Over dialectica en humanisme

[p. 2]

Rudolf Agricola, portret vermoedelijk daterend uit de tweede helft van de zestiende eeuw. Franeker, Museum 't Coopmanshûs.

[p. 7]

Voorwoord

Dit boek is het vijfde deel uit een reeks van twintig boeken, waarin een overzicht wordt gegeven van de geschiedenis van de wijsbegeerte in Nederland van de middeleeuwen tot de nieuwste tijd. Ieder boek bevat een inleiding waarin de betrokken denker aan de lezer wordt voorgesteld en in zijn tijd wordt gesitueerd; verder een voor zijn denken karakteristieke tekst of verzameling van teksten; ten slotte de verklarende aantekeningen die een moderne lezer nodig heeft om de teksten uit een soms ver verleden te begrijpen. Het doel van de reeks is de eigen bijdrage van Nederland aan het wijsgerig denken door de eeuwen heen in het licht te stellen. In de meeste overzichten van de geschiedenis van de wijsbegeerte wordt die bijdrage onderschat. Daar verandering in te brengen is een van de doelstellingen van deze reeks, waarvan tot nu toe zestien delen zijn verschenen: Johannes Buridan (1295-1358), Marsilius van Inghen (1330-1396), Heymeric van de Velde (1395-1460), Dirck Volckertsz. Coornhert (1522-1590), Gerardus Vossius (1577-1649), Arnout Geulincx (1624-1669), Petrus van Balen (1643-1690), Bernhard Nieuwentijt (1654-1718), Willem Jacob 'sGravesande (1688-1742), Frans Hemsterhuis (1721-1790), Paulus van Hemert (1756-1825), Philip Willem van Heusde (1778-1839), Cornelis Opzoomer (1821-1892), Jacobus Moleschott (1822-1893), Gerardus Heymans (1857-1930) en Herman Dooyeweerd (1894-1977).

Hoewel Siger van Brabant, Johannes Buridan en Marsilius van Inghen belangrijke bijdragen hebben geleverd aan het middeleeuwse denken, kunnen zij niet als de scheppers van een specifiek Nederlandse traditie worden beschouwd. Hun leven speelde zich voor het grootste deel af aan de universiteit van Parijs. Tot aan de Honderdjarige Oorlog ontving deze universiteit binnen haar muren de intellectuelen van alle volken der christenheid, zodat zij werkelijk internationaal was. Het is mogelijk dat zich in de dertiende en de veertiende eeuw aan de Latijnse scholen en in de kloosters in de Nederlanden een eigen intellectuele traditie heeft ontwikkeld, maar door het ontbreken van een universiteit kan men niet spreken van een eigen Nederlands wijsgerig leven.

In samenhang met de toenemende nationalisering van de universitei-

[p. 8]

ten wordt in 1425 de universiteit van Leuven gesticht. Gelegen in het hart van het welvarende hertogdom Brabant werd zij al snel het intellectuele centrum van de Nederlanden. Haar bestuurders trokken docenten aan met een eigen visie op de belangrijkste wijsgerige problemen van hun tijd. In 1435 benoemden zij Heymeric van de Velde, de leermeester van Cusanus, tot hoogleraar en deze bleef tot zijn dood, een kwart eeuw later, in Leuven. Hij was de eerste van een aantal Nederlandse denkers, zoals Coornhert, Hemsterhuis, Van Heusde en Ovink, die een vorm van platonisme voorstonden. Gezien dit veelbelovende begin en het feit dat Leuven anderhalve eeuw de enige universiteit in de Nederlanden bleef, kan het verbazing wekken dat het wijsgerig klimaat al snel na de dood van Heymeric drastisch veranderde en dat vele vernieuwers deze universiteit de rug toekeerden.

In sommige opzichten wijkt de loopbaan van Agricola nauwelijks af van de in de middeleeuwen gebruikelijke. In de provincie Groningen geboren, bezocht hij de universiteiten van Erfurt en Leuven. Pas na de voltooiing van zijn universitaire studie trok hij naar Italië om daar een humanistische opleiding te ontvangen. Hij schreef in middeleeuwse trant een traktaat over de algemene begrippen, waarin hij zich volgens velen verzet tegen het nominalisme van Ockham en de orthodox realistische zienswijze verdedigt dat het algemene begrip staat voor een essentie buiten de geest. Net als Erasmus deelt Agricola de in de late middeleeuwen wijd verbreide opvatting dat de theologie een louter praktische wetenschap is, die in dienst moet staan van het geloofsleven. Op grond van deze elementen in zijn denken kan men niet zeggen dat hij een radicale breuk met de middeleeuwen teweegbrengt.

De kern van Agricola's filosofie is een argumentatieleer. Hij heeft veel ontleend aan Aristoteles en Cicero, maar meer nog aan Quintilianus en Boëthius. In navolging van Aristoteles werd in de middeleeuwse logica een scherp onderscheid gemaakt tussen het wetenschappelijk betoog en redeneringen uit het dagelijks leven. Agricola echter probeerde een theorie op te stellen die voor beide argumentatievormen opgeld doet. Immers, zowel in de wetenschap als in de praktijk van alledag gaat het meer om overtuigen dan om bewijzen. De logica wordt door hem in verband gebracht met de retorica, de kunst van het overreden.

Veel van wat Agricola over dit onderwerp zegt, doet tegenwoordig modern aan. De strikte scheiding tussen de wetenschappen en het dagelijks leven wordt door velen aangevochten en na eeuwenlange verwaarlozing is tevens de retorica weer in de wijsgerige belangstelling komen te staan. Agricola is een wijsgeer van het gezond ver-

[p. 9]

stand, die weigerde mee te gaan met de vergaande conclusies die sommige Italiaanse humanisten aan hun enthousiasme voor Plato verbonden en die van mening was dat absolute zekerheid in de wetenschappen geen nastrevenswaardig ideaal is. Zekere kennis, zo stelde hij, blijkt immers dikwijls van tautologische aard. De literaire vorming is voor Agricola een doel in zichzelf en niet, zoals in de middeleeuwen, de voorbereiding van een hogere studie, zoals rechten en theologie. Op jeugdige leeftijd heeft Erasmus Agricola ontmoet, toen deze de Latijnse school in Deventer bezocht. Ook bij die gelegenheid moet Agricola een studie van de klassieke letteren los van de theologie bepleit hebben, want in zijn Adagia herhaalt Erasmus zijn woorden dat het onderwijs van kinderen door een theoloog evenveel zin heeft als hen in bad stoppen met een hond.

Welk instrinsiek belang men ook aan het werk van Agricola mag toekennen, het is niet zozeer door zijn geschriften als wel door zijn persoonlijkheid dat hij al snel het symbool werd van een nieuwe tijd. Het aanzien waarin hij tijdens zijn leven stond, verwierf hij niet door een universitaire loopbaan, maar door zijn contacten met Italië. Reizend tussen Groningen en Italië werd hij door zijn stadgenoten geassocieerd met de glans en de schittering van de renaissance. Agricola, net als Erasmus zoon van een priester, moet zich in de hoogste kringen gemakkelijk hebben bewogen, want het Groningse stadsbestuur stelde hem aan het hoofd van twee delegaties naar het Brusselse hof van Maximiliaan van Oostenrijk. In Heidelberg, waar hij aan het eind van zijn leven hoogleraar werd, wees men hem als vanzelfsprekend aan om de universiteit te vertegenwoordigen bij de kroning van de nieuwe paus. Onder de Nederlandse humanisten werd hij tijdens zijn leven al een legende. De gedichten van Theodoricus Ulsenius en zijn vrienden geven blijk van hun bewondering voor hem. Door het onderwijs van Alexander Hegius, het hoofd van de Latijnse school in Deventer, ging Erasmus Agricola als de belangrijkste humanist van het Noorden zien.

De bestudering van de geschriften van Agricola vereist niet alleen een grote kennis van het Neolatijn, maar ook een erudiete kennis van andere disciplines. Weinig historici van de wijsbegeerte bezitten een dergelijke deskundigheid. Wij zijn daarom verheugd dat de classicus Marc van der Poel bereid was deze bloemlezing uit de geschriften van Agricola in te leiden en van aantekeningen te voorzien. Zijn werk maakt deze episode uit de geschiedenis van de wijsbegeerte in Nederland toegankelijk voor het Nederlandstalig publiek.

H.A.K.
M.J.P.
J.S.P.