Stijlstudie en stijloefening

[p. 36]

V Taalkringen

Ieder mens is een unicum, iets volkomen aparts, - zo zie je er geen tweede. Uniek is z'n gezicht, uniek is de vorm van z'n lichaam, uniek zijn z'n bewegingen als hij loopt. Uniek is ook z'n stem. Aan z'n stem is een mens te herkennen. Laat twee Nederlanders, beide sprekers van ‘het algemeen beschaafd’, eens dezelfde zin zeggen: rijzing en daling van toon, algemene toonhoogte, bijgeluiden, kracht van uitspraak, snelheid waarmee de klanken elkaar opvolgen - alles verschilt.

Uniek - althans in zeker opzicht - is ook z'n woordenschat, al valt dat ook niet zo op. In het eerste hoofdstuk hebben we reeds gezegd, dat de woordenschat van de een niet gelijk is aan die van de ander. Het daar bedoelde verschil is zuiver kwantitatief: slechts een verschil in hoeveelheid. Er is echter nog een ander verschil. Een boer kent wel minder woorden dan een romanschrijver, maar onder die betrekkelijk weinige woorden zijn er enkele, die de romanschrijver nooit gebruikt en waarschijnlijk in het geheel niet kent.

Men kan de mensen in groepen verdelen, naar hun godsdienst, hun beroep, hun stand, hun beschaving, hun leeftijd, hun sekse, enz. En zoveel groepen van mensen er zijn, zoveel taalkringen; en deze worden gekenmerkt door de eigenaardigheid van de woordenschat. Het is onmogelijk om de taal van al die groepen volledig te kennen. Zelfs mensen die hun hele leven besteden aan taalstudie, moeten spoedig hun onkunde erkennen, als ze bijv. praten met iemand van een andere godsdienst, over z'n godsdiensttaal. Natuurlijk is het ‘nog onmogelijker’, dat iemand alle woorden die in een woordenboek der Nederlandse taal staan vermeld, gebruikt.

Meestal zijn de taalkringen voor ons alleen van belang, voor zover hun woorden en uitdrukkingen zijn overgegaan in wat men noemt: de algemene taal. Dat woordje algemeen heeft, zoals uit het bovenstaande blijkt, een zeer getrekkelijke betekenis.

De kringen van mensen komen met elkaar in aanraking. Ieder van ons behoort ook tot verschillende kringen tegelijkertijd. En zo is het te begrijpen, dat verschillende woorden en uitdrukkingen allengs gaan behoren tot de taal van een grotere mensengroep.

Een zeer duidelijk voorbeeld daarvan is het protestantse aangenomen worden (tot lidmaat der kerk), dat in Holland, en ook in 't Zuiden in een enkele stad met een gemengde bevolking is overgenomen door de katholieken,

[p. 37]

ter vervanging van hun eigen uitdrukking: z'n eerste communie doen. Hier volgen enige voorbeelden van kringwoorden (en -uitdrukkingen).

1.	Kindertaal: Jokken. Zoet zijn. Dood gaan. Een hele boel.
2.	Meisjestaal: 't Is zo eng! Och, hoe zielig! Och, hoe zalig! Ijselijk lief. 't Is om te gillen. 't Is moord! 't Is oer! 't Is enig, beelderig, snoezig! Wat een spook van een kind! Wat een griezel!
3.	Schooltaal: Spijbelen. Blokken. Spieken. Een herretje (herexamen). Bakken (blijven zitten). De Dirk (directeur). (Elke school, ja elke klas heeft z'n eigen woorden.)
4.	Studententaal: Vijfentwintig gulden verjubelen op één avond. De proffen. Gesjeesd worden (weggejaagd worden; sjezen = afgewezen worden bij een examen; ook: van de universiteit weggaan, omdat men van de studie niets terechtbrengt). Hengsten (vossen; hard blokken; trouw college lopen). M'n ploertin (hospita). Doorroeien (een nacht niet naar bed gaan). Kroegjool.
5.	Volkswoorden: Er pips uitzien. Iets klasjeneren (klaarspelen; van collationeren = een overgeschreven stuk vergelijken met het originele om fouten te verbeteren). De booien.
6.	Bargoens (dieventaal): Maffie (kwartje). Groot-Mokum (Amsterdam). Iemand mollen (in 't geheim doden en zijn lijk wegstoppen). Lef (durf, moed; zie ook 12).
7.	Jagerstaal: Lepels (oren). Spiegels (ogen). Zweet (bloed). Pluim (staart). Wol (haar).
8.	Vlaams: Ammelaken (tafellaken). Teljoor (bord). Gaarne zien (liefhebben). Gezapig (langzaam, gemoedelijk).
9.	Afrikaans: Kopje (heuvel), 'n Klompje (groep mannen, soldaten). Vechtgeneraal. Huis toe (naar huis). Kost (voedsel, levensmiddelen; bij ons alleen in uitdrukkingen: de kost verdienen, de kost niet waard zijn, wat is dat voor kost, lekkere kost; wij kunnen niet zeggen; ik ga kost kopen). In streepjes marcheren (in colonnes).
10.	Als van Friese afkomst worden vermeld: Aterling (snoodaard). Fnuiken. Stoer^1.
11.	Indische woorden: Uitkomen (van Holland naar Indië). Een oudgast. Piekeren. Een negerij. Soebatten (vleiend vragen). Zich lekker maken (door z'n Europese kleren te verwisselen voor z'n Indische huiskleren). Branie. Wat 'n soesa.
12.	Joods: Bolleboos (oorspronkelijk Hebreeuws: heer des huizes). Gannef (dief, schurk; guit; ook bargoens). Lef. Lawaai. Sjacheren. Sjofel. Gojem (christenen). Mazzel (winst, buitenkansje). Sof.
13.	Bijbeltaal: Een Babelse spraakverwarring. Naar de vleespotten van Egypte verlangen. Te elfder ure komen (als de dag, op twaalf uren gerekend, bijna om was. Men telde de uren van de dag van zes uur 's morgens tot zes uur 's avonds). Talenten (oorspr.: som gelds). Zijn kruis dragen. Van de verboden vrucht eten. Ongelovige Thomas. Onderzoekt alle dingen en behoudt het goede.
14.	Roomse woorden: Ten volle bedienen (de H. Sacramenten bedienen aan een stervende). Uitvaart (plechtige mis bij de begrafenis). Iets opbiechten. Missionaris. (Het protestantse woord hiervoor is: zendeling.) Jaargetijde (plechtige mis op de dag waarop de overledene stierf, een of meer jaren later). Biduur (bepaald uur voor een bepaald persoon om in de kerk te gaan bidden bij het Allerheiligste; vgl. om het verschil het protestantse: bidstond).
15.	Protestantse woorden: Ouderling (lid van het kerkbestuur, die toezicht heeft op de verkondigde leer). Bidstond (godsdienstoefening om voor een bepaald doel te bidden). Leraar (dominee). Dominee was al op stoel. Predikant (dominee; in de roomse wereld is een predikant de priester die op het ogenblik preekt; daar is de betekenis dus niet verruimd). Zendeling. Leid ons niet in verzoeking. (De roomsen zeggen: in bekoring.) Oefenaar (iemand die particuliere godsdienstige bijeenkomsten leidt.)
16.	Journalistentaal: Iemand interviewen. Reporter. Een driestar, driester (klein artikeltje van de redactie, gemerkt met ***. Dit heet ook wel entrefilet; het staat dan, volgens de afleiding van het woord, tussen twee streepjes (filets)). Ingezonden stukken.

1 Wie een dialect kent, legge voor zich zelf een collectie aan van aantekeningen omtrent woorden, uitdrukkingen en andere taalverschijnselen van dat dialect.

[p. 38]

17.	Drukkerij-woorden: Stereotiep. Cliché. Een vorm is in pastei gevallen (ineengevallen, alle letters door elkaar op 'n hoop). Een zetter.
18.	Rechtspraak: Een rechtzaak in kort geding behandelen. Getuigen à décharge (in het voordeel van de beschuldigde). Zijn alibi bewijzen (bewijzen dat men tijdens de misdaad niet op de plaats van de misdaad aanwezig was). In hoger beroep gaan. Bij verstek vonnissen (bij afwezigheid van de verdachte).
19.	Stadhuiswoorden (taal van het gemeenstebestuur, van notarissen): Collationeren. Een akte verlijden (of passeren = opmaken) voor een notaris. Iemands geloofsbrieven.
20.	Dokterstaal: Een diagnose maken. De therapie (behandeling van de ziekte). Palliatieven (middelen die een kwaal onderdrukken, maar ze niet genezen). De pols voelen.
21.	Militaire woorden: Deserteren. Een spervuur. Drilkapitein. Een streek stormrijp schieten. De staf. Het kader. Zuur zijn (betrapt worden en straf krijgen).
22.	Politieke woorden: Reactionair. Ruggespraak houden. Tot de orde roepen. Meeting. De zuiveringseed afleggen. Obstructie (dwarsdrijverij van een minderheid om de wetgevende arbeid onmogelijk te maken).
23.	Sporttaal: Supporters. Een mooi samenspel. De eindstreep passeren. Een bal opdrijven. Een keihard schot. En panne zijn (door een of ander ongeval (aan de motor) blijven steken).
24.	Muziektaal: Dissonanten. De grondtoon. De eerste viool spelen. De concertmeester (leider der eerste violen in een orkest; tevens plaatsvervangend dirigent). De primarius (de eerste violist van een strijkkwartet).
25.	Schilderswoorden: Die doet 't (als een penseelstreek het gewenste effect veroorzaakt). Een portret in doodverf (grondverf). Een toetsje van waarschijnlijkheid aan een verhaal geven (toets = lichte penseelstreek, die een gewenst effect maakt). Een schamplicht.
26.	Literaire woorden: Een dramatische gebeurtenis. Zich lyrisch uitdrukken. Zijn woorden rijmen niet met zijn gedrag. Een romantisch leven.
27.	Toneelwoorden: Een regisseur. Een doublure (plaatsvervangend toneelspeler voor dezelfde rol). Voor het voetlicht treden. Souffleur. Debuteren. Een kasstuk (een stuk dat veel publiek trekt en dus de kas stijft).
28.	Boerentaal: Een bouwknecht (ongeveer: meesterknecht). Dit of dat botert niet (het doel wordt niet bereikt; letterl.: de boter scheidt zich niet af van de melk). Braak liggen. Wannen. Vetweier. Lakenvelder (rund, dat in het midden wit en overigens zwart of bruin is).
29.	Handelstaal: Krediet geven. In 't krijt staan. De tering naar de nering zetten. Handen uit de kas, ogen uit de boeken. Rekening-courant. Dit zal u in rekening valideren.
30.	Zeemans- en visserstaal: Een baken. Een boei. Vleet (groot haringnet). Het zog van een schip. Verluid zijn (met twee ankers vastliggen). Bakzeil halen.

Het blijkt dat de verschillende vakken veel vreemde woorden gebruiken. Deze technische termen vormen een internationale woordenschat. Men zou van een natuurlijke wereldtaal kunnen spreken, waarbij men echter niet vergeten mag, dat een taal méér is dan een woordenschat alleen.

Het voornaamste doel van de studie der taalkringen is, op te merken bij het lezen en luisteren, welke woorden en uitdrukkingen van een bepaald vak of een bepaalde mensenkring zijn overgenomen in de algemene taal. Ze worden dan meest figuurlijk.

Ga de gehele lijst der gegeven voorbeelden eens na, en gebruik alle woorden en uitdrukkingen die dit toelaten, figuurlijk in een zin, waarin hun betekenis zo duidelijk mogelijk blijkt.

[p. 39]

Voorbeelden:

Mijn boekenkast was topzwaar geworden en tuimelde omver, zodat mijn gehele bibliotheek in pastei viel (drukkerijterm).
De ouderwetse woordafleiding steunde voornamelijk op fantasie en niet op historische gegevens, zodat men een man als Bilderdijk volstrekt geen krediet behoeft te geven, als hij ons vertelt, hoe een woord is ontstaan (handelsterm).
Als twee personen moeten onderhandelen om een geschil te beëindigen, en ieder hunner niets begrijpt dan zijn eigen voordeel, zonder oog te hebben voor het recht van de ander, dan zal het tussen hen niet boteren (boerenwoord).

Opgave:

In de volgende fragmenten komen woorden en uitdrukkingen voor, afkomstig uit verschillende taalkringen. Welke zijn het? Tot welke kring behoren ze? Wat betekenen ze daar en wat in de algemene taal?

1.	Een leugenaar moet een goed geheugen hebben. Vandaag moet hij nog weten, wat hij gisteren heeft gefantaseerd; anders zal hij uit zijn rol vallen.
2.	Als een toneelspeler pas voor het publiek optreedt, is hij natuurlijk zenuwachtig. Hij is dan te bang voor het oordeel van de kritiek. Maar als hij een aantal malen in de pers is besproken, is hij ontgroend en begint op eigen oordeel te steunen.
3.	Op een vergelijkend examen moeten alle kandidaten dezelfde opgaven krijgen; anders is het geen zuiver spel.
4.	Als twee schrijvers, zonder van elkaar te weten, een zelfde onderwerp behandelen in een roman of een toneelspel, is dat een aardig vergelijkend examen.
5.	De moeder was verlegen over het gedrag van haar zoontje in dat hotel, want hij zat telkens met z'n vijf gebooien in z'n bord.
6.	Eerst was die man een trouw aanhanger van onze politieke tegenstanders, maar nu heeft hij zich bekeerd en behoort tot de onzen.
7.	‘Zeg eens, jongen,’ zei de leraar, ‘ik moet jou eens interpelleren: hoe komt 't dat je dezelfde fout hebt in je vraagstuk als je buurman?’
8.	Piet wou geen lid zijn van het bestuur onzer club. Daarom kwam hij niet op de vergadering. Maar nu hebben we hem bij verstek gekozen als secretaris.
9.	We hebben op school een ruit gebroken bij het stoeien in de gang; de conciërge heeft er rapport van gemaakt bij de directeur.
10.	Ik moet een opstel schrijven over een vrij onderwerp. Tot nu toe weet ik niet, wat ik zal kiezen. Maar morgen doen we een uitstapje naar Amsterdam; dat zal me wel enige bladzijden kopij leveren.
11.	Een taalgeleerde die de afleiding wil kennen van een woord, volgt zijn spoor tot bij de oudste schrijvers.
12.	De schooljongen simuleerde dat hij vergeten was, welke thema de onderwijzer had opgegeven.
13.	Ben je gezakt? wees niet ontmoedigd. Sla de hand flink aan de ploeg en je zult de volgende keer slagen.
14.	Nu er een ongeluk is gebeurd, gaat men dat bouwvallige huis afbreken. Nu het kalf verdronken is, dempt men de put.
15.	Het werd op 't toneel Palmpasen: al de spelers werden omhangen met kransen.
16.	Een grote trommel, een paar dikbuikige ouderwetse flessen met rood lak en een ronde spanen doos van de banketbakker stonden in stilleven bij mekaar op een tafeltje.
17.	Kom jongens, nu zullen we maar eens met de vertelling van wal steken.
18.	Dat boek geeft ons aardige kiekjes van het Gelderse dorpsleven.
19.	Daar kwamen de wilde zwijnen. Naar gelang de spits vooruit rukte, kwamen er nieuwe troepen voor de dag; zij vormden een colonne op mars.

[p. 40]

20.	Nu de vakantie is geëindigd, moet de veer weer worden opgedraaid en het raderwerk weer in beweging worden gezet.
21.	Ik had nooit gedacht, dat die jongen uit zulk hout was gesneden, hij is nergens bang voor.
22.	Die jongens staan te praten, honderd uit.
23.	Op een examen heeft de patiënt gewoonlijk een heel klein gevoel van zichzelf.
24.	Vader zei: ‘Nee kinderen, dat uitstapje is me te duur; dat laat mijn budget niet toe’.
25.	Wie op school niet oplet en thuis niet werkt, gaat met eenparig versnelde beweging achteruit.
26.	Een slim advocaat bewaart zijn hoogste troeven voor het eind van zijn pleidooi.
27.	Toen vader en moeder uit waren, was het hek van de dam en de jongens speelden krijgertje door 't hele huis.
28.	Lange tijd heeft Frankrijk de toon aangegeven op het gebied van de mode.
29.	Men kan het die arme bedelkinderen wel aanzien, dat ze geen beste menage hebben.
30.	Sinds de vader zich uit de zaak heeft teruggetrokken en de zoon de leiding op zich heeft genomen, is de molen daar door de vang.