Gedichten. Deel 3b. Apparaat

[p. 987]

[930] Deïsme

Overlevering

M^1	Manuscript, H-92.
M^2	Eerste typoscript D^3, H-93.
T	Maatstaf 1 (augustus 1953), p. 285.
D^1	Voorbij de laatste stad^1, p. 122.
D^2	Voorbij de laatste stad^2, p. 140.
M^3	Tweede typoscript, kopij D^3, H-116.
M^4	Derde typoscript D^3, collectie Ministerie van ok&w, H-117.
D^3	Vergeetboek, p. 7.
M^5	Kopij D^4, H-122.
D^4	Verzamelde gedichten, p. 922.

Datering

Vóór 4 juni 1953 (M¹)

Tussen 23 maart en 28 April 1961 (M³)

Leestekst

M²

M³ (zie p. 520)

Ontwikkelingsgang

De uiteindelijke versie van M¹ is door Achterberg in 1953 overgetypt op M² (fase a). Later, in ieder geval ná D², heeft hij in verband met de samenstelling van Vergeetboek op het oude typoscript veranderingen aangebracht (fase b). In de hierna volgende presentatie wordt de chronologie van deze twee lagen aangehouden: M² a wordt opgenomen tussen M¹ en T-D², daarná volgt de presentatie van M² b-D⁴ (zie ook noot 3).

Varianten en correcties

M¹ a-f potlood

M² a typemachine, b potlood (aangebracht ná D²)

Titel	M^1	a	[ontbreekt]
		b	Deïsme^+
		c	[	]^+
	M^2-D^4		|	|
			M^1, M^2 a-D^2, r. 1-14:

1

M^1-D^2

De mens is voor een tijd een plaats van God.

2	M^1	a	Als je die		som	aftrekt van iedereen,
		c	[	]	twee	[	]
		c	[	]	[som]	[	]
	M^2-D^2		|				|

3

M^1-D^2

blijft er een kerkhof over met een steen,

4

M^1-D^2

waaronder ligt die was gekomen tot

+ [? na Deïsme]

+ [? geschrapt]

[p. 988]

4/5

M^1-D^2

[strofewit]

5	M^1	a	deze voleinding, dit		vergeten		vod	,^+
		a	[	]	{[ver]sl[eten]}		[	]^+
		b	[	]	[2	]	[	].
		c	[	]	abrupte slot.
	M^2-D^2		|			|
			[? door M^1 a, r. 5 voleinding in fase c geschrapt]

6	M^1	a	maar	God gaat verder, strijkt over hem heen
		b	M[aar]	[	]
	M^2-D^2		|		|

7

M^1-D^2

in zijn millioenen. God is nooit alleen,

8

M^1-D^2

want hij bestaat uit levensoverschot.

8/9

M^1-D^2

[strofewit]

9	M^1 I	a	Wij zijn van hem zolang het duurt en dan
		a	{Sedert hij zich verdeelt}^+
		b	[Wij zijn van hem] een oponthoud [en dan]
		d	[	] totdat
		f	{Hij neemt ons als een oponthoud te baat}^+
	III	f	Wij zijn voor hem een vol benzinevat,
	M^2-D^2		|	|

10	M^1 I	c	laat hij ons	vallen in		vergetelheid.
		d	[hij ons] laat	[	]	{noodwendigheid}
	III	f	dat hij leeg achterlaat en zonder spijt.
	M^2-D^2		|				|
			[{voor M^1 III, r. 9-10 en met een pijl ingevoegd;? door M^1 I d, r. 10 noodwendigheid en vergetelheid]

10/11	M^1	c	[geen strofewit]
	M^2-D^2		[strofewit]

11	M^1	c	[Sedert hij		zich verdeelt]	en		verdersplijt.^+
		c	[	]	{voortbeweegt}	[			]
		c	[	]	[zich verdeelt]	[			]
		d	[	]	[voortbeweegt]	[	]	zich verspreidt
	M^2-D^2		|						|
			[? door M^1 c, r. 11 voortbeweegt en zich verdeelt]

12	M^1	c	[		◦				]	kan
		c	gingen wij dood		[		◦		]	[	]
		c	[	]	[	◦	]	niemand		[	]
		d	[	]	en liggen langs het pad						,
		d	[								].
	M^2-D^2		|								|

+ [? door voleinding]

+ [? door sl en g]

+ [? door de regels]

+ [? door de regels]

+ [= M¹ I a, 9]

[p. 989]

12/13	M^1	d	[strofewit?]
	M^2-D^2		[strofewit]

13	M^1 I	d	Alleen wat Jezus Christus ondernam
	II	e	als	niet de herder Jezus Christus kwam	,
		e	A[ls]	[	]◦
	M^2-D^2		|		|

14	M^1 I	d	doet weer de wolven weiden met het lam
	II	e	die weer de wolf doet weiden met het lam.
		e	om ons te vinden als verloren lam.
	M^2-D^2		|	|
			M^2 b-D^4 r. 1-10:

1	M^2	b	[De mens is voor een tijd een plaats van God.]^+
	M^3-D^4		|	|

2	M^2 II	b	Houdt geen gelijkteken		ze meer	bijeen[,]^+
		b	[	]	{de zaak}	[	]
		b	[	]	{de boel}	[	]
	M^3-D^4		|	|	nog iets	|	|

3	M^2	b	dan [blijft] [een kerkhof over met een steen,]^+
	M^3-D^4		dan wordt hij afgeschreven op een steen.

4	M^2	b	[waaronder ligt die was gekomen tot]^+
	M^3-D^4		De overeenkomst lijkt te lopen tot

4/5	M^2	b	[[strofewit]]^+
	M^3-D^4		[geen strofewit]

5	M^2	b	[deze voleinding, dit abrupte slot.]^+
	M^3-D^4		|	|

5/6	M^2	b	[[geen strofewit]]^+
	M^3-D^4		[strofewit]

6	M^2	b	[Maar	God gaat verder,		strijkt over	hem heen]^+
	M^3-D^4		Want	|	|	zwenkend van	|	|

7	M^2 III	b	[in]		myriaden	[God is nooit alleen	,]^+
	M^3-D^4		|	|	zijn millioenen.	|	|.

8	M^2	b	[want hij bestaat uit		levensoverschot.]^+
		b	[	]	{kinder-[overschot.]}
		b	[	]	[levensoverschot.]
	M^3-D^4		Voor gene kwam een ander weer aan bod.

8/9	M^2	b	[[strofewit]]^+
	M^3-D^4		|	|

+ [= M² a, 1]

+ [= M² a, 2]

+ [= M² a, 3]

+ [= M² a, 4]

+ [= M² a, 4/5]

+ [= M² a, 5]

+ [= M² a, 5/6]

+ [= M² a, 6]

+ [= M² a, 7]

+ [= M² a, 8]

+ [= M² a, 8/9]

[p. 990]

9	M^2	b	[Wij zijn voor hem een vol benzinevat,]^+
	M^3-D^4		|	|

10	M^2	b	[dat hij leeg achterlaat		en zonder spijt.]^+
	M^3-D^4		|	|.	Hij moet het kwijt,

10/11	M^2	b	[[strofewit]^+
	M^3-D^4		[geen strofewit]
			[In M^3-D^4 is de volgende regel toegevoegd:]
			M^3-D^4 r. (11):

(11)

M^3-D^4

al de afval, met zijn wezen in strijd.

(11/12)	M^3-D^4	[strofewit]
		M^2 b-D^4, r. 11(12)-14(15):

11	M^2	b	[Sedert hij voortbeweegt en zich		verspreidt]^+
		b	[	]	{[ver]breidt}^+
		b	[	]	[verspreidt]

(12)

M^3-D^4

Sinds hij zich van de schepping onderscheidt,

12

M^2

b

[gingen wij dood en liggen langs het pad.]^+

(13)

M^3-D^4

|

|,

12/13

M^2

b

[strofewit]^+

(12/14)

M^3-D^4

|

|

13	M^2 I	b	[Als niet de herder Jezus Christus kwam]^+
	IV	b	{Wanneer niet Christus, koopman in oud roest,}^+

(14)

M^3-D^4

wanneer niet Christus, koopman in oudroest,

14	M^2 I	b	[om ons te vinden als verloren lam.]^+
	IV	b	{ons juist in zo'n conditie vinden moest.}

(15)	M^3-D^4		ons juist in zo'n conditie vinden moest;
			[De volgende regel ontbreekt in M^2 b:]
			M^3-D^4 r. (16):

(16)

M^3-D^4

alsof hij met de Vader had gesmoesd.

+ [= M² a, 9]

+ [= M² a, 10]

+ [= M² a, 10/11]

+ [= M² a, 11]

+ [? na breidt]

+ [= M² a, 12]

+ [= M² a, 12/13]

+ [= M² a, 13]

+ [of: wanneer]

+ [= M² a, 14]

Commentaar

^1

M^1 is gereproduceerd in Schrijvers prentenboek, p. 52.

^2

Dit gedicht heeft Achterberg, samen met zeven andere gedichten, vóór 4 juni 1953 aan Bert Bakker gestuurd ter publicatie in Maatstaf. Op 4 juni 1953 schreef Bakker hem dat dit gedicht, [931] ‘Rorschach’ en [932] ‘Comptabiliteit’ in het augustusnummer zouden worden opgenomen, en dat hij de andere vijf gedichten (zie [933] ‘Stenografie’, noot 1) had afgestaan aan Garmt Stuiveling voor het Nieuw Vlaams tijdschrift. Zie verder § 39.4.2.

[p. 991]

^3	M^2 maakt deel uit van het eerste verzameltyposcript van Vergeetboek, waarin van 27 gedichten de eerste typoscripten (daterend uit 1953-1954) bijeengebracht zijn. Op deze oude typoscripten heeft Achterberg later (ook nog ná 1955) in potlood veranderingen aangebracht. M^3 maakt deel uit van het tweede, volledige typoscript van Vergeetboek, dat tussen 23 maart en 28 april 1961 is vervaardigd. M^4 behoort tot een op Achterbergs verzoek gemaakt typoscript van de bundel, dat hij aan het Ministerie van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen heeft gestuurd om te voldoen aan de hem verleende regeringsopdracht. Zie voor de samenstelling en datering van de verschillende stadia van de bundel verder § 50.
^4	Volgens J.J. Buskes wijzigde Achterberg r. 13-14 (M^2 IV) op advies van A. Marja, die het oorspronkelijke slot ‘te traditioneel, niet corresponderend op dat van het volle en lege benzinevat, [...] te zoetelijk’ vond (J.J. Buskes, ‘Deïsme’, p. 33; vgl. ook J.J. Buskes, ‘Koopman in oudroest’, p. 352-353). Zie ook noot 5.
^5	Volgens A. Middeldorp heeft Achterberg ‘lang getwijfeld’ of hij de titel van dit gedicht kon handhaven: ‘Deïsme is immers een term die de nadruk legt op het feit dat God de wereld geschapen heeft, [...] en nu zonder verdere dagelijkse bemoeiing de wereld laat draaien [...]. Achterberg heeft gespeeld met de titel “Deïsme voorbij”, maar die bevredigde hem toch niet. Wij praatten er een- en andermaal over en uiteindelijk kon hij zich vinden in handhaving van de oorspronkelijke titel met de motivering: de schepping is een gegeven, een geschenk, en de genade is toegift; “dat hoef ik er niet boven te zetten, want dat moet van de andere kant komen.”’ Middeldorp vermeldt verder dat Achterberg ‘lang gewikt en gewogen’ heeft voor hij de nieuwe versie van r. 13-14 koos (vgl. noot 4). Zie A. Middeldorp, De wereld van Gerrit Achterberg, p. 117-121.
^6	Dit gedicht is vertaald in het Engels door P. Boyce.
^7	Literatuur over het gedicht: Berg, R. van den, ‘[Gedicht belicht.]’ Buskes, J.J., ‘Deïsme.’ Fens, K., ‘Handel en wandel.’ Hanssens, D., ‘Deïsme.’ Middeldorp, A., ‘Deïsme met een toegift.’ V[enemans], B.A., ‘Achterbergs “Deïsme”.’ Wegman, H.A.J., ‘Cosmorama.’