Gedichten. Deel 3b. Apparaat

[p. 1206]

[994] Watersnood

Overlevering

M^1	Eerste manuscript D^1, H-95.
M^2	Tweede manuscript D^1, H-96.
M^3	Typoscript, kopij T, H-103.
M^4	Tweede typoscript, kopij D^1, H-97.
M^5	Derde typoscript D^1, collectie Ministerie van ok&w, H-102.
M^6	Manuscript, in brief aan M. Rutten, 16 december 1956.
T	De gids 120.1 (januari 1957), p. 8.
P^1	Eerste proef D^1, H-107.
P^2	Tweede proef D^1, H-108.
D^1	Spel van de wilde jacht, p. 43.
M^7	Manuscript, in brief aan J.B.W. Polak, 21 oktober 1957.
M^8	Kopij D^2, H-112.
D^2	Cryptogamen 4, p. 205.
M^9	Kopij D^3, H-122.
D^3	Verzamelde gedichten, p. 896.

Datering

Vóór 30 november 1956

Leestekst

M² b

Ontwikkelingsgang

In M1 (zie de afbeelding op p. 1208) schreef Achterberg van dit gedicht eerst r. 1-6. In dit gedeelte bracht hij veranderingen aan, waarbij hij twee nieuwe regels invoegde op de plaats van r. 5-6; deze verschoven naar de positie van r. 7-8 (M¹ II). Vervolgens schreef Achterberg enkele aanzetten voor het sextet, die in de synopsis afzonderlijk gepresenteerd worden: M¹ II, r. (9)-(10), M¹ III, r. (9)-(10) en M¹ IV, r. (9)-(11). De laatste aanzet bleef onvolledig; waarschijnlijk heeft Achterberg onder deze regels eerst een alternatief voor r. 1-2 genoteerd (M¹ V) en pas daarna het sextet voltooid, waarbij hij r. (13)-(14) uit ruimtegebrek onder M¹ V, r. 1-2 noteerde (M¹ VI/VII).

De tekstontwikkeling van M²-D³ (met name de plaats van M³ en T) is enigszins problematisch, zoals blijkt uit de varianten in r. 3, r. 4 en r. 7. In de synopsis wordt de feitelijke chronologie van de bronnen aangehouden. Zie verder de commentaar.

Varianten en correcties

M¹ a-j potlood

M² a-b potlood, c bl ballpoint (aangebracht ná M⁴)

M³ a typemachine, b br inkt (in onbekende hand)

Titel	M^1	a	[ontbreekt]
		j	Watersnood
	M^2-D^3		|	|

[p. 1207]

Opdracht	M^1-2		[ontbreekt]
	M^3	a	|	|
		b	Voor Ed. Hoornik
	M^4-6		[ontbreekt]
	T		Voor Ed. Hoornik
	P^1-D^3		[ontbreekt]

1	M^1 I	a	Als standbeelden van Zadkine stonden daar
	V	g	{Beelden van Zadkine stonden moeders daar}
		h	[Beelden van Zadkine stonden moeders daar]
	M^2-D^3		|	|

2	M1 I	a	moeders hun		kinderen	omhoog te beuren
		b	[	]	zuigeling	[		]
	V	g	{hun baby [x]}
		g	[moeders hun zuigeling omhoog te beuren]
		g	{[hun] [bab]ies boven water				uit te beuren.}^+
		h	[babies boven] de springvloed				[	]^+
	M^2-D^3		|					|
			[? door M^1 V, r. 1-2, vervolgens geschrapt]

3	M^1	a	zonen		hun
		a	[	]	zagen hun		vaders	medesleuren		.
		c	[			]	{ouders}	[		]^+
		c	[			]	[vaders]	[		]
	M^2-4		Zonen		|				|◦
	M^5		|						|;
	M^6-T		|						|◦
	P^1-D^3		|						|;

4

M^1

a

ze

werden voor hun handen al te zwaar

b

ze

vielen

b

[

]

{ont[vielen] aan hun handen, log en zwaar}

c

wat wordt een

vader

in

je handen zwaar

.

c

[

]

{voor}

[

]^+

c

[

]

{ouder}

[in]

[

]^+

c

[

]

[ouder]

[

];

c

-

[wat wordt een ouder in je handen zwaar] -

M^2

a

|

|

b

[

];

M^3-4

|

|

M^5

◦

|

|

M^6

-

|

|

T

|

| -

P^1-D^3

◦

|

|;

+ [? door boven]

+ [? geschrapt]

+ [? door ouders en vaders]

+ [? door voor]

+ [? door ouder en vader]

[p. 1208]

[994] ‘Watersnood’, M¹ (collectie nlmd)

[p. 1209]

4/5	M^1	a	[strofewit?]
	M^2-D^3		[geen strofewit]

5	M^1 I	a	Een kind		liep	om haar dode pop te zeuren
		b	[	]	zat	[	]
	II	c	de schuren van de boerderijen scheuren
		c	[				].
	M^2-D^1		|				|

6

M^1 I

a

en was het

even later

zelf nog maar.^+

b

[

]

{in een oogwenk}

[

]^+

b

[

]

ogenbliklijk

[

]

II

c

en

ook de

muren

vielen in elkaar.

c

E[n]

[

]

daken

[

]

d

Ratten en mensen klommen door elkaar.

M^2-D^3

|

|

[M^1 II, r. 5-6 werden omcirkeld en met een pijl ingevoegd]

7	M^1 II	d	[Een kind zat om haar		dode	pop te zeuren]^+
	M^2		|	|	stenen	|	|
	M^3		|	|	dode	|	|
	M^4		|	|	stenen	|	|
	M^2	c	[	]	dode	[	]
	M^5-6		|				|
	T		[	]	stenen	[	]
	P^1-D^3		|	|	dode	|	|

8	M^1 II	d	[en was het ogenbliklijk zelf nog maar.]^+
	M^2-D^3		|	|

8/9	M^1 II	d	[strofewit]
	M^2-D^3		|	|
			M^1 II, r. (9)-(10):

(9)

M^1 II

d

Het vee stond onder water in de stal,^+

(10)	M^1 II	d	loeide luguber		[		◦	]	daarboven
		d	[	]	naar de		baas[?]		[	]
		d	[			]	[b]oer		[	]
		d	{tussen de staken,} [breekt af]
			[M^1 II, r. (9)-(10) werden tezamen doorgehaald]
			M^1 III, r. (9)-(10):

(9)

M^1 III

e

Het water steeg tegen het vee omhoog

+ [? door later]

+ [? voor in een oogwenk]

+ [= M¹ I, 5]

+ [= M¹ 1, 6]

+ [? door stond]

[p. 1210]

(10)	M^1	III	e	dat niet meer weg kon van tussen de staken
			e	niemand kon het losmaken uit de staken^+
				[M^1 III, r. (9)-(10) werden tezamen doorgehaald]
				M^1 IV, r. (9)-(11):

(9)

M^1

IV

f

Het water steeg tegen het vee, de koppen^+

(10)

M^1

IV

f

loeiden luguber

[

◦

]

(10/11)

M^1

IV

f

[strofewit?]

(11)	M^1	IV	f	[	◦	]	hun balgen dreven boven^+
				M^1 VI/VII-D^3, r. 9-14:

9	M^1 VI	h	[Het water steeg tegen het vee] omhoog.^+
	M^2-D^3		|	|

10	M^1	VI	h		De koppen groeiden van geluid en dood^+
			i	[		].^+
	M^2-D^3			|			|

10/11	M^1	VI	h	[strofewit?]
	M^2-D^3			[geen strofewit]

11

M^1 VI

h

het wurgde zich,

[hun

balgen

dreven

boven]^+

h

[

]

{de}

[

]

{kwamen}

[

]

i

H[et] [wurgde zich

,]

de balg ondersteboven.

M^2-D^3

|

|;

|

|

[? door M^1 VI, r. 11 de en hun;? door kwamen en dreven]

12	M^1	VI	h	kippen		vlogen als sneeuw de golven over^+
			i	K[ippen]	[		]^+
	M^2-D^3			|			|.

12/13	M^1 VII	h	[strofewit]
	M^2-D^3		|	|

13	M^1 VII	h	Padvinders vonden later,		wild	en droog,
		i	[	]	{hee[x]}	[	]
		i	[	]	{vals}	[	]
		i	[	]	[vals]	[	]
	M^2-D^3		|				|
			[? door M^1 VIII, r. 13 later, vervolgens geschrapt;? door hee[x] en wild;? door vals]

14	M^1 VII	h	katten in bomen	,	een		trompet,	een brood.
		i	[	];	[	]	portret[,]	[	]
	M^2-D^3		|						|

+ [? na de regel]

+ [? door koppen]

+ [? door boven]

+ [= M¹ IV, (9)]

+ [? door geluid]

+ [? geschrapt]

+ [= M¹ IV, (11)]

+ [? na de regel]

+ [? geschrapt]

[p. 1211]

Commentaar

^1	Wellicht is dit gedicht ontstaan in 1953, gezien de referenties aan de Februariramp en aan het beeld De verwoeste stad van O. Zadkine (1890-1967), dat in 1953 te Rotterdam werd geplaatst en op 15 mei van dat jaar werd onthuld (vgl. § 47.1).
^2	Wanneer Achterberg dit gedicht heeft gestuurd naar De gids is niet bekend. Later werd het afzonderlijke kopijtyposcript (M3) gevoegd bij de elf gedichten die Achterberg rond 14 december 1956 naar De gids zond. Het was de bedoeling om deze twaalf gedichten in de januari-aflevering op te nemen, zij het dat [994] ‘Watersnood’ een afzonderlijke plaats zou krijgen. Uiteindelijk is ook hier van afgezien (zie [966] ‘Nebo’, noot 2). Gezien de tekstverschillen tussen de kopij en de tijdschriftpublicatie (T) is er een proef geweest, waar Achterberg veranderingen op heeft aangebracht. Deze proef is niet overgeleverd. Zie verder ook § 47.10.1 en § 47.11.
^3	Over de opdracht van dit gedicht aan Ed. Hoornik (in M^3 en T) zijn geen gegevens bekend. Vanaf het begin van hun vriendschap deelden Achterberg en Hoornik hun belangstelling voor het motief verdrinkingsdood (vgl. [339] ‘De verdronkenen’). De directe aanleiding vormt wellicht Hoorniks toneelstuk Het water, waarvoor hij in november 1956 de Mr. H.G. van der Vies-prijs ontving (vgl. ook noot 6).
^4	Op 13 augustus 1956 vroeg M. Rutten Achterberg om enkele gedichten voor De Vlaamse gids, waarvan één in handschrift ‘voor mijn collectie’. Op 16 december stuurde Achterberg de gevraagde bijdrage, ‘onder bijvoeging van “Waters-nood” in hs, dat elders verschijnt’. Het is opvallend dat het nethandschrift (M^6) op twee plaatsen (r. 3 en r. 4) afwijkt van M^7, dat dateert van 14 december 1956.
^5	Op 21 oktober 1957 stuurde Achterberg M^7 aan J.B.W. Polak, die via Dolf Verspoor om een handschrift voor zijn privécollectie gevraagd had.
^6	Dit gedicht is ook opgenomen in het programmaboekje van Ed. Hoornik, Het water. Toneelspel in drie bedrijven, dat op 26 oktober 1957 in de Stadsschouwburg te Amsterdam in première ging. De titel van het gedicht werd voor de gelegenheid veranderd in ‘Het water’, de tekst is verder identiek aan D^1.
^7	Paul Rodenko heeft in verband met zijn artikel ‘Spiegel van de wilde jacht’ (zie § 47.16.1) met Achterberg gesproken over de plaats en functie van dit gedicht in Spel van de wilde jacht, waarop door verschillende critici kritiek was geuit. Achterberg wees hem ‘op de samenhang tussen het woordje “staan” in de laatste regel van het voorgaande gedicht (“Horeb”, blz. 39) en het woordje “stonden” in de eerste regel van “Watersnood”. [...] In beide gevallen, vervolgde Achterberg, is er sprake van een staan (een tot-stilstand-gekomen-zijn) tegenover de wet, de onverbiddelijke wet die God de mensen oplegt.’ (P. Rodenko, ‘Spiegel van de wilde jacht’, p. 717.) Zie ook [993] ‘Horeb’, noot 2.
^8	Dit gedicht is vertaald in het Italiaans door G. van Woudenberg.