Logo DBNL
Waterland en omgeving (1953)

Waterland en omgeving

(1953)–J.F. van Agt–rechtenstatus Auteursrecht onbekend

Vorige Volgende

Purmerend

literatuur. soeteboom, Vroonen, blz 238. - Oudh. en Gest., II, blz 287. - Teg. Staat, V,+ blz 518. - g. van sandwijk, Beschrijving van Purmerende, Purmerend, 1839. - van der aa, blz 293 vlg. - p.m. verhoofstad, Geschiedenis van Purmerend, Purmerend, 1947. - Bijdr. bisd. Haarl., 29, blz 84.
oude plattegronden. jacob van deventer in het Prov. Archief van N. Holl.; cartonkaart+ in de Nat. Bibl. te Madrid (reproductie's in Nederl. Steden in de 16e eeuw, 's-Gravenhage, 1916). - Plattegronden in boxhorn, blaeu en Teg. Staat. - Vogelvlucht van Blaeu, afb 31. profiel uit het Z. door C. Pronk, 1727, in het raadhuis (blz 114).
geschiedenis. De naam komt voor het eerst voor in de grafelijkheidsrekeningen van 1342/4+ (hamaker, I, blz 269, 319, 382). In 1410 schonk Willem VI ‘die ambachtsheerlijkheden ende dagelicx gerecht van onsen dorpe van Purmer ende Purmerland’ aan de Amsterdamse bankier Willem Eggairt, zijn latere ‘overste tresorier’ en stadhouder. Deze verkreeg tevens verlof om bij Purmerend ‘eenigh slot off woninge te timmeren’, welk slot hij evenwel van de grafelijkheid ter leen moest houden en met een hert of twintig schellingen Hollands verheergewaden (verhoofstad, blz 27). Dit slot ‘Purmersteyn’, gelegen aan de westkant van de plaats, werd in 1423 afgebroken maar reeds in 1424 herbouwd; het heeft bestaan tot in 1741 (vgl prent van C. Jz Visscher en in het raadhuis twee tekeningen van C. Pronk, 1727). In deze tijd en wel in 1416 na de dood van Jacob Mas, Cureit van Purmer, werd
de kapel van Purmerend overeenkomstig een reeds in 1395 verkregen privilege verheven tot een zelfstandige parochiekerk (Bijdr. bisd. Haarl., 30, blz 468 en verhoofstad, blz 44). Nadat nog in 1420 Jan van Beieren verklaard had ‘Purmerendt sal tot alsulcken recht ende gewoonte staen als die ander ghemene dorpen van Waterland’ (Handv. van Monnickendam, blz 32), vinden wij de plaats in een oorkonde van 14 Mei 1434 voor het eerst als ‘stede’ aangeduid (Gemeentearch., nr 855).
+ De nederzetting moet ontstaan zijn langs de dijk van de Weere, een water dat de Beemster en de Purmer met elkaar verbond; de heren van Egmond bezaten hier een belangrijke visserij (palingen). De kern van waaruit de plaats zich heeft ontwikkeld ligt bij de Kaasmarkt, waar de dijkweg een kruispunt vormde met de weg naar Amsterdam. Ongetwijfeld heeft de aanwezigheid van het slot Purmersteyn de opbloei belangrijk gestimuleerd. Hoewel de stad eerst in 1573 met wallen en bolwerken werd versterkt zijn er enige aanduidingen, dat er reeds omstreeks 1450 op zijn minst een lage ommuring was (verhoofstad, blz 70). In 1519 werd een groot aantal huizen door een hevige brand in de as gelegd. In 1572 werd de stad zuidwaarts en in 1574 noordwaarts uitgebreid. In 1614 volgden een westwaartse uitlegging rond het slot en nogmaals een uitbreiding naar het N.

+ HET RAADHUIS, in 1921 gebouwd ter vervanging van een gebouw uit 1591, dat in 1766 en 1846 in Klassicistische trant was gewijzigd (van sandwijk, blz 158 vlg. - verhoofstad, blz 172 vlg. - N.H. Oudh., III, blz 21) bezit:

+ Schoorsteenstuk op doek, circa 85 × 170 cm, met een voorstelling van de onbaatzuchtigheid van M. Curius Dentatus en een toepasselijk gedicht van Vondel; vrije navolging van een stuk van G. Flinck in het Amsterdamse Paleis op de Dam (verhoofstad, blz 172).

+ De portretten, 74 × 59 cm, van Willem de Zwijger (type C. Visscher d. O), Maurits (naar M. van Mierevelt), Fred. Hendrik en Willem II (naar G. van Honthorst), panelen; voorts op doek Willem III (naar Peter Lely), Willem IV en Willem V.

+ Twee wandborden in gesneden gepolychromeerde en vergulde lijsten met wapenschilden en namen van magistraten en bekroond met de figuur van de Gerechtigheid en het stadswapen; op een der lijsten staat onderaan anno / 1764 / e kuylman.

+ Mahoniehouten bank met snijwerk in rococostijl, XVIIIb; elf stoelen en twee leunstoelen, XVIIIc, in rococostijl en twaalf leunstoelen van omstreeks 1800.

+ Rijkgesneden eiken lijst, XVIIIc, met voluten, rocailles en bloemversieringen. Vergulde gesneden spiegellijst in rococostijl, XVIIIc.

+ Zes pentekeningen door C. Pronk, 1727, voorstellende ‘de Hoornse Poort’, ‘de Beemster Poort’, het ‘Stadhuijs tot Purmerend’, twee van het slot en een profiel van de stad uit het Z.

 

+ DE HERVORMDE KERK, een koepelkerk uit 1853, op de plaats van een laatgothisch gebouw, dat eertijds was toegewijd geweest aan de H.H. Nicolaas en Catharina (afb in Het Verheerlijkt Nederland of Kabinet van Hedendaagsche gezichten, 425/6 - plattegr. en doorsn. in Rijksarch. te Haarlem. - lit. Teg. Staat V. blz 526. - van sandwijk, blz 160. - joosting en muller, II, blz 333. - N.H. Oudh., III, blz 19. - Gen. en Herald. Gedenkw., IV, blz 290 vlg. - verhoofstad, blz 177 vlg) heeft een zerkenvloer; zij bezit:

+ Zeskantige eiken preekstoel uit 1643, in dezelfde trant als die van Oostzaandam e.a.

+ Koperen doopboog, XVIIc, en koperen voorzangerlezenaar, XVIIc, met stadswapen.

Het orgel, pl LXII, 130, in de jaren 1739/42 vervaardigd door R. Garels en in+ 1809, 1827 en 1947 gerestaureerd, is versierd met gesneden Lodewijk XIV-ornamenten en bekroond met gesneden muziekinstrumenten en het door leeuwen getorste stadswapen. Boven het rugpositief, waarachter het benedenste middengedeelte van de kas terugspringt, bevindt zich een gesneden ajouren versiering in Lodewijk XIV-stijl (a. bouman, Orgels in Nederland, Amsterdam 1949, blz 76/7).

Wit- en zwartmarmeren epitaafje, XVIIc, pl XLVI, 111, voor Frederik Riccen,+ † 1652, en Catharina Muylwijck, † 1631, en hun zoon Ventidius Riccen, † 1659. Het ovale middengedeelte van zwart marmer met opschrift (Gen. en Herald. Gedenkw., blz 291) wordt omvat door een lauwerkrans tussen twee treurende knaapjes met de attributen van de Dag en de Nacht boven twee hoorns van overvloed, bazuinen, slangen en fakkels. Achter de kinderfiguurtjes bevinden zich vier kwartieren.

Gesneden bekroning - XVIIIa, waarschijnlijk afkomstig van een der vroegere herenbanken+ - met het door leeuwen getorste stadswapen tussen rankwerk.

Vier zilveren avondmaalsbekers, hoog 19 cm; merken: Amsterdam, Holland,+ F (1692), meesterteken gekoppeld SB. Zij dragen aan de ene zijde o.a. een gegraveerde gekroonde cartouche met de tot een monogram verwerkte initialen van Willem van Ruytenburgh, † 1692, en aan de andere zijde zijn wapen en een berijmde inscriptie.

Twee zilveren schotels, diameter 32,5 cm, en twee, diameter 38,5 cm, versierd met een gedreven rand en de gegraveerde alliantiewapens van Klaas Kz Knol, † 1735, en Neeltje Heemste, † 1719; merken: Amsterdam, Holland, meesterteken gekoppeld AD (of voet 370?), jaarletters resp. K (1720) en L (1719).

Drie zilveren wijnkannen, geschonken in 1766, versierd met gedreven bladornamenten en voorzien van een gedreven handvat in de vorm van een wijnstok; de grootste kan, hoog 38 cm, heeft de merken: Amsterdam, Holland, G (1766) en het meesterteken van Wijnand Warneke? (voet, 497/8); de beide kleine kannen, hoog 32 cm, hebben dezelfde stempels maar de jaarletter ontbreekt. Enkele stukken kerkzilver in het bezit van de Lutherse gemeente zijn, blijkens de versiering en het meesterteken, van dezelfde hand.

 

LUTHERSE KERK, in de jaren 1878/80 opgetrokken op de plaats van het vorige+ uit 1712 daterende gebouw (van sandwijk, blz 180 vlg. - verhoofstad, blz 195 vlg), bezit:

Koperen doopboog, XVIIIa, met het beeldje van een zwaan en de letters is.+

Bronzen doopbekkenhouder, XVIIIa.

Ovale zilveren broodschaal in rococostijl, grootste diameter 41 cm; merken: Amsterdam,+ Holland, I (1768), meesterteken van Reinier Brandt (voet, 413), voorzien van een opstaande ajouren rand en gedreven bladornament.

Bokaal van gedreven zilver, geschonken in 1770, hoog 36 cm; merken: Amsterdam, Holland, K (1769), meesterteken van Wijnand Warneke? (voet, 497), om de cuppa en stam versierd met wijnranken in dezelfde trant als drie kannen in het bezit van de Hervormde kerk, die hetzelfde meesterteken dragen, pl C, 242.

Zilveren wijnkan, geschonken in 1769, hoog 38 cm, in dezelfde trant versierd als de kelk en voorzien van dezelfde merken, pl C, 243.

Zilveren doopbekken, geschonken in 1767, diameter 25,5 cm, met gekartelde rand; merken: Amsterdam, Holland, H (1767), meesterteken van Wijnand Warneke? (voet 497).

 

+ DE ROOMS-KATHOLIEKE KERK van de H.H. Nicolaas en Catharina, gebouwd in 1863, bezit:

+ Schilderij op doek, 59 × 82 cm, XVIId, met een voorstelling van David met het hoofd van Goliat. De figuur van David bevindt zich rechts; van links naderen enige mensen, waaronder vooraan een rijk geklede dame; op de achtergrond een met twee paarden bespannen strijdwagen.

Portret, omstreeks 1625, op paneel 98 × 77 cm, van pastoor Franciscus Petri. Heupstuk en face met boek, crucifix en rozenkrans. In de linker bovenhoek zijn wapen. Als bijzonderheid valt nog te vermelden, dat de afgebeelde zilveren rozenkrans zich thans bevindt in het Bissch. Museum te Haarlem.

Portret op paneel, 20,5 × 16 cm, van Joannes Aldewereld, pastoor van 1656/61. Heupstuk, naar rechts gewend, met boek en crucifix. Rechts boven staat Overleden / den 10 Mey / 1661 / out 36 jaar.

Portret op paneel, 22,5 × 18 cm, van Cornelis de Kooker, pastoor van 1661/3. Heupstuk naar links, met boek en crucifix. Links boven staat: overleden / den 27 July 1666 / out 31 jaar.

Portret op doek, 93 × 70 cm, van P. Weerts, pastoor van 1728/48. Heupstuk en face met crucifix en boek.

Portret op doek, 94 × 70 cm, van pastoor van Leeuwen, † 1803. Heupstuk en face met crucifix en boek.

+ Vergulde laatgothische torenmonstrans van gedreven zilver, XVIa, hoog 92 cm, geen merken, pl XCIV, 228. Op een driepuntige voet met een vijfhoekige verhevenheid bevindt zich een stam omgeven door fijne bovenaan in een nodus van bladkrullen overgaande kolonnetjes. De driezijdige doorluchtige torenachtige opbouw wordt gevormd door drie met profetenbeeldjes getooide en met beren geschoorde hoofdpijlers en twee tussenpijlers, welke de rijk met maaswerk versierde zeskantige overhuiving dragen. Tegen de tussenpijlers zijn de figuurtjes aangebracht van vier vrouwelijke heiligen; in de overhuiving bevinden zich een Catharinafiguur en een modern beeldje van de H. Nicolaas; het geheel wordt bekroond door een crucifix (vgl Cat. tentoonst. Kerk. Kunst, 's-Hertogenbosch, 1913, nr 473).

Zilveren bekertje, XVII B, hoog 11 cm, Amsterdams keurstempel, jaarletter X, meesterteken een hondje naar links in een schild, versierd met gegraveerde ranken en rolwerk. Als bruikleen in het Bissch. Mus. te Haarlem.

Missaalbeslag, XVII b, van gedreven zilver, de middenstukken met voorstellingen van de H.H. Catharina en Nicolaas (vgl frederiks, Dutch Silver, 37).

Zilveren misaalbeslag, XVIId; de sloten met gegraveerde voorstellingen van vrouwelijke heiligen, de hoekstukken met gedreven bloemornament en de middenstukken met in een gedreven bloemenrand de gegraveerde voorstellingen van de H.H. Catharina en Nicolaas. Merken: Holland O (1700), meesterteken als voet (Haarlem), 89 (vgl frederiks, Dutch Silver, 251).

Gedreven zilveren begrafenispenning voor Mr Dirck van der Hoef, † 27.1.1667, door Wouter Muller (vgl j.w. frederiks, Penningen, afb 116/7).

Een zilveren rozenkrans - XVId, afgebeeld op het portret van F. Petri (zie blz 116) - met filigraanwerk en een kruisbeeldje bevindt zich in bruikleen in het Bissch. Museum te Haarlem.

Kazuifel, XVIa, het kruis met Maria op de maansikkel, twee engelen, St. Jan de+ Evangelist en St. Jacobus de Meerdere; de kolom met de H.H. Barbara, Catharina en Apollonia. Het borduurwerk is uitgevoerd in zijde en gouddraad (b. jansen, Laat Gothisch borduurwerk, 's Gravenhage, 1947, nr 84). Als bruikleen in het Bissch. Museum te Haarlem.

 

HET HERVORMDE WEESHUIS, daterend uit 1789, staat op de plaats van een+ ouder gebouw, dat in de 17de eeuw met gebruikmaking van de overgebleven muurresten van een in 1573 verwoest nonnenklooster was opgetrokken (van sandwijk, blz 43 en 191. - van der aa, blz 302. - verhoofstad, blz 222).

Het dak van het thans geheel gepleisterde gebouw van twee verdiepingen wordt op+ beide nokhoeken geaccentueerd door van een achtkant in een cylinder overgaande en met windvaantjes bekroonde schoorstenen. Boven de met pilasters en een kroonlijst omlijste ingang, waarvan de dubbele deur en het bovenlicht evenals de vensters in het begin van de vorige eeuw zijn gewijzigd, bevindt zich een gepolychromeerde gevelsteen met de voorstelling van spelende weeskinderen op een binnenplaats met het onderschrift het burgerweeshuys Ano 1789 en een berijmd opschrift.

De drie houten dakkapellen boven de voorgevel hebben ingezwenkte bekroningen met gesneden kuifstukken.

In de gang, pl XLVII, 113, stucwerk in Lodewijk XVI-stijl met muziekinstrumenten+ en rustieke symbolen. De dubbele deur aan het einde van de gang heeft een omlijsting in rococostijl. De grijsmarmeren rococoschoorsteenmantel in de Regentenkamer heeft een boezem in late Lodewijk XVI-stijl, boven de spiegel waarvan zich tussen twee hoorns van overvloed onder een kroon een drietal wapens bevinden, o.a. dat van Purmerend. Het geschilderde behang, XIXa, in dit vertrek prijkt met landschappen en zeegezichten.

Particuliere gebouwen

Achterdijk 16. Natuurstenen portiek, XVII B, van twee pilasters en een getoogde+ kroonlijst met wapenschild.

Beemsterburgwal 5. Gepleisterde ingezwenkte halsgevel, XVIIIc.+

Bierkade 7. Puntgevel, XVIIIa, met fronton. In de overigens moderne onderpui een ingangsomlijsting met pilasters.

Bierkade 9. Herenhuis, XVII, met een hoger zeer smal door een schilddak afgedekt voorgedeelte, XVIIId - sinds 1929 eigendom van de Ver. H. de Keyser (Gedenkboek, 1939, blz 54). De statige Lodewijk XVI-voorgevel, pl L, 123, eindigend in een kroonlijst op gesneden consoles, is voorzien van een gebeeldhouwde plint van natuursteen en geheel rechts een ingangsomlijsting van pilasters met zijlichten en een kroonlijst op gesneden concoles ter weerszijden van een fries met snijwerk. De oude schuiframen zijn nog aanwezig. Voor de ingang een natuurstenen stoep met ijzeren balustrade. Het 17de eeuwse achtergedeelte van het huis wordt afgedekt door een

zadeldak, dat aan de tuinkant door een puntgevel wordt afgesloten. In de gang Lodewijk XIV-stucwerk. In de voorkamer een marmeren schoorsteenmantel en een eenvoudig versierd houten plafond, XVIIIc. De Lodewijk XVI-schoorsteenmantel in de achterkamer draagt twee wapenschilden en initialen.

Bierkade 10. Puntgevel met fronton, XVIII B, pl L, 123, De ingang heeft een pilasteromlijsting. De deur, het bovenlicht en de meeste vensters zijn gewijzigd.

Bierkade 11. Herenhuis met ondiepe voorbouw als nr 9, XVIIIc, pl L, 123. De voorgevel afgedekt door een kroonlijst op Lodewijk XV-consoles en voorzien van een gebeeldhouwde natuurstenen plint en geheel rechts een ingangsomlijsting van verdiepte pilasters en een getoogde kroonlijst, gecombineerd met de ietwat archaïserende omlijsting van het erboven gelegen venster. Boven de deur, XIXa, een snijraam, XVIIIc. De ramen zijn in het begin van de vorige en van deze eeuw gewijzigd.

+ Bultsteeg 58. Ingezwenkte halsgevel, XVIIIc, met rococoversieringen.

+ Grote Eggertstraat 15. Trapgeveltje, XVIIB, boven een moderne onderpui.

+ Hoornse Buurt 3 en Kaasmarkt 1. Puntgeveltjes, XVIII A, met fronton. De ingangen in pilasteromlijstingen.

Kaasmarkt 3. Vijf gevelstenen, XVII; één met de voorstelling van Samson in gevecht met de leeuw en vier leeuwenmaskers.

+ Koemarkt 9, 34, 7 en 22 en Koestraat 8. Ingezwenkte halsgevels, XVIIIc; de drie laatste met rococoversieringen.

+ Peperstraat 46. Aan de voorzijde een ingezwenkte halsgevel, XVIIIc, met rococoversieringen en een ingangsomlijsting in Lodewijk XVI-stijl, XIXa. Aan de kant van de Kaasmarkt twee ingangen in pilasteromlijstingen en drie dakkapellen met rococokuif. De ramen zijn in de vorige eeuw gewijzigd.

+ Venedien 12. Gevel, XVIIId, afgedekt door een kroonlijst op Lodewijk XVI-consoles en voorzien van een ingang in een pilasteromlijsting.

+ Venedien 21 en Weerwal 2. Puntgevels, XVIII A, met fronton; de ingangen in pilasteromlijstingen. Boven de deur van Weerwal 2 een snijraam met een gebrandschilderd ruitje met het stadswapen.

Weerwal 4. Ingezwenkt halsgeveltje, XVIII A.

Weerwal 5. Gewijzigde topgevel van een pakhuis, XVII B, op de verdieping voorzien van een deurkozijn met aangekoppelde zijlichten.

Weerwal 8. Gewijzigde trapgevel, XVII B, met ontlastingsbogen boven de buitenste vensters van de eerste verdieping. Naast de gevel bevindt zich een houten poortje met pilasters, XVIIId.

Weerwal 12. Brede rechtafgedekte gevel, XVIIId, van zeven traveeën en drie verdiepingen, waarvan het drie traveeën beslaande middenrisaliet bovendien nog een door lisenen gelede mezzanineverdieping heeft, op de hoeken bekroond met vazen in Lodewijk XVI-stijl en in het midden voorzien van een groot gepolychromeerd relief met een stroomgod en het onderschrift de revier de leya. De zijtraveeën zijn voorzien van hoeklisenen. De hoofdingang in het midden heeft een pilasteromlijsting, die gecombineerd is met de omlijsting van het venster erboven. Hierboven een groot ovaal medaillon met in relief de gepolychromeerde afbeelding van een zwaan en het onderschrift de seepsiedery van de swaen. De ramen zijn alle gewijzigd. De zijingang is later ingebroken.

Weerwal 15. Puntgevel van een pakhuis, XVIIIa, voorzien van deurkozijnen met aangekoppelde zijlichten.

Weeshuissteeg 1. Gepleisterd ingezwenkt halsgeveltje, XVIII A, met natuurstenen+ aanzetkrullen.

Westerstraat 124. Gevelsteen, XVII; de Verspieders van Kanaän (N.H. Oudh., III,+ blz 22).

 

Watermolen in het buurtschap Nek, achtkante bovenkruiser met vijzel en zonder+ spruiten; rieten romp en kap op houten onderstuk.

Purmerends Museum, Kanaalstraat 8. Topografica.+


Vorige Volgende

Over dit hoofdstuk/artikel

plaatsen