Waterland en omgeving

Koog aan de Zaan

⁺ DE HERVORMDE KERK, in de jaren 1685/6 door ‘Jacob Reyersz mr timmerman’ opgetrokken als rechthoekig zaalkerkje, is in de jaren 1824/5 door A. Latenstein tot kruiskerk vergroot.

⁺ literatuur. loosjes, blz 208 vlg. - Versl. Arch., XL, blz 103. - Gen. en Herald. Gedenkw., V, blz 27 vlg. - j. de meyer, De Kerk der Ned. Herv. Gemeente te Koog aan de Zaan, 1922. - 50 Jaren Zaanstreek, blz 52. - N.H. Oudh., II, 1, blz 78.

⁺ geschiedenis. Bij de 19de eeuwse uitbreiding van het 17de eeuwse kerkgebouw verplaatste men het houten torentje van de westgevel naar de kruising; vgl voor de oude toestand een tekening van het jaar 1728 en twee schilderijen van het interieur in de Zaanl. Oudheidkamer. Na een brand op 2 Mei 1920 tengevolge van blikseminslag is de kerk geheel gerestaureerd door J. de Meyer en o.a. van een passender kruistorentje voorzien. Op 9 Februari 1922 kon zij weer in gebruik worden genomen.

⁺ Het vrij gelegen, gedeeltelijk door een kerkhof omgeven gebouw heeft een plattegrond in de vorm van een Grieks kruis, afb 18 en pl XXX, 75.

Afb. 18. Koog. Herv. Kerk

⁺ De muren van het 17de eeuwse, ongeveer O.W. gerichte gedeelte worden versterkt door steunberen met ingezwenkte buitenlijn. De 19de eeuwse muren daarentegen hebben slechts op de hoeken ingezwenkte steunberen en verder lisenen. De beide zadeldaken, op de kruising waarvan zich het moderne achtzijdige torentje verheft met de 17de eeuwse weerhaan, worden afgesloten door op het Amsterdamse Vingboonstype geïnspireerde, met een natuurstenen fronton bekroonde puntgevels, van welke de beide 17de eeuwse zijn versierd met natuurstenen aanzetkrullen en met natuurstenen granaatappels op de beide binnenste steunberen; de westgevel heeft bovendien een banderolle met A^o 1686. Het gebouw ontvangt licht

+ Herv. Kerk

+ Literatuur

+ Geschiedenis

+ Beschrijving

+ Uitwendig

[p. 69]

door spitsboogvensters en rechthoekige benedenvensters. Het topgeveltje van het oostportaal wordt bekroond door een vaas van natuursteen.

De inwendige ruimte, voorzien van een zerkenvloer, wordt overdekt door houten⁺ tongewelven boven trekbalken met korbelen en geprofileerde sleutelstukken. De diagonaalgordingen van het gewelf komen via zware houten hoekconsoles neer op driekantige muurpijlers, welke laatste bij de restauratie in de plaats zijn gekomen voor hoekpilasters in klassicistische trant. Onder de schinkels bevinden zich gesneden consoles en op de snijpunten van de schinkels en de noklijst gesneden rozetten. De galerijen dateren vermoedelijk uit 1824.

Aan de binnenkant van de eindgevels zijn enige gedenkstenen met inscriptie's⁺ ingemetseld (Gen. en Herald. Gedenkw. blz 27/8). De steen, XVIId, boven de oostingang bevat een berijmd opschrift met de namen van de negen stichters, waaronder: Jacob Reyersz., mr timmerman; in de bloemen- en vruchtenfestoenen rond de steen bevinden zich negen wapenschilden met huismerken en initialen. De steen aan de zuidzijde, afgedekt door een fronton, waarin een wapenschild voorkomt met een huismerk, bevat een inscriptie betreffende de eerste steenlegging in 1685 door: Waligh corn̅ Mein.

Boven de noord- en de zuidingang bevinden zich gedenkstenen, die resp. herinneren aan de vergroting van de kerk tussen 21 Mei 1824 en 2 April 1825 en de eerste steenlegging op 22 Juli 1824.

De kerk bezit de volgende meubelen en andere voorwerpen:

Zeskantige eiken preekstoel uit 1686, waarvan de kuip rondboogpanelen met loofwerk⁺ in de zwikken heeft, gescheiden door Ionische hoekzuiltjes. De uitgebogen voet vertoont gesneden rankwerk met vogels.

Eiken doophek uit 1826 met Korinthische pilasters en onder de deklijst een ajouren⁺ versiering.

Koperen lezenaar, XVIId; koperen lezenaar, XIXa, met het gemeentewapen, en⁺ een koperen doopbekkenhouder, XVIId.

Het 19de eeuwse orgel, afkomstig uit een R.K. Kerk te Haarlem, werd in 1913⁺ geschonken en in dat jaar door Flentrop te Zaandam gerestaureerd. Bij het herstel in 1922 is het mechaniek vernieuwd.

Drie herenbanken, XIXa, met overhuiving, waarvan één met het gemeentewapen.⁺ Enige eiken kerkbanken, XVIId.

Copie uit 1824 van een 18de eeuws schilderij in de Zaanl. Oudheidkamer, voorstellende⁺ het toenmalige interieur.

Vier koperen kronen, XVIId, voor twee rijen van acht kaarsen en een glazen⁺ Empire-kroon, XIXa.

Model van een driemaster, XVIId.⁺

DE DOOPSGEZINDE VERMANING, gebouwd in 1873, bevat een galerij op⁺ Dorische zuilen en een trekbalk, waarop te lezen staat ilm gls jacobreiiersen-timmerman l ich; beide afkomstig uit het voorafgaande gebouw van 1680 (Teg. Staat, VIII, blz 341. - loosjes, blz 212. - 50 Jaren Zaanstreek, blz 56).

De kerk bezit:

Eiken achtzijdige preekstoel, XVIIId, tegen welks rugschot een paneeltje, XVIId,⁺ is aangebracht met een rondboogvulling en twee gegroefde pilasters.

+ Inwendig

+ Gedenkstenen

+ Preekstoel

+ Doophek

+ Koperwerk

+ Orgel

+ Banken

+ Schilderij

+ Lichtkronen

+ Scheepsmodel

+ Doopsgez. Kerk

+ Preekstoel

[p. 70]

⁺ Koperen predikantslezenaar, XVIIId; koperen standaard, XVIId, waaraan een armluchter is bevestigd en een lezenaar met het monogram ich; koperen standaard met twee armluchters, XVIIId, en een mahoniehouten voorzangerslezenaar, XIXa; twee koperen kronen, XVIII, voor twee rijen van acht kaarsen.

⁺ Zes zilveren avondmaalsbekers, XVII.

⁺ Een geslepen rococospiegel, XVIIIc, en een barometer, XIXa, door J. Stopani te Amsterdam met intarsiaversiering in late Lodewijk XVI-stijl.

⁺ HET VOORMALIGE WEESHUIS der Doopsgezinde Gemeente, Schipperslaan 3, is een grotendeels houten gebouw uit 1698 met een bakstenen voorgevel; twee verdiepingen hoog onder een schilddak, waarvan de nokhoeken door schoorstenen zijn geaccentueerd (Teg. Staat, VIII, blz 341. - loosjes, blz 215).

⁺ In het middenrisaliet van de voorgevel zijn de kozijnen van de ingang en de zolderdeur aaneengekoppeld. Het beschadigde deurkalf bevat drie figuurtjes, welke de milddadigheid verbeelden, en de initialen dd, dl en ds. Inwendig o.a. een tegelschouw. De 18de eeuwse inventaris is thans in het tegenwoordige weeshuis, Lagedijk 41.

+ Koperwerk

+ Zilverwerk

+ Varia

+ Voorm. Doopsgez. weeshuis

+ Beschrijving

Particuliere gebouwen

De hier volgende gebouwen zijn, indien niet anders vermeld, slechts één verdieping hoog.

⁺ Hoogstraat 6. Houten huis van twee verdiepingen met overgekraagde puntgevel, XVIII, gewijzigd in de vorige eeuw (de Zaende, 1950, blz 203 vlg).

Hoogstraat 7. Houten tuinpoortje, XIXa, met hoekposten, in de vorm van pilasters met compositkapitelen, en bekroond door een beeldje van de Faam, XVIIId, pl XXVII, 71.

Hoogstraat 11. Boerderij, XVIII, bestaande uit een kaakberg met staart en een t.o. hiervan haaks gelegen woongedeelte van één verdieping onder een zadeldak, dat is gevat tussen eindgevels met uitgezaagde windveren.

Hoogstraat 12. Woonhuis met rechtafgedekte bakstenen voorgevel van twee verdiepingen, XVIIId, en een iets oudere zijgevel met overgekraagde verdieping. Aan de achterzijde bevinden zich een langgerekte vleugel en de Zaankamer. Dit laatste gedeelte heeft, boven een onderpui met een gebogen hoekvenster, een ingezwenkt houten voorschot met zijpilasters en een fronton. Een vertrek van de voorvleugel heeft nog een vroeg 18de eeuwse betimmering en een tegelschouw. De gangmuren zijn bekleed met paarse tegels. De Zaankamer wordt overdekt door een houten tongewelf boven een kroonlijst. Verder bevindt zich in het huis een los tegeltablaau, XVIIIa, de haven van Rotterdam voorstellende.

Hoogstraat 39-41. Voormalige ‘Haremakerij’ - touwslagerij -, een schilderachtige groepering van geheel houten vleugels van iets uiteenlopende ouderdom; hoofdzakelijk XVIIIB. De overgekraagde, van uitgezaagde windveren voorziene topgevel van de winkel aan de voorzijde heeft een drielichtskozijn met luiken en een in later tijd aangekoppeld topvenster. Een grotendeels uitgewist opschrift in sierletters op het bord onder deze vensters duidt het bedrijf aan. De voormalige lijnbaan achter het woongedeelte verkeert in een zeer vervallen toestand. In het woongedeelte een 18de eeuwse betimmering en een smuiger.

+ Hoogstraat

[p. 71]

Hoogstraat 46. Aan de Zaan een houten pakhuis, XVIII, van twee verdiepingen onder een zadeldak. De wanden zijn bekleed met gepotdekselde planken; bemerkenswaardig is de afluiving aan de zuidkant.

Lagedijk 1. Eenvoudig houten woonhuis, XVIII, onder een parallel met de straat⁺ gelegen zadeldak, dat aan één zijde wordt afgesloten door een in- en uitgezwenkt voorschot. Inwendig een smuiger.

Lagedijk 36. Boven een bakstenen onderpui met z.g. dooddeur een houten topgevel met uitgezaagde windveren, XVIIIa.

Lagedijk 47. Houten huis, XIXa, van een verdieping; aan de zuidkant een ingezwenkt voorschot met een fronton en zijmeanders. Ingang met flankerende pilasters. Bij de restauratie onlangs is het huis aan de zuidkant circa 1,5 m ingekort.

Lagedijk 52-54. Gedeeltelijk tot winkel verbouwd woonhuis, waarvan het met de straat parallel gelegen zadeldak is gevat tussen twee ingezwenkte voorschotten, die een overgangsvorm vertonen tussen de Lodewijk XV- en Lodewijk XVI-stijl. In het haaks op de voorvleugels gebouwde achtergedeelte bevindt zich de ingang met een gesneden deur en bovenlicht in een pilasteromlijsting. In twee vertrekken is een marmeren schoorsteenmantel, XVIIId, aanwezig; van een dezer schoorsteenmantels is de mahoniehouten boezem met koperen biezen versierd.

Museumlaan 22. Het deels houten z.g. huis met de ijzeren brug, pl XXXI, 79, is⁺ onder leiding van J. de Meyer in 1927 van Hoogstraat 15 hierheen overgebracht, gerestaureerd en ingericht tot Zaans Molenmuseum (zie ook blz 72). De rechtafgedekte brede bakstenen voorgevel, XVIIIc, heeft een middenpartij met een ingezwenkt houten voorschot in Lodewijk XVI-stijl met rococo-elementen. Om de beide vensters onder dit voorschot een rijke Lodewijk XVI-omlijsting. In de buitenste traveeën van de gevel komen twee ingangen voor, elk met een rococodeur en een snijraam in een Ionische pilasteromlijsting. Het zadeldak wordt links afgesloten door een houten topgevel met uitgezaagde windveren en een getorste makelaar - boven een bakstenen onderpui - en rechts door een ingezwenkt voorschot met een fronton en zijmeanders met gesneden rozetten, XIXa. Het ingezwenkte voorschot van de achtervleugel, XIXa, heeft, evenals de dakkapellen, een bekronend fronton en zijmeanders; de schuiframen dateren van de restauratie. Voor en achter het huis staan zomers tuinbeelden: de vijf zintuigen en de vier jaargetijden.

Raadhuisstraat 8-10. Twee gekoppelde ingezwenkte voorschotten met fronton en⁺ zijmeanders, XIXa, pl XXXI, 78, boven een bakstenen onderpui; in de meanders gesneden rozetten. De rechtervleugel ligt t.o.v. de linkergevel een venstertravee terug; de schuiframen van de linkergevel zijn, evenals de linkerdeur, gewijzigd.

Raadhuisstraat 36. Aan de zijkant een eenvoudige houten topgevel met in de onderpui een deurkalf met anno 1700.

Raadhuisstraat 38. In moderne gevel een rococoingang.

Schoolstraat 1. Grotendeels houten huis, XVIIId, onder een met de straat parallel⁺ gelegen zadeldak. De middentravee van de rechtafgedekte voorgevel wordt ingenomen door een ingangsomlijsting met twee Ionische pilasters, waarboven de kroonlijst van de gevel is verkropt. Tussen beide kapitelen de gesneden en gepolychromeerde emblemen van handel, nijverheid en scheepvaart. De ingang heeft een gesneden Lodewijk XVI-deur en een snijraam.

+ Lagedijk

+ Museumlaan

+ Raadhuisstraat

+ Schoolstraat

[p. 72]

⁺ Zuideinde 11 en 15. Houten woonhuizen, XVIII B; het voorschot met uitgezaagde windveren boven een onderpui met overhoeks geplaatste vensters.

Zuideinde 20. Ingezwenkt voorschot, XVIIId, met zijpilasters en een fronton.

Zuideinde 24. In de zijgevel met een onderpui van geribde planken een deurkalf met het jaartal 1613.

Zuideinde 32. Gave houten gevel, XIXa, pl XXXII, 83, waarvan de onderpui twee gebogen overhoeks geplaatste vensters heeft en het ingezwenkte voorschot is versierd met een doorbroken fronton met een Lodewijk XVI-vaas, zijmeanders, waarin zich gesneden rozetten bevinden, en een gesneden guirlande onder de top. De deur, die de ingang rechts naast de gevel afsluit, is versierd met ovale kussenpanelen en diamantkoppen.

Zuideinde 50. Geheel houten huis, XIXa, links aan de voorzijde tot winkel verbouwd maar overigens uitwendig nog gaaf. Het ingezwenkte voorschot heeft zijmeanders met gesneden rozetten, een fronton en een gesneden guirlande onder de top.

⁺ Zuiderkerkstraat 1. Grotendeels houten huis, XIXa, met een ingezwenkt voorschot, waarvan de zijpilasters bekroond worden door een gesneden granaatappel en de beide middenpilasters met guirlandes versierde plintblokken hebben en composietkapitelen. Onder het fronton komt een gesneden guirlande voor; onder het venster een ovaal kussenpaneeltje. De vensters van de bakstenen onderpui, van welke de beide buitenste overhoeks zijn geplaatst, hebben gewijzigde schuiframen, pl XXXII, 82.

In het Nederlands Openluchtmuseum te Arnhem bevinden zich sinds 1938 enige huizen uit Koog aan Zaan en wel de voormalige huizen Lagedijk 4 en 20, Dubbele Buurt 10-12 en Dubbele Buurt 4.

⁺ De Oliemolen Het Pink bezuiden de Weelsloot, in 1620 gesticht en, wat de bovenbouw betreft, uit 1751 daterend, is in 1939 verworven door de Ver. De Zaansche Molen en gerestaureerd. Het is een achtkante bovenkruier met spruiten en stelling boven een houten schuur; de kap en de romp met riet bekleed (boorsma, blz 156).

⁺ Het Zaans Molenmuseum, Museumlaan 22 - zie ook blz 71 - bevat een verzameling van voorwerpen betreffende de Zaanse molens (De Nederl. Musea, 's-Gravenhage 1938, blz 176. - 50 Jaren Zaanstreek, blz 58).

+ Zuideinde

+ Zuiderkerkstraat

+ Molen

+ Molenmuseum