Waterland en omgeving
(1953)–J.F. van Agt–
Auteursrecht onbekendIlpendam, Purmerland en Den Ilpliteratuur. Oudh. en Gest., II, blz 285. - Teg. Staat, VIII, blz 557. - van der aa, blz 117.Ga naar margenoot+ geschiedenis. De gemeente omvat grotendeels het gebied van de vrije heerlijkheid vanGa naar margenoot+ Purmerend en Ilpendam, die Willem Eggairt, eerste heer van Purmerende en stichter van Amsterdam's Nieuwe Kerk, in 1410 als ambachtsheerlijkheid in leen had gekregen. De goederen, in 1487 een deel van het nieuwe graafschap Egmond, werden in 1607 aangekocht door Edam en Monnikendam. In 1618 werden zij door deze steden overgedragen aan Volkert Overlander, schepen en later burgemeester van Amsterdam. In 1630 kwam de heerlijkheid in het bezit van Frans Bannink Kok, echtgenoot van diens oudste dochter, die deze bij zijn kinderloos overlijden, naliet aan Jacob de Graeff, zoon van Volkerts tweede dochter en vrijheer van Zuid-Polsbroek. Zijn broer Pieter de Graeff erfde haar, toen ook hij in 1690 kinderloos kwam te sterven. Het huis Ilpenstein, in 1622 door Volkert Overlander gebouwd, is in de vorige eeuw afgebroken (g. van ernst koning, Het Huis te Ilpendam, 1836; tekeningen door een onbekende in het Prentenkabinet te A'dam; tekeningen door A. Schouman en C. Pronk en foto's in het Rijksarch. te Haarlem). | |
IlpendamDE HERVORMDE KERK, eertijds toegewijd aan de H. Sebastiaan, is eigendomGa naar margenoot+ van de kerkelijke gemeente met uitzondering van de toren, die aan de burgerlijke gemeente behoort. literatuur. Oudh. en Gest., II, blz 284. - Noordholl. Arc., blz 28. - Teg. Staat, VIII, blzGa naar margenoot+ 559. - N.H. Oudh., III, blz 23/4. - joosting en muller, I, blz 190; II, blz 334. - Gen. en Herald. Gedenkw., IV, blz 17 vlg. - Eigen Haard, 1901, blz 710. - Bijdr. bisd. Haarl., 29, blz 168. - d. bouvy, Middeleeuwse beeldhouwkunst, blz 98/9; 107. | |
[pagina 64]
| |
Ga naar margenoot+ geschiedenis. In 1408 wordt er reeds een kapel vermeld, die later - blijkens een steen, welke zich bevond in de in 1865 afgebroken toren - in 1446 zal zijn vergroot. In 1544 heeft Ilpendam een parochiekerk. Daar de Spanjaarden hier in 1574 een schans hebben gehad, welke later door de Hollanders werd veroverd, kunnen wij aannemen, dat deze kerk, evenals de meeste van Waterland, tengevolge van de krijgsverrichtingen in de Tachtigjarige Oorlog is verwoest. In de loop der jaren werd het gebouw vervolgens zodanig gewijzigd, dat vier schalkbeeldjes in de koorsluiting de enige overblijfselen vormen van de gothische kerk. Het jaartal 1656 op een der trekbalken wijst op een ingrijpende verbouwing in dat jaar, waarbij, behalve de kap, ook de zuidmuur en het grootste gedeelte der sluiting werden vernieuwd. In 1723 is de gehele noordmuur opnieuw opgetrokken en in 1850 nogmaals over een aanzienlijke lengte vernieuwd; de toren en de westgevel dateren blijkens een opschrift uit 1868. In de jaren 1922 en volgende en in 1946 is er aan de kerk op weinig oordeelkundige wijze gerestaureerd.  Afb. 17. Ilpendam. Herv. Kerk
Ga naar margenoot+ De georienteerde zaalkerk, afb 17, heeft een vijfzijdige sluiting. Ga naar margenoot+ De oude baksteen vertoont in de noordmuur en in de aangrenzende sluitingsmuur een formaat van 22 à 23 × 5; 10 lagen = 55 cm en in de zuidmuur en de overige muren der sluiting een formaat van 23 × 4,5; 10 lagen = 53 cm. Ga naar margenoot+ In de noordmuur liggen de dorpels van de rondboogvensters ongeveer 30 cm boven de waterlijst, die hier overigens nog slechts in de drie eerste vakken aanwezig is en ook ontbreekt in de aangrenzende sluitingsmuur. Door de aanwezigheid van de grafkelder van de vrijheren van Ilpendam ontbreekt aan de noordzijde de zesde steunbeer. In beide buitenste traveeën van de zuidmuur een rondboogpoortje. Ga naar margenoot+ De van een zerkenvloer voorziene kerkruimte wordt overdekt door een, in 1922 op weinig gelukkige wijze vernieuwd spitsbogig houten tongwelf boven trekbalken met korbelen en geprofileerde sleutelstukken. Op de eerste trekbalk staat anno 1656. Ga naar margenoot+ Het gewelf is op de kruispunten van de schinkels en de noklijst versierd met gesneden rozetten, XVIIc. De schinkels van de sluiting komen neer op de gothische baldakijnen van vier houten schalkbeeldjes, XVd, vgl o.a. Oude Kerk, Amsterdam; St. Agathaklooster, Delft; Venhuizen; Oosterkerk te Hoorn. De buitenste stellen voor: links een edelman en rechts de H. Petrus; bij beide ontbreekt de rechterhand. De middelste figuren dragen een kroon; de figuur links stelt een vrouwelijke heilige voor in biddende houding, St. Catharina?; de andere figuur, waaraan de handen ontbreken, verbeeldt een man met een baard, pl XCII/XCIII. | |
[pagina 65]
| |
In de sluiting een steen met een opschrift betreffende de verbouwing van 1723 en hoger een opschrift betreffende de verbouwing van 1850, vgl Gen. en Herald. Gedenkw., blz 17. De kerk bezit: Eiken koorhek - XVIIb, geverfd - met door Ionische halfzuilen geflankeerde doorgangenGa naar margenoot+ en rondbogen op balusters; het geheel afgedekt door een zware kroonlijst. Eiken zeskantige preekstoel - midden XVII, geverfd - met rondboogpanelen enGa naar margenoot+ vrijstaande Korinthische hoekzuiltjes. Eiken doophek - midden XVII, geverfd - met gegroefde pilasters en balusters. Eiken doopbanken, midden XVII, geverfd; de deurtjes en wangen versierd met gesneden rolwerk. Het koperwerk bestaat uit een predikantenlezenaar met het opschrift ilpendam/1783;Ga naar margenoot+ een voorzangerslezenaar met het gemeentewapen en het jaartal 1699; een doopbekkenhouder met bekken en kan, XVIId; een zandloperhouder, XVIId, op gedraaide stam en voorzien van vier gedraaide balustertjes; een doopboog, XVII, en op de z.g. Hofbank kaarsenarmen, XVIIIb. Eiken herenbank, XVIIIb, pl XXXVI, 88, de z.g. Hofbank, waarvan de voorsteGa naar margenoot+ hoeken zijn versierd met twee gesneden leeuwenfiguren en de op gladde zuiltjes rustende overhuiving een omhooggezwenkte kroonlijst heeft met de in snijwerk uitgevoerde wapens de Graeff × Santijn. In de bank vier kussens met geborduurde wapens (Gen. en Herald. Gedenkw.). Eiken kerkbanken, midden XVII, met rechthoekige panelen tussen gecanneleerde pilasters. Twee gesneden psalmborden met het gemeentewapen, 1827.Ga naar margenoot+ De klok, diameter 123 cm heeft het randschrift: gerhard schimmel heeft myGa naar margenoot+ gegoten voor jacob vermaten 1682.
DE ROOMS-KATHOLIEKE KERK van de H. Sebastiaan bezit een schilderij opGa naar margenoot+ doek, 117 × 82 cm, met een voorstelling van de gekruisigde Christus, gemerkt N. Ritter 1771, gerestaureerd in 1937 door N. van Bohemen. | |
PurmerlandDE HERVORMDE KERK bezit een klok, diameter 80 cm, met: ‘defles defunctosGa naar margenoot+ festa decoro petrus anno dni XVcXII wilhelmus moer et jaspar frēs me fecerunt’ en het wapen van Amsterdam. De andere klok, diameter 68 cm, heeft het randschrift: het dorp munekeburen heeft my laten gieten anno 1638. De vloer is geplaveid met grafzerken (Gen. en Herald. Gedenkw., IV, blz 302). |
|