Gedichten. Deel 3b. Apparaat

[871] Ballade van de gasfitter I

Overlevering

M^1	Eerste manuscript D^1, H-62.
M^2	Eerste typoscript D^1, H-64.

[p. 790]

M^3	Tweede typoscript D^1, H-66.
M^4	Derde typoscript D^1, H-67.
T	Maatstaf I (oktober 1953), p. 439.
D^1	Ballade van de gasfitter, p. 7.
M^5	Kopij D^2, H-112.
D^2	Cryptogamen 4, p. 135.
M^6	Kopij D^3, H-122.
D^3	Verzamelde gedichten, p. 834.

Datering

Eind 1951/begin 1952 (M^1-2)

Vóór 7 juni 1952 (M³)

Leestekst

M²

M³ (zie p. 431)

Ontwikkelingsgang

Van dit gedicht schreef Achterberg eerst r. 1-10 (M¹ a). Vervolgens bracht hij in deze regels veranderingen aan en breidde hij het gedeelte uit tot en met r. 13. De wijzigingen zijn op materiële gronden niet duidelijk van elkaar te onderscheiden en worden in één fase ondergebracht (M¹ b). Onder r. 13 noteerde Achterberg twee regels als alternatief voor r. 2, maar haalde deze notities vervolgens weer door (M¹ II-III, fasen c-d). Ook veranderde hij nog verschillende van de tot dan toe geschreven regels (M¹ d). De regels 9-13 werden zelfs geheel doorgehaald en op de keerzijde van M¹ hernomen (M¹ IV e). Aan dit gedeelte voegde Achterberg nog een nieuwe regel 11 toe (M¹ V f), waarna hij ten slotte (in scherper potlood) nog enkele veranderingen in de regels aanbracht.

Varianten en correcties

M¹ a-g potlood

M² a-b typemachine, c potlood

Reekstitel	M^1		[ontbreekt]
	M^2-D^3		Ballade van de gasfitter

Nummer	M^1		[ontbreekt]
	M^2-D^3		i

Ondertitel	M^1		[ontbreekt]
	M^2	a	|	|
		b	appelkoopman
		c	[doorgehaald]
	M^3-D^3		[ontbreekt]

1	M^1	a	De huizen hebben u allang		bereikt.
		b	Gij hebt de huizen achterom		[	]
	M^2-M^5		|			|
	D^2-M^6		Ge	|		|
	D^3		Gij	|		|

[p. 791]

[871] ‘Ballade van de gasfitter i’, M¹ (voorzijde) (collectie nlmd)

[p. 792]

[871] ‘Ballade van de gasfitter i’, M¹ (keerzijde) (collectie nlmd)

[p. 793]

2	M^1 I	a	Vlak voor de ramen hangen de gordijnen^+
		b	langs de vitrage en overgordijnen
		b	[xxx] de voorgevel tussen de gordijnen
	II	c	{^voorgevel, vitrage, overgordijnen}^+
		c	{^voorgevels vallen om t.z.t.}^+
	III	d	Aan [de] [voorgevel]s, [tussen de gordijnen],^+
	M^2-D^3		|	|
			[De alternatieve regels M^1 II, r. 2 werden tezamen (fase d) doorgehaald]

3	M^1	a	Waarachter[?]			blijft gij	uit het niet verschijnen
		b	d[aarachter]			[		]
		b	blijft ge		met flitsen		[	]
		b	zie ik u		[xxxxxx]		[	]
		d	[	]	telkens		[	],
		d	[	]	flitsend		[	]
		d	blijft ge		doorlopend		[	]
		d	[	]	met flitsen		[	]
		d	[	]	[doorlopend]		[	]◦
	M^2	a	|					|,
		a	[					]◦
	M^3-D^3		|					|

4	M^1	a	als ik voorbij	kom en		naarbinnen	kijk.
		b	wanneer [ik] langs	[				]
	M^2-D^3		|		|	naar binnen	|	|

4/5

M^1-D^3

[strofewit]

5	M^1	a	In het voorbijgaan moet gij				weer verdwijnen^+
		b	Bij het passeren [moet] [g]e				[	]
		b	Al moet ge in 't voorbijgaan				[	]
		d	wandelend	[	◦	]	[	]
		d	[Al moet ge in't voorbijgaan]				[	],
	M^2-D^3		|					|

6	M^1	a	maar ieder volgend blok geeft van u blijk^+
		d	een volgend	raam geeft me opnieuw gelijk.
		d	maar [xxxxxx]	[	]
		d	het [volgend]	[	]
	M^2-D^3		|		|

7	M^1	a	daar			wonen		Evert	Jansen en de zijnen,
		a	{hier}			[				]^+
		d	[	◦	]	[				]
		d	D[aar]			[	]	ene	[	]
	M^2-D^3		|							|

+ [? door voor]

+ [? door over;? door de regel]

+ [? door de regel]

+ [= M¹ I]

+ [? door moet]

+ [?? door volgend blok]

+ [? door hier en daar]

[p. 794]

8	M^1	a	alsof ge mij in deze naam ontwijkt.
		d	[als] nam uw leven in die naam de wijk.^+
		d	[alsof] [ge mij in deze naam ontwijkt.]
	M^2-D^3		|	|

8/9

M^1-D^3

[strofewit]

9	M^1 I	a	Maar dat zegt niets. De deuren zijn geduldig^+
	IV	e	|	|;
	M^2-D^3		|	|

10	M^1 I	a	Eens kom ik oog in oog met u te staan^+
		b	Eens zal ik een van deze binnengaan
	IV	e	hebben een bel, een brievenbus, een stoep
		e	[	].
	M^2-D^3		|	|

11

M^1 I

b

en kom ik oog in oog met u te staan^+

IV

e

Er zijn

nog

valse sleutels menigvuldig.

e

[

]

{ook}

[

]^+

V

f

Een

koopman lokt u

buiten[?]

met zijn roep^+

g

De

[

]

dagelijks

[

]

g

[

]

nader

[

]

g

[

]

appel[koopman]

[lokt u]

[

].

M^2-D^3

|

|

12

M^1 I

b

geen

hout

of

glas

of ander menigvuldig

b

[

]

[glas] [of] [hout]

[

]

IV

e

en elke

koopman

heeft zijn eigen roep

e

[

]

venter

[

]

V

g

[E]n

[valse sleutels]

zijn er [menigvuldig.]^+

M^2-D^3

|

|

13	M^1 I	b	beletsel		[breekt af]^+
	IV	e	ook	kan ik binnen komen		,	doodonschuldig	,
		g	[			]◦	[	]◦
		g	O[ok]	[		],	[	]
	M^2-D^3		|					|
			[M^1 I, r. 9-13 werden (face e) tezamen doorgebaald]

14	M^1 IV	e	voor de uitoefening van mijn beroep.
		e	en		tot uw dienst	:	gasfitter van beroep.
		e	[			],	[	]
		f	[	]	{doodgewoon,}		[	]
		g	[	]	[tot uw dienst,]		[	]
	M^2-D^3		|					|

+ [? door nam]

+ [? door geduldig]

+ [? door kom]

+ [← M¹ I a, 10]

+ [? door ook en nog]

+ [← M¹ IV e, 12]

+ [= M¹ IV e, 11]

+ [? door beletsel]

[p. 795]

[871] ‘Ballade van de gasfitter i’, M² (collectie nlmd)

[p. 796]

Commentaar

^1	In M^1 noteerde Achterberg de eerste letter van r. 9 (‘M’) in eerste instantie zonder witregel onder r. 8, haalde de letter direct door en schreef een regel lager r. 9 alsnog. Dit is opgevat als een verschrijving.
^2	M^1 maakt deel uit van een verzameling van negen manuscripten, die het eerste stadium vormt van de reeks ‘Ballade van de gasfitter’. M^2 behoort tot het eerste verzameltyposcript, dat uit twaalf gedichten bestaat en waarop voor het eerst de reekstitel voorkomt. M^3 en M^4 dateren van vóór 7 juni 1952, de datum waarop ‘Ballade van de gasfitter’ als cyclus van veertien gedichten in de notulen van een redactievergadering van Maatstaf staat genoteerd. Zie voor de datering en de samenstelling van de verschillende stadia van de bundel verder § 40.
^3	In het verzameltyposcript waarvan M^2 deel uitmaakt, heeft Achterberg op een gegeven moment (later dan de eerste getypte versie) steeds op dezelfde regel als de reeksnummers en tegen de rechtermarge aan een persoons- of beroepsnaam toegevoegd (en later wederom doorgehaald). In de synopsis worden deze ‘bijschriften’ gepresenteerd onder het kopje ‘Ondertitel’ (zie ook de afbeelding op p. 795).
^4	De reeks ‘Ballade van de gasfitter’ is vertaald in het Engels door J.M. Coetzee (2x) en S. Wiersma (2x) en in het Frans door L. Wouters.
^5	Literatuur over de reeks ‘Ballade van de gasfitter’: Abma, H., ‘Zien door een beslagen spiegel.’ Bakker, S.N., ‘Achterbergs Ballade van de gasfitter en Het proces van Kafka.’ Bolhuis, A.J., De aarde dekt hem toe, p. 21-71 en p. 115-186. Coetzee, J.M., ‘Achterberg's Ballade van de gasfitter.’ Elshout, R., ‘Het lek gedicht.’ Fens, K., ‘De onoverwinnelijke gasfitter.’ Heynders, O., De verbeelding van betekenis, p. 148-154. Iseghem, J. van, ‘Gasfitter “doet” Golgotha.’ Iseghem, J. van, ‘Sleutelen aan de gasfitter.’ Kusters, W., ‘Wat bezielt de gasfitter?’ Meeuwese, K., ‘Bij Achterbergs Ballade van de gasfitter.’ Middeldorp, A., ‘De tragedie van de gasfitter.’ Middeldorp, A., Het avontuur van Achterberg, p. 46-74. Middeldorp, A., ‘Gerrit Achterberg. Ballade van de gasfitter.’ Pikaart, P., ‘De fitter bevit wegens zijn overspel.’ Ruitenberg-de Wit, A., ‘Op naar het slot met Achterberg en Kafka.’ Vekeman, H.W.J., ‘Kafka en de Nederlandse literatuur.’ Veldstra, B., ‘In pyama of in kamerjas.’ Wiersma, S.M., ‘Gerrit Achterberg, gasfitter (1905-1962).’ Zickhardt, K., ‘Het gat dat God is en zijn fitter.’