Stijlstudie en stijloefening

[p. 140]

XXII Volksetymologie

In ons hoofd zijn de klanken en de betekenissen der woorden geassocieerd, dat wil zeggen: verbonden. Een klank roept een betekenis op; en wel, door de vastheid van die associatie, onmiddellijk.

Als een ander een woord uitspreekt dat tot onze taalschat behoort, horen wij niet slechts een klank, maar wij verstaan dat woord - die eenheid van klank en betekenis - op hetzelfde ogenblik.

Maar wat gebeurt er, als een ander een woord uitspreekt dat ons onbekend is? - Dan horen we alleen een klank, maar er paart zich geen betekenis aan, we worden ons geen woord bewust. Het is of er gebeld wordt aan een leeg huis. In verreweg de meeste gevallen echter vernemen we zo'n onbekende woordklank niet op zich zelf, maar in een samenhang van ons bekende woorden, of in een situatie waaraan we als hoorder zelf deel hebben. Uit de samenhang of uit de situatie trachten we dan de betekenis te vinden, die we met die klank tot een woord moeten associëren.

De vergissingen en verwarringen waarvan we bij deze poging het slachtoffer kunnen zijn, zijn reeds in de hoofdstukken ‘Woordenschat’ en ‘Contaminatie’ ter sprake gekomen. Eén, nog niet genoemde, verwarring verdient een afzonderlijk onderzoek. Men kan deze tot de grote groep der contaminaties rekenen, maar ze wijkt van de andere op een zo merkwaardige wijze af, dat een aparte term zeker gewenst is.

Iemand gebiedt: Silence! Een ander die geen Frans kent maar die toch wel begrijpt wat hij bedoelt, meent dat hij zegt: Stillans! De situatie liet geen andere betekenis dan ‘stil’ toe. Deze riep onmiddellijk de klank ‘stil’ op. Deze klank was nu zo duidelijk in zijn bewustzijn aanwezig, dat daartegenover het verschil tussen ‘stil’ en de eerste lettergreep van het Franse woord te gering was om hem bewust te maken dat hij die klank niet gehoord kon hebben. Maar over dat met sterke klemtoon uitgesproken ans heeft hij niet heen kunnen horen. Dat heeft hij met ‘stil’ verbonden tot een nieuwe eenheid, een nieuw woord. Hiervan zal hij in het vervolg menen, dat je het roepen moet als je de mensen stil wilt krijgen.

Hier is het ook net of er gebeld wordt aan een leeg huis; maar de buurman die meende dat 't bij hem was, komt nu voor.

Een ander voorbeeld. Een dienstbode hoorde voor het eerst van punaises spreken en ze zag die dingen gebruiken. Het begrip was dus aanwezig. Zij sprak voortaan van pinijzertjes. Ook hier: gebrekkige waarneming. Maar

[p. 141]

het geval is toch heel anders dan bij exercitie in plaats van expeditie. Want er wordt onder invloed van de slecht waargenomen klank van het vreemde woord, uit bekende elementen een nieuw woord gevormd, dat geheel de betekenis van het vreemde heeft. Niet alleen gebrekkige waarneming is hier oorzaak geweest van de verandering, maar ook: de drang om de samenhang tussen het ding en zijn naam begrijpelijk te maken.

Het bedoelde verschijnsel wordt volksetymologie genoemd (etymologie betekent: woordafleiding). De moderne wetenschappelijke etymologie tracht de historische grondvorm van een woord vast te stellen; ze berust op grondige kennis van de ontwikkeling der woordklanken in verwante talen. Met deze wetenschap heeft de volksetymologie niets gemeen. Maar ze heeft wel iets gemeen met de woordafleiding, zoals deze vroeger (vóór de 19de eeuw) beoefend werd. In geleerde verhandelingen uit de oudheid en de middeleeuwen vinden we ‘grondvormen’ vermeld, die zich tot de gegeven woorden niet veel anders verhouden dan de ‘pinijzers’ van het ongeleerde dienstmeisje tot de ‘punaises’. Er is echter een belangrijk verschil. De volksetymologie is spontaan, onbewust.

Dit blijkt nog duidelijker in gevallen als het volgende.

In Antwerpen waren vanouds polichinellenkelders. Dat waren kelders waar een poppenkomedie werd vertoond. Polichinel = hansworst of Jan Klaassen. Waarschijnlijk werd het moeilijke woord polichinel eerst vereenvoudigd tot pochenel. Het volk meende, daarin een bekend woord te horen (nl. poes) en maakte er poesjenel van. Deze vergissing berustte alleen maar op een overeenkomst in klank. Een poes heeft met een polichinel of met een poppenkomedie niets te maken.

Door de kennis van het verschijnsel der volksetymologie wordt het lezen van stukken in dialect veel aardiger voor ons.

Door het begrip van de zaak zullen we bij menig woord glimlachen om de naïveteit, waar we anders verwonderd zouden kijken bij iets dat we niet goed begrijpen.

In cremer's ‘Oan 't kleine Revierke’ lezen we bijv.: ‘'t Is krek alsof de peerds al en bietje kwiespeldurig worden’. Wispelturig of ongeduldig, werd er bedoeld. Men dacht aan kwispelen, heen en weer bewegen, en aan ongedurig, niet kunnende duren. En we glimlachen en bewonderen het volksvernuft, dat het moeilijke en ongewone woord ‘wispelturig’ zo aardig wist te vervangen door goed bekende woorden.

In 't zelfde verhaal wordt gezegd, dat Geurtje een matjedor was voor haar grootvader. De matador is in Spanje de stierendoder; hij is de voornaamste persoon bij het stierengevecht. De boeren kennen dat woord van het kaartspel; dan betekent het: een hoge troef. Geurtje was dus ‘'n baas’, 'n bovenste beste om 't huishouden van grootvader in orde te houden. Maar wat heeft dat met een matje te maken? Nu moeten we glimlachen om de naïeve domheid van 't volk, dat nog liever een bekend woord zegt dat in het verband

[p. 142]

onzin is, dan de moeite te nemen om een onbekend woord zich eigen te maken. Taalkundig ontwikkelden zullen een dergelijke fout niet spoedig maken; zij luisteren scherper, nemen beter een klank op, en vooral: zij zijn gewoon, nieuwe woorden te leren.

Bij het vertalen uit een vreemde taal kan zich een soortgelijk verschijnsel voordoen.

Een jongen leest bijv.: cette ruse de guerre (die krijgslist). Ha, denkt hij, dat versta ik wel. Guerre = oorlog, en ruse dat is natuurlijk: Russisch. Dus: ‘die Russische oorlog’.

Une malaise générale = een Maleise generaal.

Le trait d'union. ‘Het teken van de leeuw’, vertaalde een jongen.

Het Engelse manufactury (fabriek) vertaalt men dikwijls door manufacturen. En: position (stelling, stand) door positie = betrekking. Pretty vat men op als prettig. ('t Is: aangenaam voor gehoor of gezicht.)

In het Duitse leerboek, stond: ‘Da kommt allmählich Sankt Niklaus heran’ (nu nadert allengs het feest van sinterklaas). Een jongen vertaalde: ‘Wel allemachtig, daar komt sinterklaas aan’.

Deze vertalingsfouten wijken in één opzicht af van de hiervóór besproken gevallen: de betekenis van het vreemde woord is niet aanwezig. Een vreemd woord en een Hollands woord van ongeveer gelijke klank worden met elkaar geassimileerd, en daarna geeft men aan het eerste woord de betekenis van het tweede.

Ook in de spelling toont zich de volksetymologie. Bijv.: hartvochtig in plaats van hardvochtig. (Vocht = humeur, temperament. De samenstelling van het bloed en andere vochten, dacht men, had invloed op de aard van een mens.)

Wijds in plaats van weids. (Weids = zoals bij de jacht betaamt: kloek, statig; een weideman = een jager.)

Er is geen pijl op te trekken, in plaats van peil. (Peil = merkteken om een bepaalde maat aan te geven, peilstreep.)

Bekijk de volgende voorbeelden eens en wijs aan, waar het woord wel iets en waar het niets van de bedoelde zaak uitdrukt.

1.	Een flinke borst bood zich aan om het werk te doen.
2.	De straatjeugd schoot met een kattepul(t) steentjes tegen de ruiten.
3.	Als men 't hoofd vol muizennesten heeft, kan men niet goed studeren. (Oorspr. musenisse van musen = peinzen.)
4.	Die vriend van jou is zo'n gladdekker. (In Indië: gladakker = kamponghond zonder meester, gemene straathond; fig. schurkachtige vent, en minder ongunstig: listige man.)
5.	De zieke had de baleinroos. (Blein = blaar.)
6.	Wat ze nou hebben gedaan, dat is een bakzwil. (Paskwil = iets belachelijks.)
7.	De dienstbode zei, dat de dokter haar 'n dineet had voorgeschreven. (Dieet = geneeskundige leefregel wat betreft de voeding.)

[p. 143]

8.	De werkster beweerde, dat haar dochter met een lijfmuzikant was verloofd. (= élévemuzikant.)
9.	Een biefstuk.
10.	De intree bedroeg een dubbeltje.
11.	De soldaten droegen hun spekzak in de hand. (Inspectie.)
12.	Die oproerige praatjes rieken naar de mosterd. (Mutsaard (mutserd) = hout waarmee het vuur gestookt wordt om iemand levend te verbranden.)
13.	Er strekte zich een gaanderij uit om de kloostertuin. (Galerij.)
14.	Wat 'n rare potnat van 'n vent. (Potentaat = gezaghebber, vorst.)
15.	Kom, drink een glaasje kwast. (Eng. lemon-squash = citroensap.)
16.	De burgermeester. (Burg = versterkte plaats, stad.)
17.	De Rederijkers verwonderden het publiek door hun mooi en makkelijk spreken. (Rhetorica = leer der welsprekendheid.)
18.	De zieke had het pootje; zijn voet was gewikkeld in warme doeken. (Podagra = jicht in de voet.)
19.	De tuinman zei dat aan beide kanten van het huis een rammelaar geplant moest worden (Eng. rambler = klimroos.)
20.	Die jongens evenaarden elkaar tegenwoordig in luiheid.
21.	Dat loopt met jou de spuitgaten uit. (Spuigat of spiegat = gat voor het lozen van water.)
22.	Aamechtig (aêmechtig) zakte hij ineen. (A-mechtig = onmachtig.)
23.	Nimwegen. (Nijmegen, Noviomagus.)
24.	In Amsterdam spreekt het volk van de Vespukkie-straat (Amerigo Vespucci) en van De Vinkie-straat (Leonardo da Vinci); in Utrecht van de Paramariabo-straat.
25.	‘Mooie Schotse Nero's!’ (schorseneren).