfde tijd als de andere ramen daterende glas niet te vinden.
6.	Het door leeuwen gehouden wapen van Medemblik boven een ovaal medaillon met een gezicht op de stad uit zee. Boven het wapen tussen twee zeebakens, in een medaillon een zeilschip. In een cartouche onder dit alles een toepasselijk rijm en het jaartal 1635. Blijkens een rekening in het arch. van Edam is het vervaardigd door Claes Symonsz glasemaker.
7.	Voor een architectuurfragment van drie bogen het door leeuwen gehouden wapen van Edam onder een bloemvaas en een lauwerkrans, die door twee engeltjes wordt gedragen. Een met sphinxen en een masker versierde cartouche onder het wapen bevat een opschrift met het jaartal 1635.
8.	Boven een rechthoekig paneel met een voorstelling van de slag op de Zuiderzee staan een man en een vrouw met het wapen van Hoorn. Hierboven op een piedestal, dat zich achter het wapen bevindt, de Faam, omgeven door staande, zittende en zwevende engeltjes. Onder het zeeslagtafereel een toepasselijk rijm, het jaartal 1636 en de naam van de ontwerper Jan Merist Engelsman (vgl Bul. Oudh. B., 1938, blz 51).
9.	Onder draperieën en de figuur van de Faam, omgeven door rankwerk en guirlandes, het door leeuwen gehouden wapen van Alkmaar, waaronder in twee rolwerkcartouches de naam van de stad en het jaartal 1635. Het glas is evenals wellicht nr 3, ontworpen door de Haarlemmer Pieter Holsteyn (Oud-Holl., XXVI, blz 76).
10.	Glas, in 1636 geschonken door Enkhuizen; het is, afgezien van het wapen en het opschrift nagenoeg gelijk aan dat van Hoorn en van de hand van dezelfde kunstenaar.
11.	Voor een stadspoort het door twee griffioenen gehouden wapen van Monnikendam, 1635; sterk vernieuwd.

in de verzameling van de Rijksdienst voor de Monumentenzorg bevinden zich een viertal schetsen (1638, 1639 en twee van 1642, waarschijnlijk van de hand van Pieter Holsteyn) voor een verdwenen raam van Haarlem.

[p. 132]

De kerk bezit verder:

⁺ Drie koperen kronen, XVIIc, voor twee rijen van zes kaarsen. Zij zijn voorzien van schildjes, waarop bij twee het wapen van Haarlem voorkomt en bij één dat van Schermerhorn. Vier koperen vierarmige lichtkronen, XVIIc.

⁺ Houten wandbord, 1636, op de hoeken bekroond door twee duifjes. Het bevat afbeeldingen van de vroegere kerk van Schermer en de kapel van Schermerhorn, een voorstelling van de aanvang van de bouw van de huidige kerk en een berijmd opschrift (N.H. Oudh., II, 1. blz 55). Geschilderd tiengebodenbord uit 1622. Bord met in 1659 uitgevaardigde ordonnantiën.

⁺ Rouwkas voor een onbekende, dame †; het 1e en het 4de kwartier is van de familie Constant (Gen. en Herald. Gedenkw., afb t.o. blz 31).

⁺ Wijzerplaat, waarop behalve het uur ook de datum en de stand van de hemellichamen zijn aangegeven. Zij is versierd met cherubs en draagt het jaartal 1636. De latere bekroning heeft het jaartal 1779 en de monogrammen kkk, adh en dvdh.

⁺ Twee modellen van driemasters, XVIIc; op de spiegel van de een vier geschilderde portretten, twee walvissen, in relief een ruiter en: Jacob Simons anno 1663.

⁺ De grote klok, diameter 133 cm, heeft als randschrift: soli deo gloria assvervs koster me fecit amstelredami anno 1635; onder de rand het wapen van Schermerhorn en lager een cartouche met het opschrift: ick roep tot godts leer alle mensch / ick deyl dag en nacht na wensch / ick donder vreucht met myn geluyt / in droefheyt kryt ick claegend uyt.

De kleine klok, diameter 90 cm, heeft als randschrift: sit nomen domini benedictum f et p hemony m fec zutphaniae 1653.

⁺ A 27. Ingezwenkte halsgevel, afgedekt door natuurstenen festoenen en bekroond door een gebogen natuurstenen tympaan met een schelpversiering. In de top een rond venstertje in een cartouche-omlijsting van natuursteen. Op een banderolle van hetzelfde materiaal het jaartal 1701.

⁺ Ten N. van het dorp staan nog drie buiten gebruik gestelde watermolens overeind. Het zijn grote achtkante bovenkruiers van het zuiver N. Holl. type met vijzel en zonder spruiten; de met riet beklede romp en kap boven een houten onderstuk op een bakstenen voet. In 1950 zijn zij gerestaureerd.

+ Lichtkronen

+ Wandborden

+ Rouwkas

+ Wijzerplaat

+ Scheepsmodellen

+ Klokken

+ Woonhuis

+ Molens