Stijlstudie en stijloefening

[p. 114]

XVIII Maat en ritme

Uyt Zeelant quam ick voort, daer was mijn eerste gront,
Dat bracht mij met de jeucht de tanden in de mont.
En als ick naderhandt in Hollandt was gekomen,
Heeft my de snelle tijt twee tanden afgenomen.
En schoon ick dic verloor, ick droegh'et met gedult,
De kunst quam my te baet, en heeft de plaets gevult.

(cats: Ouderdom en Buitenleven)

De inhoud van dit fragment is volstrekt niet ‘poëtisch’, maar naar de uiterlijke vorm is het toch poëzie. Kenmerkend voor poëzie is een bepaalde eenheid, die in de druk als versregel gegeven is. Deze eenheid noemen we: vers¹. In het citaat heeft elk vers de volgende eigenschappen:

1.	aan het einde treedt een rust op;
2.	het einde valt samen met het einde van een grammatische groep;
3.	er zijn zes lettergrepen met méér klemtoon dan de onmiddellijk voorafgaande of de onmiddellijk volgende;
4.	elke betoonde lettergreep wordt voorafgegaan door een minder betoonde.

We zouden de onder 3 genoemde eigenschap ook anders kunnen uitdrukken, nl.: er zijn zes versvoeten.

Een versvoet is een metrische eenheid, en bestaat uit één sterk(er) betoonde syllabe voorafgegaan of gevolgd door één of meer zwak(ker) betoonde (onbetoonde). Bij het ontleden van de verzen in versvoeten (bij het scanderen) duidt men de betoonde lettergreep (de heffing of arsis) aan met het teken -, de onbetoonde (de daling of thesis) met het teken ◡.

De voornaamste versvoeten zijn:

de jambe	◡	-		} stijgend metrum
de anapest	◡	◡	-	} stijgend metrum
de trochee	-	◡		} dalend metrum
de dactylus	-	◡	◡	} dalend metrum

Een voorbeeld van de jambe hebben we reeds gegeven. Het is het metrum (de maat) waarin, sinds de renaissance, verreweg het grootste gedeelte der Nederlandse gedichten geschreven is.

1 Vers wordt ook vaak gebruikt in de betekenis van gedicht; het verdient aanbeveling, het gebruik van vers tot de poëtische eenheid te beperken.

[p. 115]

Anapest:

(perk: Iris)¹

Trochee:

(boutens: Nacht-Stilte)

Dactylus:

²

(van beers: De Bestedeling)

Je ziet: bij het scanderen worden de lettergrepen van een woord vaak geheel van elkaar gescheiden.

Op zich zelf is het metrum niets dan een star schema; het krijgt eerst zijn waarde in het levende vers. Ongetwijfeld kan de gelijkheid, de herhaling, esthetisch werken en aan een gemoedsbeweging het ontstaan te danken hebben. Maar...juist de herhaling van het volkomen identieke is de dode eentonigheid. In de kunst - en dus ook in de woordkunst - gaat het niet alleen om het gelijke, maar ook om de variatie daarvan, dus om de juiste verhouding tussen gelijk en ongelijk. En ook deze afwisseling moet als uiting van een gevoel te bergijpen zijn.

In het citaat van cats valt het gelijke al te zeer op: het metrisch schema is te merkbaar. Het is of je een metronoom³ zielloos hoort tikken, - of je de botten van een skelet vlak onder de huid ziet. Dit gedicht is ‘vel over been’. En het is niet te verwonderen, dat ook ‘het gelijke’ hier niet emotioneel is bepaald, dat we in deze banale mededeling tevergeefs naar een ontroering zoeken.

Vergelijk hiermee eens:

Ghy kust en leest de blaen die eeuwigh leven;

De lelien met roozen overstroit;

Spierwit satijn met martelinckt beschreven,

En bloetkoraal op sneeuw, dat niet ontdoit.

(vondel: Opdraght (nl. van Peter en Pauwels) aen Eusebia)

1 Hier en daar is het metrum gevarieerd; zie beneden.

2 Deze versvoet (voor de Nederlandse poëzie van weinig belang) heet spondeus; hij bestaat uit een betoonde, gevolgd door een weinig minder betoonde, en is een variatie op de dactylus.

3 Metronoom = instrument dat met een slinger precies de maat (voor de muziek) aangeeft.

[p. 116]

Talloze andere voorbeelden kunnen nog bewijzen, dat er met ‘dezelfde’ jambe gedichten geschreven zijn van zeer verschillende schoonheid, diepte, stemming.

Wat kan nu alzo leven brengen in het dode schema?

1.	Tussen de vocalen der lettergrepen is een verschil in helderheid; het accentverschil tussen de en plaats bijv. lijkt groter dan dat tussen en en schoon, wees en stil. (We veronderstellen dat telkens het laatste der beide woorden het metrisch accent heeft.)
2.	Het zinsaccent maakt dat niet elke heffing dezelfde kracht heeft en dat er ook een accentverschil is tussen de dalingen. Bovendien kan het zinsaccent in verschillende regels op verschillende plaatsen liggen.
3.	De lettergreep die als deel van een woord of als deel van een zin een sterk accent draagt, staat op de plaats van een thesis.
4.	Een jambe wordt hier en daar vervangen door een trochee of een anapest, een anapest door een jambe, een dactylus door een spondee enz. Bijv.: Nu rijpt de herfst de rijkgebronsde peren. De sapp'ge applen glanzen, rood en goud En prachtig prijkt gelijk een tooverwoud Het bosch dat groen in purper doet verkeeren. Krachtige balsemgeur uit kreupelhout Van eiken stroomt mij tegen, zilveren veeren Doorstrepen 't reine luchtblauw en vermeeren Tot een wolk die de zon gevangen houdt. (hélène swarth: Herfst) Met tranen in 't oog, uit de diepte omhoog, Buig ik ten kus naar beneden: Mijn lichtende haren befloersen de baren En mijn tranen lachen tevreden (perk: Iris)
5.	Vaak valt een vers in twee of meer delen uiteen, doordat er een of meer rusten in optreden. Die rusten zullen meestal van verschillende duur zijn en in verschillende verzen van hetzelfde gedicht niet op dezelfde plaats liggen. Bijv.: Nu rijpt de herfst / de rijkgebronsde peren De sapp'ge applen glanzen // rood en goud En prachtig prijkt / gelijk een tooverwoud Het bosch / dat groen in purper doet verkeeren.
6.	Het ene vers kan in het andere ‘doorlopen’, d.w.z. het einde van een vers valt niet samen met het einde van een ademgroep. Dit verschijnsel heet enjambement. Bijv.: Hij dwaald' over de bruggen, op den wal Van 't water, langzaam gaande, overal Als 'n jonge vogel fluitend, onbewust

[p. 117]

Van eigen blijheid om de avondrust. En menig moe man, die zijn avondmaal Nam, luisterde, als naar een oud verhaal... (gorter: Mei)

Op deze wijze ontstaat de beweging van het levende vers, die we het ritme noemen.

In poëzie is het ritme vaak gebonden aan een bepaald metrisch schema; het is dan het ritme van een jambisch, een trocheïsch, een anapestisch, een dactylisch gedicht.

Er zijn echter ook gedichten waarin versvoeten van verschillende soort elkaar onregelmatig afwisselen, maar geen soort zodanig overweegt, dat de andere soorten als variaties daarop - als variaties dus van een bepaald metrisch schema - begrepen kunnen worden. In dit geval is het ritme wel meestal gebonden aan een vast aantal heffingen. Bijv.:

Zij hádden een stém in het licht vernómen;
‘Láát de kinderen tót mij kómen.’

Daar gíngen ze, zíngende, hánd in hánd,
Érnstig op wég naar het Héilige Lánd.

Dwálende zónder gíds, zonder héld
Als een zwérm witte bíjen óver het véld.

(nijhoff: Kinderkruistocht)

In dergelijke gevallen bespeuren we duidelijk de neiging, de duur tussen twee opeenvolgende heffingen even lang te maken. Deze neiging tot isochronie (= gelijkheid van duur) heeft grote invloed op het tempo, dat een belangrijke factor van het ritme is. Het tempo wordt sneller naarmate men in een bepaalde tijdsduur meer lettergrepen moet uitspreken.

Poëzie wordt wel ‘gebonden stijl’ genoemd: men is ‘gebonden’ aan een bepaald vormprincipe; dit vormprincipe wordt in elk vers verwerkelijkt, en in de druk wordt de typische eenheid die het vers is, als versregel voor ogen gesteld. Een dergelijk vormprincipe bestaat voor proza niet. Er is hier niet een steeds terugkerende groep die wordt afgesloten door een rijm of door een rust of door beide, en waarin een vast aantal heffingen voorkomen of een vast aantal jamben. Wel is er vaak regelmaat, maar deze lijkt dan eerder een variatie op het onregelmatige, dan omgekeerd. Meer dan poëzie is proza gebaseerd op de harmonie van het ongelijke. Dit neemt weer niet weg dat in bewogen beschrijvingen en lyrische uitingen de afwisseling van betoonde en onbetoonde lettergrepen regelmatiger is dan in nuchtere mededelingen en wetenschappelijke vertogen.

Een typisch voorbeeld van ritmisch proza is het volgende:

(1) Maar altijd meer, altijd mooier ziet zij¹ - ontelbare grillige sierlijke vormen, tallooze tinten helder en teer, van dat edele Venetiaanse glas, dat uit de drie klare elementen ge-

1 Nl. een bezoekster van een tentoonstelling van Venetiaans glas.

[p. 118]

worden schijnt - uit doorzichtig water en serene lucht en zuiver vuur: dat is, als een stillevend iets, de wondergroei van dat wondereiland, bellen en blazen uit het duistergroene water der trage kanalen opgeborreld, droombloesems der lagune, onrustig schoon, gewonnen uit zonnegeflikker en schuim der zee, in den schuts der marmeren murazzi¹ ontloken. (2) En in enkele kelken is het rood en oranje van hartstochtelijke avondluchten afgeleekt, en andere hebben de bladers toegesloten over een glimp van het blauwe maanlicht, dat zoo stil op de stille vloeden drijft...(3) En luchters hangen daar, van blank, bleekgeel, en opalesceerend glas, kristalen takken in bundels saamgewrongen, en twijgen in bochtigen nederval, aan welker tippen de geelroode bloesems aan het waslicht ontluiken willen. (4) En spiegels, die wellen zijn van helderheid, trillende binnen een straffe ijs-omsluiting, binnen een geglinster van naalden en kegels en scherven wit-beruigd.
(augusta de wit: De Meesterglaswerker)

Hier is een mooie afwisseling van gelijk en ongelijk. Sommige perioden tussen twee rusten zijn volkomen gelijk aan versregels. Luister maar:

De beide perioden hebben hetzelfde aantal versvoeten van dezelfde soort: het zijn dactylische verzen, het eerste met een voorslag, het tweede met op één plaats een trochee als variatie; bovendien hangen ze nog door het stafrijm samen. Verander nu eens de volgorde der woorden - ‘talloze heldere en tere tinten’ - en het ritme verslapt aanmerkelijk.

Deze ‘verzen’ hebben hun eigen ritme; maar dit krijgt eerst zijn volle waarde in verband met dat van de vorige en de volgende perioden. Vooraf gaan twee korte, naar vorm en inhoud samenhorende groepen: de eerste heeft twee, de andere drie heffingen; ze dragen een trocheïsch karakter, zijn rustiger van tempo dan de luchtige, als dansende dactylen, waarin de wemeling van kleuren en vormen haar uitdrukking vindt. Daarna volgen, als sterke maar niet onharmonische tegenstelling, twee perioden met een minimum aan regelmaat; ze kunnen moeilijk gescandeerd worden. Er is iets als een warreling, waarachter drie golvingen zwellen:

uit doorzichtig water/en serene lucht/en zuiver vuur.

Bijzonder mooi is ook de laatste der geciteerde zinnen. Door de rusten (en naar de grammatische samenhang) wordt hij verdeeld in vier groepen, resp. van één, vier, vijf en zeven heffingen, hetgeen als een climax werkt. Er is eveneens een toeneming van het aantal dalingen t.o.v. het aantal heffingen: in de tweede groep is de verdeling regelmatig, in de derde zijn twee van de vijf voeten dactylen, in de vierde zijn dit er vier van de zeven. Maar de gehele zin loopt rustig uit en eindigt op een arsis. Groot is weer het ritmisch effect, verkregen door de plaatsing van de bepaling achter het substantief.

Bestudeer nu op de aangegeven wijze het ritme van het gehele fragment.

Waaraan heeft nu dat prachtige proza zijn ritme (en nog veel meer) te danken? Het is door een kunstenares in ontroering geschreven.

1 Murzazzi = kaden.

[p. 119]

Ja, maar - zal men zeggen - proza dient toch nog wel tot iets anders dan tot het uiten van ontroeringen, en we zijn toch niet allemaal kunstenaars. Geheel onjuist is deze opmerking zeker niet, - geheel juist is ze evenmin. Wij allen zijn toch in meerdere of mindere mate gevoelig voor taalschoonheid. En het gebeurt toch maar zelden dat hetgeen we zelf vertellen, ons in het geheel niets ‘doet’, dat het onze geest, ons gemoed, onze persoon niet raakt. En een lelijk ritme kunnen we, ook in het meest nuchtere betoog wel vermijden. Fouten tegen het ritme zijn meestal fouten tegen de zinsbouw. Vergelijk hiervoor het hoofdstuk onder deze titel.

Hier volgen nog enige duidelijk-ritmische fragmenten ter bestudering.

1.	Tusschen al dat opeens gering en alledaagsch geworden glaswerk, tusschen dien tammen troep toeristen, blonk de bokaal op als een visioen uit het Oosten - uit het weelderige, wreede, geweldige Azië der kruistochten. Verloren kleinood uit een Saladijn-schat^1, met lange listen belaagd, in bloedige vuisten gegrepen, was hij van de eene geblakerde legerplaats naar de andere gesleept, werwaarts de vaan der kruisheeren woei. En had geschommeld tegen de lenden van den bedachtzaam stappenden karavaankameel, vele zwijgende weken lang, door het Syrische woestijnzand. En had verholen gelegen in het ruim der Levantijnsche galei, wier zeilen westwaarts bolden. Nog dreef er, binnen die somber-blauwe wanden, een gloed als door bonte harem-tralies filtert, - geheimzinnig licht, en van kleur verzadigde duisternis. Wat mat-blanke vingers, aan de tippen met henna^2 gebloosd, hadden het lest hun loome aanraking om dien kelk gelegd? En was het in sneeuw gekoelde sherbet^3 van rozen, of was het een zachte ademtocht, waarvan de geur, in droomen slechts naspeurlijk, nog waarde om den rand?
2.	De vingers van den ouden kunstenaar begonnen zachtjes te bewegen, als voelden zij de fijne scherpe punten langs den gekromden nek der zeepaardjes, als streken zij langs de gladde kronkeling der drakenlijven, en proefden den schelpwrong van kelk en schaal. Het was of de volle ronding der schenkkannen zich in zijn palm vleide. Hij maakte een gebaar van liefkozing over dat gladde, lichte, koele, glad en licht en koel als een golf, dat hij met zijn adem gefatsoeneerd had, zooals de wind het water fatsoeneert. Daar lag het nu te schitteren. Wat lichtte dat alles! Wat kleurde het fijn en fel! Kleuren van de zee op een zonnedag, wanneer de wind bij ongedurige vleugen aanstrijkt en voorbijscheert over het gekabbel der héél kleine golfjes, - wemelige flikkertopjes op breed glanzend blauw. Kleuren van de altijd-veranderende ondiepten tusschen de eilanden en de zandbanken, waar het popelt van bruin en groen en violet, schijn en wederschijn, snelle glanzen die opvonken, beven, en in een brekenden rimpel vergaan. Kleuren van morgen en avondlucht, vlammig karmozijn, oranje dat zich tot louter geel verlustigt, het opaal van stille horizonten, de onzekere gloor van bruin en blank en paarlig grijs die drijft langs de omwolkte maan.
3.	Zijn bochtigen dolfijn, tusschen de knieën klemmend, steigert een jonge zee-god door het golf-gekruif; met volle wangen toetert hij in zijn schelpenhoren, het hoofd in den nek, de natte haren vliegend op den wind.

1 Saladin: eigennaam van een sultan van Egypte en Syrië; hier is Saladijn als soortnaam bedoeld: sultan.

2 Henna: uit planten bereid kleurmiddel voor nagels.

3 Sherbet of sorbet: op een bepaalde wijze bereide verfrissende drank.

[p. 120]

	Het lichtvoetig volkje der nimfen zweeft aan. Met uitgestrekte armen en handen saamgestrengeld vlechten zij een rondedans. Zij zijn licht als zeezwaluwen, als blank, wegdwarrelend schuim, als de wind die hun gewaad doet fladderen. Wat dragen zij in heur lokken? Gouden zee-papavers, paarse lavendel van 't strand, kronen van rood koraal. (augusta de wit: De Meester Glaswerker) (Merk op, dat in de laatste zin staat: van 't strand, en niet van het strand; hierdoor hebben de drie delen waaruit hij is opgebouwd, hetzelfde aantal heffingen, nl. drie.)
4.	De zon, in het gevorderd middaguur, doorguldde teêrder de groote, geelbruine wingerdbladen, vergloriënd die verkleurde en veelgebrokene broosheid, die weldra afvallen zou. Er lag een edele gloed in de lucht en over het land, een lichtende rust. Doch achter de zilvergroene olijven, ongezien, bruiste zwaarder, in het stillere uur, de rusteloos woelende stroom van den Arno.
5.	En als hij zoo nog dacht en keek, vlak voor hem, kwam, op de avondluwte, een glinsterwit blaadje heel langzaam uit de boomgrot naar beneden gezegen. Tommasino hield de open hand op en wachtte geduldig, tot het daarin zou zijn neergekomen. Lang bleef hij staan, en tuurde en peinsde boven het witte bloesemblaadje in zijn open handpalm...; beide waren al van eenzelfde teeder spinsel overweven; zijn hand was oud en uitgeleefd, het blaadje was pril en frisch, of het nog bloeide aan den boom; toch leken zij reeds levenloos beide. Het blaadje was afgevallen en zou vergaan, hijzelf was oud en zou afsterven...Zou hij ditmaal nog zien, dat de bloesems tot vrucht werden? Hij dacht het zonder vrees, en met een verwondering, die bijna geen spijt inhield. Hij voelde zich zoo los van alles en wichtloos, zooals hij daar wijlde in dien wonderen avond, met het wichtlooze bloemblad in zijn opengespreide hand. Dit zou wel zijn laatste lente zijn, en de vruchten zou hij wel niet meer zien misschien... (c. en m. scharten-antink: 't Geluk hangt als een druiventros...)