Stijlstudie en stijloefening

[p. 26]

III Spreekwoorden

Ieder mens verzamelt in zijn leven, door ervaring en nadenken, zekere wijsheid omtrent hetgeen men heeft te doen en te laten om gelukkig te zijn, en ook omtrent de aard van de mens en het leven. Dat is persoonlijke wijsheid, wijsheid die men zelf heeft verworven.

Sommige mensen, begaafd met een scherpe geest of een gevoelig gemoed, slagen erin om hun ontdekkingen uit te drukken in een vorm, die treft door bondigheid, door maat of rijm, door verrassende beeldspraak, juiste woordkeus.

Anderen die hun wijze spreuk bewonderen, herhalen ze bij gelegenheid. Eerst zullen ze er nog bij voegen: ‘zoals die of die zei’; maar spoedig verbreidt zich het mooie woord zonder dat de maker wordt vermeld en de formule wordt publiek eigendom.

Dan is de daarin vervatte wijsheid niet meer persoonlijk, maar collectief bezit: volkswijsheid, die het ene geslacht aan het andere overdraagt.

Indien je wist dat er een mens leefde van vele eeuwen oud, die een schat van wijsheid had verzameld en die voor iedereen de weg kende tot het geluk, zou je niet hard naar hem toe lopen? Welnu, die wijze leeft inderdaad. Het is de geest onzer voorvaderen, die spreekt uit de schat van spreekwoorden. Deze schat is in spreekwoordenboeken wel verzameld. Maar je doet goed, er zelf een verzameling van aan te leggen. Als er stukjes goud en zilver op de grond lagen, dan zou je 't wel de moeite waard vinden om even te bukken en je beurs uit de zak te halen. En bij het ontmoeten van een nieuw spreekwoord moet je je aantekenboekje voor de dag halen om je vondst op te bergen.

Zou je je ervan laten weerhouden postzegels te verzamelen, omdat anderen dat reeds vóór je hebben gedaan, en betekent je eigen album voor je zelf niet meer dan al die andere albums samen? Zo is een eigen taalverzameling voor de verzamelaar ook van meer waarde dan een woordenboek. En denk niet dat je van je taal-collectie minder plezier zult hebben dan van je postzegelalbum.

Elke verzameling dient wél gesorteerd. Anders kan men nooit eens iets opzoeken en 't wordt een warboel van belang.

Je kunt de spreekwoorden groeperen volgens de kring waaruit ze afkomstig zijn.

Bij voorbeeld:

[p. 27]

Van de zeelui: Ieder moet varen waarvoor hij scheep komt.
Van de boeren: Een varken sterft van geen vuile, maar wel van een lege trog.
Van zieke mensen: Ziekten komen te paard en gaan (vertrekken) te voet.
Van de kooplui: Ieder is een dief in zijn nering.
Uit de huiskamer: Voorzichtigheid is de moeder van de porseleinkast.

Je kunt ook een groep maken die onze volksaard tekent:

Alle dagen een draadje, is een hemdsmouw in het jaar (vlijt, geduld).
Langzaam aan, dan breekt het lijntje niet (voorzichtigheid).
Je weet wat je hebt en niet wat je krijgt (behoudendheid).
Als de nood 't hoogst is, is Gods hulp nabij (vroomheid).
De waarheid ligt in 't midden (bezadigdheid).
Geen ding metterhaast, als vlooien vangen (leuke spotzucht).

Er zijn spreekwoorden, afkomstig uit boeken:

Men rekent d'uitslag niet, maar telt het doel alleen (tollens).
De laatsten zullen de eersten zijn (de bijbel).
Beter een goede buur dan een verre vriend (de bijbel).
De wereld is een speeltoneel. Elk speelt zijn rol en krijgt zijn deel (vondel).

Andere hebben hun ontstaan te danken aan algemeen bekende verhalen of fabels:

Als de vos de passie preekt, boer, pas op je ganzen (kippen).
De druiven zijn zuur (zei de vos; maar hij kon er niet bij).
Wie zal de kat de bel aanbinden?

Sommige schrijvers kunnen een enkele keer iets dat ons allen wel eens in de mensenwereld is opgevallen zo pittig uitdrukken, in zulk een aardige vorm, wat beeldspraak, maat of rijm betreft, dat men denkt: de spreuk verdiende spreekwoord te worden.

Bijv. de genestet in zijn Sint-Nicolaasavond:

Och, geheimen meestal
Zijn publiek overal.

En van meurs in zijn Pepermuntjes:

Als 't huwlijk is om 't gelletje,
Dan wordt het vaak een helletje.

Dit laatste is echter een variatie van:

Wie een zot trouwt, om het kot,
Verliest het kot en houdt de zot.

Maar het volk laat zich geen spreekwoord opdringen. Vrijwillig, uit eigen liefde, aanvaardt het een wijs woord. Dat gaat als een natuurverschijnsel. Wijsheid die door dichters zeer persoonlijk en esthetisch is geformuleerd, zal niet gemakkelijk als spreekwoord in de taal worden opgenomen.

Het is opmerkelijk, dat de kleine lui, het volk in engere zin, zoveel genegenheid tonen voor de erfenis van wijsheid onzer voorvaderen, terwijl de hogere standen de spreekwoorden schijnen te versmaden.

In het bekende verhaal Baas Gansendonck van conscience komen de volgende voor, op weinige bladzijden:

[p. 28]

1.	Mensen foppen is maar een weet.
2.	Hebben is hebben en krijgen is de kunst.
3.	Het geluk vliegt; die het vangt, heeft het.
4.	Mouwvegen is bedriegen.
5.	Woorden zijn geen oorden.
6.	Ieder is op de wereld om de zoon zijns vaders goed te doen.
7.	Die wat vindt, mag het oprapen.
8.	Het is gemakkelijk, riemen te snijden uit een andermans leer.
9.	Het is de ene hond leed, dat de andere in de keuken gaat. (Andere vorm: in de hal; nl. de vleeshal.)
10.	Ongelijke schotelen maken kwade broeders.
11.	Beter benijd dan beklaagd.
12.	Wie een ander benijdt, vreet zijn hart en verkwist zijn tijd.
13.	Wie de autaar bedient, mag van de autaar leven.
14.	Dikke buik, slapende voet.
15.	Volle krop, dolle kop.
16.	Het werken is voor de botterikken.
17.	Als de kruik tegen de steen vecht, dan valt zij aan stukken. (Andere vorm?)
18.	Zwijgen kan niet verbeterd worden. (Andere vorm: Het is een knap spreker die 't een zwijger verbetert.)
19.	Alle mensen zijn mensen.
21.	Zijt gij aanbeeld, verdraag als een aanbeeld, zijt gij hamer, sla als een hamer.
21.	Een klein woord breekt grote gramschap.
22.	Het is moeilijk, met azijn vliegen of met trommelen hazen te vangen.
23.	's Keizers kat is zijn nicht; grote lanteern, maar klein licht.
24.	De vliegen steken wel een paard, en dat is zulke grote beest.
25.	Bergen lopen elkaar niet in 't gezicht, maar mensen wel.
26.	Uitgesteld is niet verloren. (Andere vorm?)
27.	Veel te goed is halfzot. (Andere vorm:...is buurmans (allemans) gek.)
28.	Het is kwaad vechten tegen iemand die zijn leven moe is.
29.	Beter blode Jan dan dode Jan.

Enkele van deze spreekwoorden heb je zeker nooit gehoord. Andere zijn je welbekend, al is het in enigszins andere vorm. In ieder gewest, ja in iedere familie leven bepaalde spreuken in een bepaalde vorm.

Al heeft iemand nog zo'n mooie verzameling penningen, al zijn ze nog zo mooi gerangschikt naar tijd en plaats en onderwerp, in zekere zin is het toch maar een dood bezit, als hij niet bij elk stuk een verhaal weet te doen, anders gezegd: als elke penning hém niet een verhaal kan vertellen.

Zo is het ook met spreekwoorden. Zij moeten je fantasie wakker maken. Je moet bij elk gezegde een geval scheppen, dat duidelijk maakt hoe de spreuk kon ontstaan. Elk spreekwoord is maar een onderschrift bij een plaatje: maar dat plaatje moet je er zelf bij tekenen. Dan eerst wordt het een bezitting, die je geest en je stijl verrijkt.

Voorbeeld: Mensen foppen is maar een weet.

Er was eens een vrouw die de zonderlinge naam droeg van: de waarheid. Zij was in 't bezit van een spiegel die aan een ieder zijn ware aard toonde. De vrouw wilde er wat geld mee verdienen en ging er dus mee op de kermis staan. Voor vijf cent mocht men een blik

[p. 29]

werpen in haar wonderspiegel. Het tentje stroomde vol en de waarheid nam toen de doek van 't glas. Wat werden de mensen boos. De een zag zich als een valse slang, de ander als een wrede wolf, de derde als een lompe beer. Niemand wou geloven dat hij dat was. Er ontstond een kabaal van belang en om erger te voorkomen, gaf de waarheid hun 't geld terug en sloot haar tentje. Toen kwam er een klein mismaakt manneke bij haar. ezopus heette hij. ‘Je hebt de zaak niet goed aangepakt,’ beweerde de dwerg. ‘Laat mij maar eens doen en je zult veel geld verdienen.’ Toen liet hij 't tentje van buiten opnieuw beschilderen en zette er met grote letters boven: Fabel. ‘Komt binnen,’ riep hij, ‘als ge wilt weten, wat voor aard al uw buren en kennissen hebben!’ De mensen kwamen weer en zagen nu met genoegen, hoe slecht alle andere mensen waren; want niemand herkende zichzelf. Na afloop der voorstelling zei ezopus lachend: ‘Zie, zo moetje praten. Mensen foppen is maar een weet!’
(Naar bilderdijk: De Waarheid en Ezopus)

Maak bij enkele spreekwoorden die in dit hoofdstuk vermeld zijn, of desnoods bij andere, eens een dergelijk verhaaltje. Juist omdat het clichés zijn, die door allen gehanteerd kunnen worden, zijn spreekwoorden in zekere zin dode dingen. Uitdrukkingen die door iedereen gebruikt worden, hebben de neiging tot formules te verstarren. Op de aangegeven wijze kun je ze voor je zelf levend maken.

Heb je wel eens een Roos van Jericho gezien? Het is een woestijnplant, een dood, dor, bolvormig ding, dat door de wind wordt voortgerold over de zandvlakte. Maar je neemt het op en legt het in een kom met lauw water. Een wonder vertoont zich dan voor je ogen. De stelen gaan zich uitspreiden, de bladeren ontplooien zich, en het dode ding verandert in een levende plant. Zo kun je uit de dood oproepen elk spreekwoord, en trouwens elk ander stukje taal, als je het brokje leven herschept, waarvan het de uiting is.

Hier volgen nog enige spreuken en spreekwoorden ter bestudering.

1.	Rode wangen duren maar vijf- of zesentwintig jaar (cats).
2.	Al wat vanzelve wast behoeft men niet te zaaien (camphuysen).
3.	Och, die kinderen. ‘Het kleine treedt op 't kleed; de groten treen op 't hart’ (vondel).
4.	De wens is de vader van de gedachte.
5.	Het is moeilijk voor een lege zak om rechtop te staan (franklin).
6.	De natuur trekt meer dan zeven ossen (uit de middeleeuwen).
7.	Weest uzelf, zei ik tot iemand; maar hij kon niet, hij was niemand (de genestet).
8.	Wie kan al het kromme recht maken (bijbel).
9.	Wees vertrouwd en vertrouw niemand.
10.	Effen is kwalijk treffen.
11.	De vis wordt duur betaald.
12.	Arme mensen's hutspot stoort ver (streuvels) (storen = ruiken).
13.	Gekken grijzen niet.
14.	Arem man dannes gheen grave (reynaert) (dannes - dat en is).
15.	Die scade hevet of verlies Ende groet ongheval Over hem so willet al. (reynaert)
16.	Ach, waren alle Menschen wijs, En wilden daar bij wel! De Aard' waar haar een Paradijs, Nu is ze meest een Hel. (camphuysen)

[p. 30]

17.	Schijnt andren wat u krom scheen recht, Heet niemand daadlijk dom of slecht. (staring)
18.	Vergeefs zal ooit onschoone hand naar schoonheid durven grijpen. men kan den eenen diamant maar met den anderen slijpen. (gezelle)