Gedichten. Deel 2. Commentaar

[p. 575]

49 Cryptogamen 4

49.1 Voorbereidingen voor de bundel

In september 1959 heeft Achterberg met uitgeverij Querido een gesprek gevoerd over de uitgave van Vergeetboek en de dundrukeditie van zijn verzameld werk. Afgesproken werd dat Vergeetboek in het voorjaar van 1960 zou verschijnen en het verzameld werk een jaar later, om de ‘nieuwe bundel eerst een kans van verspreiding te geven’.¹ De geplande verschijningsdatum van het verzameld werk werd in de eerste helft van 1960 verschoven, omdat in de tussentijd het plan was opgevat eerst nog een vierde Cryptogamen-bundel uit te geven. Begin juli kwamen Tine van Buul en Fred von Eugen bij Achterberg op bezoek om ‘over deel iv van de Cryptogamen en over het Verzameld Werk’ te overleggen.² De tijdens dat gesprek gemaakte afspraken met betrekking tot Cryptogamen 4 luidden:

Wij zullen dus in het voorjaar van 1961 ‘cryptogamen iv’ uitgeven. Je zult hiervoor zelf de kopij persklaar maken en ons begin september de persklare kopij ter hand stellen.
Wij hebben intussen van Bert Bakker bericht gekregen, dat hij er mee akkoord gaat, dat wij ‘Ode aan Den Haag’ en ‘Ballade van de gasfitter’ in ‘Cryptogamen iv’ opnemen.
Een contract in drievoud voor deze uitgave vind je hierbij. Twee exemplaren krijgen wij graag getekend van je terug; één exemplaar is bestemd voor jouw archief.³

In het contract was onder meer bepaald dat de oplage van de uitgave 1050 exemplaren zou bedragen, dat Achterberg de kopij op 1 september 1960 zou inleveren en de drukproeven zelf zou corrigeren.⁴ Deze laatste bepaling zou vervolgens weer ongedaan gemaakt worden. Toen Achterberg op 7 september de kopij aan Querido stuurde, schreef hij:

Ingesloten de copy voor Cryptogamen iv, die ik t.z.t. weer gaarne tegemoet zie. Zoals we telefonisch al overeenkwamen, worden de drukproeven dus op de uitgeverij gecorrigeerd en brengt dat verder geen kosten mee.

1 Brief van Fred von Eugen aan Achterberg, 29 september 1959, Querido-archief, Amsterdam.

2 Brief van Tine van Buul aan Achterberg, 27 juni 1960.

3 Brief van Tine van Buul aan Achterberg, 11 juli 1960. De verschijning van het ‘Verzameld Werk’ werd uitgesteld tot voorjaar 1965 (zie verder § 51.1).

4 Het contract is gedateerd op 11 juli 1960. Een exemplaar bevindt zich in de collectie Achterberg, een doorslag in het Querido-archief te Amsterdam.

[p. 576]

Wil je zo goed zijn nog even het © aan te brengen, met omschrijving?
En mag ik straks bij de present-exemplaren (1-15 en 1) ook een werkexemplaar ontvangen? Dan heb ik nl. de copy voor de dundruk alvast compleet in huis.⁵

5 Brief, Querido-archief, Amsterdam.

49.2 Kopij voor de bundel

De kopij voor Cryptogamen 4 bestaat uit losgescheurde bladzijden van de bundels Sneeuwwitje, Mascotte, Cenotaaf, Ode aan den Haag, Ballade van de gasfitter, Autodroom en Spel van de wilde jacht. De gedrukte paginanummers van de afzonderlijke bundels zijn vervangen door een doorlopende nummering (‘5’ tot en met ‘230’). De kopij van het voor- en nawerk bestaat uit respectievelijk drie en tien typoscripten, die ter uitgeverij zijn vervaardigd. Op deze bladen en op diverse bladzijden van de afzonderlijke bundels zijn door Gerrit Noordzij zetinstructies in potlood en blauwe inkt aangebracht. Ook is de gehele kopij in blauwe inkt opnieuw genummerd (‘1’ tot en met ‘247’). Deze nummering is gelijk aan de uiteindelijke paginering van Cryptogamen 4 (zie § 49.4).

De samenstelling van de afzonderlijke bundels is in de kopij niet gewijzigd, op één geval na: de verwijdering van het gedicht [848] ‘Vrijgezel’ uit Mascotte. De desbetreffende bladzijde uit Mascotte (p. 36) is in de kopij met potlood doorgehaald.⁶ Uit aantekeningen van Achterberg blijkt dat hij - zoals ook het geval was bij de voorgaande Cryptogamen-bundels - een lijstje had gemaakt van de veranderingen die in de kopij moesten worden aangebracht. Dit lijstje bleef niet bewaard.⁷ De varianten en correcties zijn door Daisy Wolthers overgenomen in de kopij. Van twee gedichten verving zij de bundelversie door een nieuw typoscript: [604] ‘Papyroline’ en [807] ‘Transplantatie’.⁸

6 Twee nieuwe versies van dit gedicht had Achterberg reeds in 1955 gepubliceerd en een laatste versie zou nog in maart 1961 verschijnen. Zie verder de commentaar bij [848] ‘Vrijgezel’.

7 Achterbergs aantekeningen luiden: ‘Veranderingen in Crypt. iv ook aanbrengen op verander-lijst Laatste stad’ en: ‘Zijn de veranderingen in copy Crypt iv klaar, dan deze veranderingen doorhalen met rood potlood op de veranderlijsten in kistje.’ Later voegde hij hieraan toe: ‘(gedaan)’.

8 Bij [604] ‘Papyroline’ heeft Wolthers eerst veranderingen in de gedrukte tekst van Sneeuwwitje aangebracht. Later is het typoscript met een nieuwe versie bijgevoegd.

49.3 Drukproef, verdere voorbereidingen

Van Cryptogamen 4 is alleen een eerste drukproef van een aantal pagina's overgeleverd, die vervaardigd is ten behoeve van het reisvel. De proef bevat het voorwerk van de bundel (p. [1]-[4]), het titelblad van de afde-

[p. 577]

ling Sneeuwwitje, de eerste twee gedichten uit die bundel (p. [5]-8) en de inhoudsopgave (p. 9-15). Op de proef zijn door Gerrit Noordzij verschillende zetinstructies genoteerd.

Uit de correspondentie van uitgeverij Querido blijkt dat de productie van Cryptogamen 4 in de periode januari/maart 1961 heeft plaatsgevonden.⁹ Op 7 januari 1961 stuurde Tine van Buul ‘papier van Ubbens: wit houtvrij romandruk Scandi mat, 90 grs. [...] o.m. bestemd voor Gerrit Achterberg “Cryptogamen 4”’ aan de drukker, en vroeg zij om twee dummies op de juiste dikte. De dummies werden op 9 januari aan Querido gezonden. De eerste proef volgde circa een week later. Op 20 januari stuurde Van Buul de ‘complete gecorrigeerde eerste proef’ retour en vroeg zij om een revisieproef. Uit een brief van 2 februari blijkt dat Van Buul de revisie ontvangen heeft, tezamen met een nota voor extracorrectiekosten van f 90,75. In de genoemde brief eiste Van Buul dat deze nota ingetrokken zou worden, omdat de extra-correctie voornamelijk zetfouten betrof. De enige correcties die volgens haar voor rekening van Querido kwamen, waren ‘het verloop van pag. 76 t/m 78’¹⁰ en de correctie in het woord ‘fotocopie’ in het copyright. De nota werd inderdaad ingetrokken. Op 15 februari 1961 stuurde Reinold Kuipers¹¹ ‘na zorgvuldige correctie’ de revisieproef aan de drukker en gaf hij het fiat voor afdrukken van ‘1000 en 60 exemplaren en over’. Uit deze formulering blijkt dat de drukker extra exemplaren moest drukken indien hij papier over hield. Op 6 maart 1961 stuurde Boosten & Stols inderdaad meer exemplaren in losse vellen dan de officiële 1060, maar hoeveel dit er zijn geweest, valt niet meer te achterhalen.¹²

9 De (doorslagen van) brieven van Tine van Buul en drukkerij Boosten & Stols bevinden zich in het Querido-archief te Amsterdam. Correspondentie met binderij J.A. van Waarden is niet teruggevonden.

10 Het betreft [852-854] ‘Ballade van de winkelbediende’. De typograaf had in de kopij aangegeven dat de gedichten gestapeld moesten worden. In de eerste drukproef zal hij aangegeven hebben dat ieder gedicht op een nieuwe pagina moest beginnen, zoals in Cryptogamen 4 is gebeurd.

11 Reinold Kuipers had per 1 oktober 1960 de functie van Alice von Eugen bij uitgeverij Querido overgenomen. Zie A.L. Sötemann, Querido van 1915 tot 1990. Een uitgeverij. Amsterdam, 1990, p. 135 e.v.

12 Het verzendbriefje bij de lading vermeldt: ‘Cryptogamen 4 [/] vel 1 t/m 16 [/] oplaag 1060 + over’. De meegestuurde ‘tellijst met opgave van het verbruikte papier’ is niet overgeleverd.

49.4 De eerste druk van Cryptogamen 4

Op 17 maart 1961 kwam Cryptogamen 4 van de binder en stuurde Tine van Buul het afgesproken aantal auteursexemplaren (de nummers 1-15

[p. 578]

en 1) aan Achterberg. Ook stuurde zij de kopij van de bundel terug, ‘met het oog op de samenstelling van de dundrukeditie van je verzen’.¹³ Achterberg was zeer tevreden over de uitgave, te oordelen naar wat Tine van Buul schreef naar aanleiding van een bezoek aan Achterberg: ‘[...] wij waren erg in ons schik dat je zo blij was met “Cryptogamen 4”.’¹⁴

In het Nieuwsblad voor de boekhandel van 30 maart 1961 staat de bundel als volgt vermeld: ‘Achterberg, Gerrit[:] Cryptogamen. Amsterdam, Em. Querido. 20⁵ × 12⁵. Dl. 4. Sneeuwwitje. Mascotte. Cenotaaf. Ode aan Den Haag. Ballade van de gasfitter. Autodroom. Spel van de wilde jacht. 248 blz. Geb. fl. 14.50’.¹⁵ De samenstelling van de bundel is als volgt:¹⁶

[Stofomslag]	crypto [/] gamen [/] gerrit [/] achter [/] berg 4 [verticaal gedrukt:] querido^17
[Band voorplat]	ga [initialen door elkaar getekend]
[Schutblad]
[1]	cryptogamen [/] 4
[2]	[blanco]
[3]	gerrit achterberg [/] cryptogamen [/] 4 [/] sneeuwwitje / mascotte [/] cenotaaf / ode aan den haag [/] ballade van de gasfitter [/] autodroom [/] spel van de wilde jacht [/] [vignet] [//] amsterdam [/] em. querido's uitgeversmaatschappij n.v. [/] mcmlxi
[4]	Copyright 1961 by Gerrit Achterberg, Holland. [volgt copyright-clausule]
[5]	sneeuwwitje
[6]	[blanco]
7-41	[792] ‘Weerbericht’ tot en met [817] ‘Spel’
[42]	[blanco]
[43]	mascotte
[44]	[blanco]
45-75	[827] ‘Mascotte’ tot en met [847] ‘Erfvijand’
76-78	[852-854] ‘Ballade van de winkelbediende i-iii’
[79]	cenotaaf
[80]	[blanco]
81-114	[858] ‘Droomlot’ tot en met [896] ‘Clair-obscur’

13 Doorslag brief, Querido-archief, Amsterdam.

14 Brief, 23 maart 1961. Het bezoek vond plaats op 21 maart.

15 In het Nieuwsblad voor de boekhandel van 23 maart 1961 werd de bundel ook reeds vermeld in een advertentie van uitgeverij Querido (‘Nu uit! Nu uitstallen!’).

16 Voor de precieze inhoud van de ongewijzigde bundels wordt verwezen naar de beschrijvingen van de afzonderlijke bundels. Alleen de verandering in de samenstelling van Mascotte wordt gedetailleerd weergegeven.

17 Zie de reproductie in Schrijvers prentenboek, p. 52. Op de binnenflappen van het stofomslag staan uitgeversteksten over Achterberg.

[p. 579]

[115]	ode aan den haag
[116]	[blanco]
117-131	[913] ‘Noordeinde’ tot en met [927] ‘Passage’
[132]	[blanco]
[133]	ballade van de gasfitter
[134]	[blanco]
135-148	[871] ‘Ballade van de gasfitter i’ tot en met [882] ‘Ballade van de gasfitter xiv’
[149]	autodroom
[150]	[blanco]
151-163	[886] ‘Valuta’ tot en met [931] ‘Rorschach’
[164]	[blanco]
[165]	spel van de wilde jacht
[166]	[blanco]
[167]	proloog
[168]	[blanco]
169-232	[979] ‘Beau lieu’ tot en met [1009] ‘Mon trésor’
[233]	inhoud, bibliografie en colophon
[234]	[blanco]
235-[241]	[volgt inhoudsopgave]
[242]	[blanco]
243-[244]	bibliografie van gerrit achterberg [volgt opgave van de eerder verschenen bundels]
[245-246]	[blanco]
[247]	colophon [//] Deze bundel is te Maastricht gezet uit de Bembo en [/] gedrukt bij Boosten & Stols in 1961. Er zijn 1000 [/] genummerde exemplaren. De nummers 1 tot en met [/] lx zijn niet in de handel. Dit is nummer
[248]	[blanco]
[Schutblad]
[Band achterplat]
[Stofomslag]

De typografische vormgeving van de bundel was in handen van Gerrit Noordzij. Blijkens de omslagtekst werd de band (beige linnen met zwarte opdruk) ontworpen door Theo Kurpershoek en het stofomslag (van bruin-rood papier met witte en zwarte belettering) door Boudewijn Ietswaart.

49.5 De ontvangst van de bundel

49.5.1 Verkoop en honorarium

Het honorarium voor Cryptogamen 4 was gesteld op 15% per verkocht exemplaar (zonder aftrek van omzetbelasting). Hiervan ontving Achter-

[p. 580]

berg f 250, - als voorschot. Blijkens de overgeleverde afrekeningen is de verkoop van de bundel als volgt verlopen: 1961: 585; 1962: 260; 1963: 85; 1964: 33; 1965: 26. Bij de laatste afrekening staat vermeld dat de voorraad nul exemplaren bedraagt. In totaal zijn er dus 989 exemplaren verkocht. In 1962-1965 werden daarnaast 12 exemplaren als ‘present en defect’ opgegeven. Tezamen met de 15 exemplaren die Achterberg ontving, is de officieel aangegeven oplage van 1000 arabisch genummerde exemplaren dus ruim overschreden, nog afgezien van de mogelijkheid dat er nog meer exemplaren zijn gedrukt (zie § 49.3), die - evenals de romeins genummerde exemplaren - voor promotie en recensie zijn verspreid.

Cryptogamen 4 werd in 1963 herdrukt in de postume uitgave Verzamelde gedichten (zie verder § 51).

49.5.2 Recensies

Bittremieux, C., ‘Het kryptische huwelijk.’ In: Hollands weekblad 26 juli 1961.

Brandt, W, ‘Twee dichters.’ In: De Bussumse courant 15 april 1961.

Calis, P., ‘Gerrit Achterberg of het afscheid van de mythe.’ In: Algemeen handelsblad 3 juni 1961.

Dubois, P.H., ‘Poëzie van Gerrit Achterberg en Guillaume van der Graft.’ In: Het vaderland 8 juli 1961.

Govaart, Th., ‘Vrouw, woord en God. Over de poëzie van Gerrit Achterberg.’ In: Kultuurleven 29.1 (1962), p. 21-35.

Nord, M., ‘Dichters van dood en van leven.’ In: Het parool 19 augustus 1961.

Smit, G., ‘Dichtkunst op smalle basis.’ In: De volkskrant 15 juli 1961.

Stuiveling, G., ‘Achterberg: wonde en wonder.’ In: Haagsch dagblad 15 juli 1961.