Stijlstudie en stijloefening

[p. 15]

I Woordenschat

De mensen zijn geen losse individuen. Zij zijn kolonie-wezens. We vormen met ons velen 'n eenheid. En de Doden tellen nog mee. Die leven nog in hetgeen ze ons achterlieten. We erven niet alleen 't geld en de stoffelijke maaksels van 't voorgeslacht, zoals huizen, wegen, bruggen, maar ook geheel hun geestelijke bezitting; al hun waarnemingen, begrippen; al wat ze hebben gevonden in hun leven van denken, gevoelen, begeren. Al die brokjes geestelijk leven erven we als woorden, woordgroepen, uitdrukkingen, spreekwoorden, zinswendingen, stijlversieringen van allerlei soort. Deze vormen samen onze taalschat. We kregen die van hen die vóór ons leefden. We geven hem over aan die ná ons komen. Maar niet ongewijzigd. Immers ook wij leven, en naar de behoeften van ons leven wijzigen we de taal van 't voorgeslacht, en maken we nieuwe woorden en uitdrukkingen of laten de oude ongebruikt, die dan kunnen worden opgeborgen in een historisch taalmuseum.

Daar alle taal uiting is van leven, zal ieder die zijn leven verruimt of verdiept, tevens zijn taal uitbreiden of verdiepen. Niet alleen komen nieuwe woorden telkens onze taalschat verrijken, maar woorden die we reeds lang kenden en gebruikten, groeien mee met onze ziel.

Dit is de natuurlijke manier, waarop taal in ons groeit. Een kunstmatige manier van taaluitbreiding is het van buiten leren van losse woordklanken en de daarbij horende betekenissen. Maar dit zal meestal half werk wezen. Als iemand bijv. nooit het woord bier had gehoord en hij leerde dan van buiten dat het een drank is met licht alcoholgehalte, gemaakt van gerst enz., dan zou hij zeker iets wijzer zijn geworden; maar als men hem een glaasje van dat brouwsel liet zien en proeven, zou hij pas goed weten wat met dat woord wordt bedoeld.

De meeste woorden leren wij al lezend. Het dagelijks leven heeft aan weinig woorden genoeg. Een Engelsman heeft geschreven dat een boer voor zijn gewone leventje met 300 woorden kan volstaan; maar bij nader onderzoek bleek deze schatting toch te laag. Een gestudeerd man gebruikte er 3000 à 4000. Engelands grootste schrijver, Shakespeare, had 15000 woorden nodig. Onder het lezen leven wij in onze fantasie in allerlei omstandigheden; wie veel heeft gelezen, heeft ook veel beleefd, en dat leven is tot hem gebracht door de taal. Weer een voorbeeld van de innige samenhang tussen taal en leven.

We moeten al lezend de betekenis der nieuwe woorden en uitdrukkingen

[p. 16]

trachten op te maken uit het verband. Soms lukt dat wel. Maar vaak hebben we een woordenboek nodig. Controle door middel van een woordenboek is trouwens altijd gewenst. Want in een enkele zin leren we slechts één gebruikswijze van het woord kennen. En bovendien: al menen we dat we het begrepen hebben en heeft de passage zo voor ons een redelijke zin, dan nog is het mogelijk dat we ons hebben vergist. Iedereen heeft wel eens bij een bepaalde gelegenheid plotseling bemerkt, dat hij tot dusver aan een bepaald woord altijd een verkeerde betekenis had gehecht. Het kan ook zijn dat men sterft zonder ooit zijn vergissing te hebben ingezien.

Sommigen menen dat grotesk hetzelfde is als groots, in plaats van lachwekkend, vreemd, grillig.

Iemand meende jarenlang, dat sluike haren recht overeind stonden, terwijl ze juist plat op 't hoofd liggen.

Een ander hoorde ik zeggen: ‘Die meneer x is een beste man; jammer dat hij zich altijd zo plastisch uitdrukt’. Hij bedoelde: plat, niet wetend dat plastisch ongeveer betekent: aanschouwelijk, zo duidelijk dat men het als 't ware kan tasten en grijpen.

Een examinator vroeg aan een jongen, wat een slank meisje is. ‘Een mager meisje!’ was het antwoord. ‘Zo!’ zei de examinator, een klein, mager man, ‘maar ben ik dan slank?’ ‘Nee,’ zei de jongen gemoedelijk, ‘dan moet men nog een mooi gezicht erbij hebben.’ De examinator lachte fijntjes en de jongen begreep niet, waarom.

Een veel voorkomende vergissing is, dat men heinde in de uitdrukking ‘heinde en ver’ (dichtbij en veraf) voor synoniem houdt met ver. Men meent dan met een soort uitdrukking te doen te hebben als: ‘eenzaam en verlaten’, (je kunt je hier niet) ‘wenden of keren’.

Een verstandig lezer blijft bij een woord, dat hem vreemd is, een ogenblik staan; hij zet er een streepje bij, of noteert het; hij slaat een woordenboek op en tracht in elk geval de betekenis van dat nieuwe woord zo scherp mogelijk te omlijnen.

Als men dat regelmatig doet, wordt het langzamerhand een tweede natuur. Hier volgen een aantal zinnen met minder gebruikelijke woorden. Tracht uit het verband de betekenis op te maken en omschrijf die zo precies mogelijk. Vergelijk daarna je omschrijvingen met die van het woordenboek.

De bedoeling is niet zozeer om deze woorden uit het hoofd te leren, als wel om met bewustheid te leren lezen, zich rekenschap gevend van elk woord en niet met een half begrijpen genoegen nemend. Het is zeker niet zonder belang, dat we van een woord onthouden, in welk boek en in welke passage we het 't eerst ontmoetten. Dan zijn dat stukje taal en dat brokje leven, waarvan het de uiting is, ook voor ons innig verenigd, en we hebben echt onze woordenschat - en daarmee onze stijl - verrijkt.

1.	Oldenbarneveldt zag men stadig (of gestadig) door Den Haag lopen, leunend op een stokje en met een zwarte portefeuille onder de arm. Hij begaf zich dan naar 't gebouw, waar de Staten vergaderden.

[p. 17]

2.	O wee, mijn zeevolk op de onstuimige zee Hun herfst was schoon, zoo nog twee weken stadig, Dan zal hun vloot met vangst en tuig genadig Voor anker komen en al 't volk komt mee. (verwey)
3.	De grote menigte is zo wuft: heden juicht ze een bepaalde overheidspersoon toe; over een maand beschimpt en hoont zij hem.
4.	Degelijke mensen zijn mensen met een soliede levenswandel. Zij geven niet toe aan al hun begeerten, maar weten zich te beheersen. Zij hebben de matigheid lief en de orde en trouw en betrouwbaarheid. Alle wuftheid schuwen zij.
5.	Toen de moeder plotseling vernam dat haar kind was verongelukt, was het of een schicht haar hart doorboorde.
6.	De handjes van die dame waren zo fijn en blank; het leek of een kunstenaar ze had gevormd uit elpenbeen.
7.	Op de feestdag zat de gehele familie om de rokende dis verenigd.
8.	Wij stapten in de jol en lieten ons naar het schip roeien.
9.	De rekruten, die nog niet afgeëxerceerd waren, mochten niet mee naar de parade; zij bleven zich oefenen op de loopplaats.
10.	Het geoefend oog van de zeeman zag reeds in de verte onze kust blauwen, toen de reizigers nog niets ontwaarden.
11.	Geestdriftig vertelde de jongen over zijn fietstocht, evenwel zonder gewag te maken van het feit dat hij tegen een boom was gereden.
12.	De gordijnen voor de vensters waren half dichtgeschoven; de kleuren van vloer- en tafelkleed waren stil, gedempt; het papier op de muur was egaal zachtbruin, zonder figuren of lijnen; de gehele kamer maakte een stemmige indruk.
13.	In die oorlog heeft men de kerk geprofaneerd door ze te gebruiken als paardestal.
14.	Indertijd heb ik al eens verteld hoe het nog niet lang geleden is, dat zelfs voor de Zwitserse Alpen-bewoners de geesten rondwaarden over de gletschers met of zonder lichtjes in hun hand. (ph.c. visser)
15.	De ouders van de lekebroeder waren maar slechte luitjes, arme boortjes; men had hem dan ook uit medelijden in het klooster opgenomen, waar zovele geleerde priesters woonden.
16.	De weidse gebouwen van het vorstelijke lustverblijf waren omringd door grote parken en bossen.
17.	De Franse ingenieur de lesseps wrochtte het Suezkanaal.
18.	De gevangene had jaren lang in de kerker gezucht, maar eindelijk kwam zijn onschuld aan 't licht en werden zijn boeien geslaakt.
19.	Bestevaer zat met zijn gouwenaar in de mond aan de haard te midden van zijn kleinkinderen.
20.	Met hoogtijd van Pasen hadden bijna alle kinderen nieuwe kleren aan.
21.	Hoog boven de transen van de toren zag men de vrolijke driekleur wapperen.
22.	De sterren fonkelen in de stille nacht aan 's hemels transen (of trans).
23.	De oudhollandse huisjes met hun trapgeveltjes waren zo vriendelijk. Op het bordes, vier, vijf treden hoog, zaten 's avonds de mensen vreedzaam te kouten onder de beschermende luifel.
24.	De redacteur was vol moed uitgegaan om de dierentemmer voor zijn krant te interviewen. Hij hoopte enige merkwaardige kopie op te doen, waarop hij zijn lezers zou kunnen vergasten.
25.	Er zijn verscheidene soorten van dierentemmers. Deze was een kwijnende jonge man. Een van dit type had de redacteur nog nooit ontmoet.
26.	‘Wat vind je van die man?’ - ‘Dat is een type; daar kan ik je wonderlijke dingen van vertellen.’
27.	Het afgedwaalde kindje lag te slapen in 't bos. Zijn wangetjes waren zacht rood, zijn ademhaling ging rustig, en zijn handjes lagen slap in 't gras. Het vermoedde geen gevaar; maar naast het kind zat dan ook een reusachtige hond, de tong uit de bek, met vast zelfvertrouwen rond te kijken. Het was een aardige idylle.
28.	De mensen die op de markt opeen gedrongen stonden, konden zich niet rustig houden,

[p. 18]

	toen ze de klok hoorden luiden. Er ging een deining door de menigte en aller ogen richtten zich naar 't stadhuis.
29.	De haas was aangeschoten, maar hij verdween in de ruigte langs de weg.
30.	De straat was rijk versierd. Bloemenfestoenen slingerden zich langs de muur.
31.	Wij hielden ons stil en hoorden in de belendende kamer zachtjes fluisteren.
32.	De kogel schampte op het stalen harnas en vloog toen zijdelings verder.
33.	Wij bezitten in Scheveningen een optrekje, waar wij elke zomer een paar weken vertoeven.
34.	Dronken soldaten molesteerden de burgers, die zich 's avonds nog op straat waagden.
35.	Met een dissel maakte de wagenmaker de ruwe boom wat glad.
36.	De vege lijder sloeg voor de laatste maal de ogen op.
37.	Het is een veeg teken, dat die jongen onverschillig is voor de cijfers die hij krijgt voor zijn werk.
38.	Het is alles ijdele moeite; je zult je doel niet bereiken.
39	Je behoeft niet zo scrupuleus te wezen; de strengste beoordelaar zal je niets kunnen verwijten.
40.	Ik tart u om iemand te vinden, die voor dat werk geschikter is dan hij.
41.	Zijn luiheid tart elke beschrijving.
42.	Op sommige dagen loopt alles je tegen. Dan is het onmogelijk, je goeie humeur te bewaren, en word je balorig.
43.	Bij ontstentenis van de burgemeester zal de oudste wethouder de zitting van de gemeenteraad leiden.
44.	Hij beweert altijd, dat hij maar een keuterboer is, en zijn huisje ziet er ook armoedig genoeg uit; toch is hij rijker, dan je denkt.
45.	Ik wil je wel helpen, maar dan moet je niet aldoor zo schrollen op alles wat ik doe.
46.	Hij leert verbazend gemakkelijk uit het hoofd, maar er beklijft maar weinig van.
47.	Een smalle vaart liep langs het gehucht. Op een der vlonders was een vrouw bezig met goed wassen.
48.	Er is iemand geweest, die een brief voor je heeft achtergelaten. Morgen zou hij om bescheid komen.
49.	Alle bescheiden die op deze zaak betrekking hebben, zijn bij de brand verloren gegaan.
50.	In een vroeger werk heb ik uitvoerig aangetoond, waarom deze opvatting verworpen moet worden. De gewraakte mening heb ik echter sindsdien nog bij enige geleerden aangetroffen.

In de volgende zinnen uit schoolopstellen is een woord verkeerd gebruikt. De schrijvers hadden de betekenis ervan niet goed opgenomen. Verbeter de fouten.

1.	Onze hond is niet alleen vriendelijk voor de huisgenoten maar ook voor vreemdelingen.
2.	Het had zo geregend, dat mijn handen en mijn gelaat waren doorweekt.
3.	Men kan in dit bos best een hele dag verslijten; zo prettig is het er.
4.	Die jongen was bij ons op visite. Zonder dat we hem presenteerden, nam hij zelf een taartje van de schotel. Dat vond ik al te gastvrij.
5.	Een vreemdeling die in Holland komt, zal verstomd zijn, dat er hier zoveel over het weer wordt gepraat.
6.	Bij die storm is voor vele duizenden guldens verloren geraakt.
7.	In de winteravonden zitten we gezellig om de vuurhaard verenigd.
8.	Op de deur prijkte een groot stuk wit papier, waarop in dikke zwarte letters gedrukt stond: difteritis.
9.	Toen moeder hoorde dat vader ziek met een rijtuig naar huis was gebracht, zakte zij ineen op een stoel, terwijl allerlei gedachten haar door 't hoofd speelden.
10.	De spreker betreurde de arme mensen die in dergelijke huizen moeten wonen.
11.	Bij de wedstrijd in het schoonschrijven zat een leerling met afgunst te kijken naar het mooiere schrift van zijn buurman, dat niet te vergelijken was met het zijne.

[p. 19]

12.	Zo'n opeenstapeling van mensen is gevaarlijk op het ijs.
13.	Zie hoe de schaatsenrijders het ijs doorklieven.
14.	Om lid van de Provinciale Staten te kunnen zijn, moet men in de betreffende provincie wonen.
15.	Elke streek der aarde heeft voor de mens iets onaangenaams. Ook ons land is er niet van verstoken.
16.	Een dodelijke stilte verbreidde zich over de vlakte.
17.	Veel toejuiching won de kunstenaar die zijn muzikaal gemoed slaakte aan de vleugel.
18.	In de winter wordt er zoveel armoe geleden. Maar de liefdadigheid doet dan ook veel voor de gebrekkigen.
19.	De wegen waren zo modderig, dat de auto's geen voortgang konden vinden.
20.	Je kon daar goed zien naar het vliegtuigen oplaten.
21.	Mensen van middelmatige leeftijd zijn voor het beoefenen van deze sport niet meer geschikt.
22.	Verschillende kermistentjes leveren veel belangstelling.
23.	Ook op het gebied van zwemmen blijft ons land niet onbetuigd.
24.	Onze h.b.s. werd door een nieuwe cursus ingewijd.
25.	De band kon schijnbaar maar enkele walsen spelen, want je hoorde aldoor hetzelfde.