Gedichten. Deel 3b. Apparaat

[995] Chauffeur

Overlevering

M^1	Eerste manuscript D^1, H-95.
M^2	Tweede manuscript D^1, H-96.

[p. 1212]

M^3	Tweede typoscript, kopij D^1, H-97.
M^4	Doorslag van M^3, kopij T, H-99.
M^5	Derde typoscript D^1, collectie Ministerie van ok&w, H-102.
P^1	Proef T, H-101.
T	Maatstaf 4 (januari 1957), p-670.
P^2	Eerste proef D^1, H-107.
P^3	Tweede proef D^1, H-108.
D^1	Spel van de wilde jacht, p. 47.
M^6	Kopij D^2, H-112.
D^2	Cryptogamen 4, p. 209.
M^7	Kopij D^3, H-122.
D^3	Verzamelde gedichten, p. 898.

Datering

Vóór 30 november 1956

Leestekst

M¹ b

Ontwikkelingsgang

In de grondlaag van M¹ schreef Achterberg een gedicht van vermoedelijk twintig regels, bestaande uit drie strofen: r. (1)-(6), r. (7)-(14) (de laatste regel werd nog opengelaten) en r. (15)-(20). In dit gedeelte bracht hij vervolgens veranderingen aan. Onder meer voegde Achterberg een nieuwe regel toe (M¹ c, r. (5)) en overwoog hij de volgorde van r. (9)-(10) te wijzigen, maar hier zag hij weer van af. De tekstontwikkeling tot zover wordt hieronder afzonderlijk gepresenteerd als M¹ a-c, r. (1)-(20)(21).

De overige veranderingen in M¹ mede te onderscheiden op grond van een afwijkende ductus, worden tezamen met de tekstontwikkeling in M²-D³ gepresenteerd. In deze latere fasen (M¹ f-i) bewerkte Achterberg voornamelijk de tweede strofe van het gedicht. Ondermeer schrapte hij de oorspronkelijke r. (9)(10) en herschreef hij r. 12-13 op verschillende plaatsen op het manuscript (M¹ I/IV). De in eerste instantie nog opengelaten r. (14) werd hierbij niet ingevuld, zodat het gedicht in M¹ uiteindelijk uit negentien regels bestond. Ook in M²-D³ is deze omvang niet meer gewijzigd.

Varianten en correcties

M¹ a-i potlood

M² a-b potlood, c bl ballpoint (aangebracht ná M⁴)

Titel	M^1	a	Chauffeur
	M^2-D^3		|	|
			M^1 a-c, r. (1)-(20)(21):

(1)

M^1

a

Het 2e meisje gaat met de chauffeur.^+

(2)

M^1

a

In

groot tenue

stelt

hij me

niet te leur.

b

[

]

uniform

[

]

Karel

[

]

b

[

]

{

Jozef

}

[

]^+

b

[

]

vol ornaat

[

]

[

2

]

[

]

+ [→ [996] M² II, 1]

+ [? door Jozef en Karel]

[p. 1213]

(3)

M^1

a

Gezeten als een god onder de goôn

(4)	M^1	a	achter het stuur regeert hij mijn persoon
		b	[		◦	]
		c	[achter het] [stuur]rad legt hij zijn geboôn
			[In M^1 c voegde Achterberg de volgende regel toe:]

(5)

M^1

c

met richtingwijzers op aan het verkeer

(5)	M^1	a	naar eigen souvereine willekeur,
(6)		c	[	]

(6)	M^1	a	verheven boven noodlot en malheur.
(7)		c	[	]

(6/7)	M^1	a	[strofewit]
(7/8)		c	[	]

(7)	M^1	a	Zonder livrei is het een vreemd sinjeur
(8)		c	[	]

(8)	M^1	a	en valt bij de omgeving uit de toon;
(9)		c	[	]
		d	{[een tikje louche, een soort van souteneur]}^+
		e	[en valt bij de omgeving uit de toon;]

(9)	M^1	a		een		beetje		louche, een soort van souteneur
		b	[		]	tikje	[		]

(10)		c	[	]
		d	{[en valt bij de omgeving uit de toon;]}^+
		e	[een tikje louche, een soort van souteneur]
			[Voor M^1 c, r. (9)-(10) noteerde Achterberg in fase d respectievelijk ‘2’ en ‘1’; vóór deze hernummering plaatste hij een?; in fase e haalde hij de nummers door]

(10)	M^1	a	stille verklikker; doet		me	te gewoon.
		b	[	]	[m]ij	[	]
(11)		c	[				]

(11)	M^1	a	Wat weet men eigenlijk van z[xxxxxxxxxxx]^+
(12)		c	[	]

(12)	M^1	a	dan b.b.h.,		P.G., bad, telefoon,
		b	[	]	godsdienstig, net persoon[,]
(13)		c	[			]

(13)	M^1	a	v.g.g.v.		[	◦	]
		b	[	],	moderne taal voorkeur?^+
(14)		c	[				]

+ [= M¹ b, (9)]

+ [= M¹ b, (8)]

+ [zie noot 1]

+ [? door voorkeur]

[p. 1214]

(14)	M^1	a	[	◦	]
(15)		c	[		]

(14/15)	M^1	a	[strofewit]
(15/16)		c	[	]

(15)	M^1	a	Drees en trawanten zorgen voor pensioen.
(16)		c	[	]

(16)	M^1	a	Daar moeten ook de mijnen het mee doen.
(17)		c	[	]

(17)	M^1	a	Hoe kom je anders rond met goed fatsoen?
(18)		c	[	]

(17/18)	M^1	a	[strofewit]
(18/19)		c	[	]

(18)	M^1	a	Al stam ik af van Jan van Schaffelaar,
(19)		c	[	]

(19)	M^1	a	ik kan hoog springen of laag springen, maar
(20)		c	[	]

(20)	M^1	a	de fiscus vreet me op met huid en haar.
(21)		c	[	]
		M^1 f-D^3, r. 1-19:

1	M^1	f	[	Het		2e		meisje gaat met de chauffeur.]^+	]
	M^2-D^3		|		|	tweede	|		|

2	M^1	f	[In] gala [stelt] de kerel [niet			te leur.]^+
	M^2	a	|					|
		b	[	]	[teleur.]
	M^3-D^3		|				|

3	M^1	f	[	Gezeten			als een god onder de goôn	]^+
	M^2-4		|					|
	M^2	c	{	Gezeteld	}	[		]
		c		Zetelend		[		]
	M^5-D^3		|					|
			[? voor M^2 c, r. 3 Gezeteld en Gezeten]

4	M^1	f	[	achter het stuurrad				legt hij zijn geboôn	]^+
	M^2-D^3		|		|	,	|		|

5	M^1	f	[	met richtingwijzers op aan het verkeer	]^+
	M^2-4		|		|
	M^5-D^3		|		|,

+ [= M¹ a, (1)]

+ [= M¹ b, (2)]

+ [= M¹ a, (3)]

+ [= M¹ c, (4)]

+ [= M¹ c, (5)]

[p. 1215]

6	M^1	f	[naar eigen souvereine willekeur,]^+
	M^2-D^3		|	|

7	M^1	f	[verheven boven noodlot en malheur.]^+
	M^2-D^3		|	|

7/8	M^1	f	[[strofewit]]
	M^2-D^3		|	|

8

M^1

f

[Zonder livrei

is

het

een

vreemd

sinjeur]^+

f

[

]

{hij}

[

]

{eng}

[

]

f

[

]

een bleke souteneur,

M^2-D^3

|

|

9	M^1	f	[valt]-ie		[ ◦ ]	[de omgeving uit de toon		;]^+
		f	[	]	[bij]	[		]
	M^2-D^3		|				|.

10	M^1	f	een pottekijker[;]		[doet	mij te gewoon.]^+
		i	Mozes in burger[;]		[		]
	M^2-D^3		|	|.	Doet	|	|

11	M^1	f	[Wat weet		men		eigenlijk	van] [z]o'n sinjeur^+
		i	[	]	ik		[		]
	M^2-4		|						|
	M^2	c	[			]	feitelijk	[	]
	M^5-D^3		|						|

12	M^1 I	f	[dan b.b.h., godsdienstig, net persoon,]^+
	II	g	dan b.b.h.,		Prot. Godsdienst,		net	persoon,
		g	[	]	godsdienstig[,]		[		]
	IV	i	dan uit de advertentie:				[		]
	M^2-D^3		|			|	Net	|	|

13	M^1 I	f	[v.g.g.v., moderne taal voorkeur?]^+
		f					{^monteur}
		f				{^flink postuur}
	II	g	v.g.g.v., salaris naar vertoon?
	III	h	salaris nader overeen te						kom
		h	[					]	[ko]om'.^+
		h				{^brandschoon}^+
	IV	i	PvdA, EHBO		.		voorkeur?
		i	[		]		Niet meer.
	M^2	a	|							|
		b	[	]? -			[			]
		b	[	][-][?]			[			]
	M^3-D^3		|							|
			[M^1 II, r. 12-13 werden tezamen doorgehaald: M^1 I, r. 13 monteur en flink postuur werden tezamen doorgehaald]

+ [= M¹ c, (5)(6)]

+ [= M¹ c, (6)(7)]

+ [= M¹ c, (7)(8)]

+ [= M¹ c, (8)(9)]

+ [= M¹ c, (10)(11)]

+ [= M¹ c, (11)(12)]

+ [= M¹ c, (12)(13)]

+ [= M¹ c, (13)(14)]

+ [? voor de regel]

+ [? na brandschoon]

[p. 1216]

13/14	M^1	i	[	[strofewit]	]
	M^2-D^3		|		|

14	M^1	i	[	Drees en trawanten zorgen voor pensioen.	]^+
	M^2-D^3		|		|

15	M^1	i	[	Daar moeten ook de mijnen het mee doen.	]^+
	M^2-D^3		|		|

16	M^1	i	[	Hoe kom je anders rond met goed fatsoen?	]^+
	M^2-D^3		|		|

16/17	M^1	i	[	[strofewit]	]
	M^2-D^3		|		|

17	M^1	i	[	Al stam ik af van Jan van Schaffelaar,	]^+
	M^2-D^3		|		|

18	M^1	i	[ik		kan	hoog springen of laag springen, maar]^+
	M^2-4		|				|
	M^2	c	[	]	mag	[	]
		c	[	]	[kan]	[	]
	M^5-D^3		|				|

19	M^1	i	[	de fiscus vreet me op met huid en haar.	]^+
	M^2-D^3		|		|

+ [= M¹ c, (15)(16)]

+ [= M¹ c, (16)(17)]

+ [= M¹ c, (17)(18)]

+ [= M¹ c, (18)(19)]

+ [= M¹ c, (19)(20)]

+ [= M¹ c, (20)(21)]

Commentaar

^1	In M^1, r. (11)(12) is een gedeelte onleesbaar uitgegumd. Waarschijnlijk hebben er twee woorden gestaan. De precieze omvang van deze woorden is niet meer te achterhalen.
^2	Op 31 mei 1956 werd de a.o.w.-wet van Drees (vgl. r. 14) aangenomen.
^3	Zie [971] ‘Dryade’, noot 1.
^4	Op M^4, de kopij voor Maatstaf, noteerde Achterberg in anilinepotlood boven de titel van het gedicht: ‘uit het derde bedrijf’ (zie ook § 47.6.2).
^5	Paul Rodenko heeft in verband met zijn artikel ‘Spiegel van de wilde jacht’ (zie § 47.16.1) met Achterberg gesproken over dit gedicht, dat ‘door de kritiek in het algemeen als een hoogtepunt van satirisch realisme [werd] beschouwd; maar wanneer men Achterberg zelf over dit gedicht dingen hoort zeggen als: “ja, het werd hoog tijd dat die kerel ontmaskerd werd” en “in burger, zodra hij zijn schrikwekkende uniform heeft afgelegd, kan Mozes geen kwaad meer”, dan voelt men wel dat dit alles niets met realisme te maken heeft en dat de zogenaamde realiteit een functioneel onderdeel is van een heel andere realiteit.’ (P. Rodenko, ‘Spiegel van de wilde jacht’, p. 719.) Vgl. ook H.U. Jessurun d'Oliveira, ‘Gerrit Achterberg’, p. 28.