Stijlstudie en stijloefening

[p. 31]

IV Volkshumor

Tot de clichés die wij van ons voorgeslacht hebben geërfd, behoren ook de trekjes van volkshumor. In elk van die uitdrukkingen zit bewaard een ogenblik van geestigheid uit het leven van iemand, die waarschijnlijk reeds lang, lang dood is.

‘Iedere gek heeft zijn dag’, zegt een oud spreekwoord, en ook de droogste mens heeft zijn ogenblik waarop er een vonkje geest uit hem komt. Daar wordt om gelachen in zijn omgeving; het aardige wordt herhaald, morgen, overmorgen; als 'n lopend vuurtje gaat het soms verder, en binnen 'n verwonderlijk korte tijd kan het 't eigendom zijn geworden van een groot deel der natie. De schat van volkshumor is dan weer met 'n duitje vermeerderd. Met ‘volk’ wordt hier bedoeld: de hele natie, ofschoon 't wel waar is, dat de lagere standen, het ‘volk’ in engere betekenis, er het rijkste aan zijn. (Vgl. hetgeen we zeiden over de spreekwoorden.)

Iemand vroeg aan 'n ander een gulden te leen. ‘Kun je me die niet verschieten?’ vroeg hij. ‘Verschieten?’ zei de ander die er niet veel zin in had, ‘daar wor-je bleek van!’

Dat was dus een woordspeling. Thans kent iedereen het grapje, maar er is toch een ogenblik geweest, waarop iemand het voor de eerste keer zei.

Zulke woordspelingen zijn er vele onder de volkshumor.

‘Wilt u mij niet kwalijk nemen, dat ik niet meega?’ vroeg iemand. ‘Kwalijk nemen?’ zei de ander, ‘maar dat is: stelen.’

'n Ouwe zeeman zei tegen 'n scheepsjongen die 'n stuk spek had gestolen: ‘Zo, zo! heb je zulke streken op je kompas?’ (Streek = het 32ste deel van de windroos.)

Dit laatste voorbeeld van volkshumor is waarschijnlijk aan velen onbekend. Maar het is hiermee als met de spreekwoorden en trouwens ook als met de hele woordenschat: iedere streek, iedere stand, ieder beroep, iedere godsdienst, ja: haast elke familie heeft een aantal eigen karakteristieke woorden en uitdrukkingen.

Een jongen stak in de huiskamer zijn vinger in de strooppot en likte die af. Hij kon niet verder likken (lekken) dan de lengte van z'n vinger. Het lekken en het lekker-zijn duurde niet langer. De volgende dag was er een feestje. Ze gingen uit rijden. De jongen vond 's avonds, dat zo'n plezierige dag toch zo gauw voorbij is. ‘Ja,’ zei moeder, ‘lekker is maar een vinger lang.’ Woordspeling!

[p. 32]

De kleine luitjes, zij die het rijkst zijn aan volkshumor, hebben ook 't meeste moeite om aan hun broodje te komen. Zij kennen de betekenis van het woord ‘armoe’. Ziekte is voor hen nog heel wat anders dan voor rijke lui. Vandaar dat er zovele komische volkswoorden zijn, waarin men spot met eigen zorg en kommer. Men noemt dat spotten met eigen tegenspoed: galgenhumor, en denkt daarbij aan een veroordeelde die op het schavot nog een grapje zegt tegen de beul of het publiek. ‘Dat zul je me niet voor de tweede keer lappen’, zei bijv. een verharde schelm tegen de scherprechter. Met die zelfbespotting kan men zich een houding geven om z'n verlegenheid te bedekken, en men kan er ook z'n leed wat mee luchten.

'n Arm vrouwtje woonde in een bouwvallig hutje. 'n Vreemdeling kwam even binnen en zei: ‘Wat ligt je huisje toch mooi. Wat een heerlijk uitzicht op die velden en heuvelen’. ‘Ja,’ zei 't ouwe moedertje die veel oog had voor haar eigen armoe, ‘'n mooi gezicht door 'n kapotte ruit!’ De vreemdeling lachte, vertelde de grap verder, en 't werd een cliché. Nu zit op een heerlijke voorjaarsdag een arme klerk op zijn duffe kantoor; het zonnetje schijnt, de vogeltjes zingen. ‘'n Mooi gezicht...door 'n kapotte ruit.’ Of er is bal in een feestzaal. De rijke lui stappen uit hun equipages en de arme kinderen bewonderen de kostelijke toiletten. ‘'n Mooi gezicht...door...’

‘Hoe gaat't met je kiespijn?’ vroeg ik aan iemand. ‘O, die kiespijn maakt 't goed,’ zei hij, ‘maar ik...!’

Op een dorpskermis stond een mallemolen. Hij was versierd (hm!) met schilderstukjes waaronder versjes stonden. Een toneeltje stelde voor: 'n stadsgezicht in de winter: witte daken en straten. 'n Arme tobber, zonder jas, liep in z'n boezeroen, ineengekrompen van kou, langs de huizen. En er stond onder te lezen: 't Is fris as je jas in de lommerd is.

'n Klein ambtenaartje kreeg 'n betrekking met vrije woning. ‘Heb je ook vrij licht?’ vroeg een vriend. ‘Ja,’ zei hij, ‘als de zon schijnt.’

‘Waar woon je tegenwoordig?’ vroeg hem een andere vriend. ‘In Hongarije!’ zei de grappenmaker, ‘want ik verdien te veel om van te sterven en te weinig om van te leven!’

Wat de inhoud betreft, kan men deze stereotiepe grapjes verdelen in allerlei groepen.

Het weer is in ons Holland, met zijn veranderlijkheid van temperatuur en wind en bewolking, een veelbesproken onderwerp. Dat geeft dus aanleiding tot veel gekheid. ‘Het is nu goed weer om een erfenis te delen’, hoort men vaak zeggen, als men geen voet buiten kan zetten. En een voorzichtige buurman roept wel eens: ‘Vrouw, haal je kat in huis, want het gaat regenen’. ‘We hebben een vroege winter van dit jaar’, wordt gezegd, als het in mei maar koud blijft.

Welk onderwerp is gewichtiger dan de dood? Vele ongepaste aardigheidjes doen daarover de ronde, zoals: ‘Is hij dood? Hij eet geen brood’. Of: ‘Die zieke maakt het slecht. Hij is op sterven na dood’.

[p. 33]

De dronkenschap wekt ook vaak de spotlust: de hoogte hebben, boven z'n theewater zijn, 'n vijand zijn van 'n vol glas en van 'n leeg glas.

Al wat afwijkt van 't gewone, vooral in bouw of gesteldheid van 't lichaam, wordt een mikpunt: Wie 'n beetje over één kant kijkt, kijkt naar de Willemstad of de Klundert in brand staat. Is iemand heel klein, dan kan-ie net op tafel kijken als-ie op 'n aardappel staat. Is iemand heel lang, dan zegt men: ‘Wat zal hij 't eenzaam hebben daarboven’. Is iemand heel mager, dan moet hij twee maal binnenkomen, voor hij er is. Een mager man die toch gezond eet, is een binnenvetter of een schendekeuken. Een heel dikke man, die hoef je niet te rijen, je kunt 'm wel rollen. Is iemand volledig kaal, dan loopt zijn voorhoofd in z'n rug door, dan kun je op hem rekenen, dan heeft-ie een opgeruimd hoofd. (Woordspeling!) En als ze achter iemand z'n rug opmerken: ‘Nou, als ik zo'n gezicht had, ging ik ernaast lopen’, is die niet met uiterlijk schoon gezegend.

Wie door onbestuurde eigenliefde zich al te naïef prijst, die heeft 't goed met z'n eigen getroffen, of hij heeft kwade geburen.

In de huiskamer en in 't familieleven worden allerlei onschuldige grapjes geboren. 'n Kleine jongen zit wel eens met z'n adamsvorken in z'n bord. Komt hij uit school, dan hangt-ie z'n boekentas of z'n pet wel eens op aan 'n spijkertje op de vloer. Kleine jongskes die beginnen op te groeien, komen al boven en onder d'r broek uit. Krijgen ze straf, dan laten ze d'r lip op 't derde knoopsgat hangen. Grote jongens kunnen soms geducht eten; ze lijken wel hol of zetten d'r buik op de leest.

Boosaardiger zijn de grapjes naar aanleiding van het huwelijk. Als de koetsen naar 't stadhuis rijden, lopen de nieuwsgierigen van alle kanten toe. En dan gaan de mondjes: er is maar één paar bedorven, of: je kunt met je beien veel meer armoe lijen dan alleen. Is de bruigom wat lang en de bruid wat klein, dan zegt men: anderhalve cent. Enzovoorts.

Een veel voorkomende soort van schertswoorden ontstaat door aan een ernstig bedoelde opmerking een schertsend staartje te hangen:

Geld maakt niet gelukkig...maar 't is erg makkelijk
Een brutaal mens heeft de halve wereld...en de andere helft neemt-ie.
Man en vrouw zijn één...behalve als ze over de brug moeten komen.
't Is mooi weer...maar nou lieg ik.
Er was niemand thuis dan de meid...en die was naar de kerk.
Stel niet uit tot morgen, wat je heden...'n ander kunt laten doen.
'n Goed verstaander heeft aan 'n...halve dictionaire genoeg.

Men ziet het: soms laat men iemand niet uitspreken, maar verandert men gauw spottend de tweede helft van het cliché. Tot deze groep behoren ook de grapjes, waarin iemand sprekend wordt ingevoerd:

Alle begin is zwaar...zei de dief, en hij stal op zijn eerste tocht 'n aanbeeld.
Waar de mensen zijn, daar is de nering...zei de koopman, en hij reed met zijn wagen met sinaasappelen de kerk in.
Alles met mate...zei de kleermaker, en hij sloeg z'n vrouw met de el.
Ik weet wat ik denk...zoals de man in 't dolhuis zei tegen de oppasser.

[p. 34]

In onze tijd, nu er zoveel gelezen wordt, helpen ook boeken en kranten flink mee om de schertswoorden te vermeerderen. Vele trekjes van volkshumor zijn dan ook blijkbaar afkomstig van ontwikkelde lieden:

't Politiebureau wordt genoemd: 't klabakarium, naar 't model van aquarium. Dat is dus een schertsende woordvorming, zoals ook 'n slaatje slaan (naar analogie van z'n slag slaan); de schuin-overbuurman.

Zo las ik in de krant van een raadslid die kon zwijgen in tien talen; van de hele gemeenteraad werd gezegd, dat de 28ste december hun patroondag was (Onnozelekinderendag!). Voorts spotte men met een feest, waarbij geen moeite...maar wel kosten waren gespaard.

Een filosoof, las ik, is iemand die zijn gemoedsrust weet te bewaren bij 't ongeluk...van zijn buurman. En een filantroop is iemand die ongelukkige mensen bijstaat met 't geld...van zijn vrienden en kennissen.

Al zijn deze laatste grappen nog geen gemeenschappelijk volksbezit geworden, toch kan dat gemakkelijk gebeuren. Trouwens we hebben reeds opgemerkt, dat de meeste schertswoorden vooral leven in een bepaalde maatschappelijke of plaatselijke kring. Zo heet bijv. in Breda het historisch monument van de Baronie de vulkachel, om z'n plompe vorm, en de gevangenis heet er de paraplu, om haar koepeldak. In Amsterdam heet de Westertoren: Lange Jan, en het beeld der Nationale Eendracht, dat vroeger op de Dam stond, werd genoemd: Naatje van de Dam.

Als 'n voorbeeld hoe snel sommige woorden door 't land vliegen en hoe kort ze ook kunnen bestaan, dienen de spottende refereinen van café-chantantliedjes en dergelijke, zoals: Had je me maar! Hij zeit wat! Het zal niet gaan! Daar gaat-ie weer voor niks! Ik ben niet bang; ga jij maar eerst! Geef mij maar rijst! Hoe bestaat het!

De komische kracht daarvan zit meest niet in die woorden zelf; het zijn gewoonlijk nietszeggende formules, maar het feit dat ze reeds duizenden malen zijn gebruikt en dat men telkens en overal weer nieuwe omstandigheden ontdekt waarop ze toepasselijk zijn, maakt ze grappig. Het zijn als toverdekseltjes die passen op alle mogelijke potten en potjes. Maar het veelvuldig gebruik doet ze ook snel slijten.

Hier volgen nog een aantal voorbeelden van volkshumor. Men vertelle een geval uit het dagelijks leven waarop ze toepasselijk zijn, en vergete niet, die omstandigheden te vermelden, die de komische kracht doen uitkomen. Vooral is het leerzaam het geval te fantaseren of te herscheppen waarin de uitdrukking voor de eerste keer werd gebruikt. (Hiervóór is dat gedaan met de uitdrukking: ‘een mooi gezicht door een kapotte ruit’.)

1.	Als ik lieg, dan lieg ik in commissie.
2.	Liegen alsof het gedrukt staat.
3.	Een bromfiets? Dat is een hoestbui op wielen.
4.	Niet verder kijken dan je neus lang is.
5.	God zegen' de greep.
6.	Haarpijn hebben.

[p. 35]

7.	Je wordt nooit door een equipage overreden, maar altijd door een vuilniskar.
8.	Die beloning (of winst) viel op een gloeiende plaat.
9.	Lachen als een boer die kiespijn heeft.
10.	Die arme drommel loopt naast z'n schoenen.
11.	Daar heb ik 'n broertje aan dood.
12.	Hij blaast z'n partij goed. (Drinkt goed mee op 'n feest. Afkomstig van Brabantse harmonieën.)
13.	De overledene was 'n braaf man.
14.	Als je de poes naar Rome stuurt, dan zegt ze: mauw, als ze terugkomt.
15.	's Keizers kat is zijn nicht.
16.	De andere helft is net zo.
17.	Kleine potjes hebben ook oren.
18.	Kinderen zijn een zegen des Heren, maar ze houden de noppen van de kleren. (Noppen = wolvlokjes, wolkrulletjes.)
19.	En ik, zei de gek.
20.	Dat smaakt net als vlees (zalm, wijn, enz.), maar heel anders.
21.	Dat meisje trouwt met 'n winkelier (bijv.). Nou, 'n goeie winkelier is niet kwaad.
22.	Die jas staat vlug, als je hard loopt.
23.	Een bedelaar komt zijn rente ophalen.
24.	Wat ik van hem geleerd heb? Nou, als je daar 'n dubbeltje bij legt, dan kun je 'r net 'n glas bier voor kopen.
25.	Een halfgare.
26.	Commandeer je hond, en blaf zelf.
27.	Als de gesmeerde bliksem vloog hij naar huis.
28.	Een land waar geen land meer achter is.
29.	Daar hoor ik je, zoals dove Thijs zei.
30.	Zeven wouwen, da's één Bullebak.
31.	Naar kijken mag je; aankomen niet.
32.	Als je niet gauw uit de weg gaat, dan doe ik 't.
33.	Iets zeggen, waar de lommerd geen geld op geeft.
34.	Vijf kwartier in een uur slapen.
35.	De tijd waarin de ene helft van het mensdom de andere helft examineert.
36.	Als de hemel valt, hebben we allemaal een blauwe muts op.
37.	Door zijn haren groeien.
38.	Z'n oren mogen schudden dat ze klappen.
39.	We zitten allemaal goed, zei de kat, en ze zat op 't spek.
40.	Hij komt van Kleef. Hij houdt meer van de heb dan van de geef.
41.	Een stoomvinkie.
42.	Ga op je duim zitten, dan heb je een draaistoeltje.
43.	Ga vooraan zitten, dan val je 'r achter niet af.
44.	Ik wil je wel geloven, maar dan moetje mij ook eens geloven als ik lieg.
45.	Kijk 'ns: die hond was vroeger ook jonger dan nu.
46.	Als-ie zo blijft, zal-ie oud worden.
47.	O margarine, nagemaakte boter. (Parodie van: O Marguerite, Mädchen ohnegleichen.)
48.	De barometer staat op vijf minuten over twaalven.
49.	Dat is me zo helder als koffiedik.
50.	De hoogte hebben. (De stuurman neemt de hoogte van 'n ster of van de zon. Hij staat dan achterover met z'n sextant voor 't oog. Een ogenblik later staat een matroos met een fles aan z'n mond, ook achterover. Hij neemt ook de hoogte, zegt een kameraad. En als de fles leeg is, en hij weggaat, dan heeft hij de hoogte. - Is deze uitdrukking nu werkelijk zo ontstaan? Wie zal 't zeggen? Wetenschappelijk-taalkundig gesproken, is 't maar een fantasietje, een hypothese op z'n hoogst. Maar dergelijke pogingen om in een uitdrukking door te dringen, hebben toch wel hun waarde: we zien weer iets op een versleten cliché, iets doods is voor ons levend geworden.)