Gedichten. Deel 2. Commentaar

[p. 480]

41 Ode aan den Haag

41.1 Voorgeschiedenis

Van oktober 1952 tot maart 1953 verbleef Achterberg samen met zijn vrouw in Den Haag, waar zij afwisselend bij Bert Bakker en Daisy Wolthers logeerden. In verband met toenemende spanningen en het daarmee gepaard gaande alcoholgebruik onderging Achterberg gedurende twee maanden een refusalkuur in de psychiatrische inrichting Rosenburg te Loosduinen. Hierover zou Cathrien Achterberg zich later herinneren: ‘Overdag was hij vrij en terwijl we samen bijna een half jaar door Den Haag zwierven, was hij heel geïnspireerd en ontstond ondermeer de Ode aan Den Haag.’¹

Deze summiere biografische achtergrond is de enige informatie die over het ontstaan van Ode aan den Haag bekend is. Sporen van het verblijf zijn terug te vinden in de verwijzingen in de bundel zelf, onder meer in de titels van de gedichten: [913] ‘Noordeinde’, [918] ‘htm’, [921] ‘Du vieux Doelen’, [922] ‘Innemée’ [923] ‘Zieken’, [925] ‘Schuddegeest’ en [927] ‘Passage’.² Exacte gegevens over de ontstaansgeschiedenis van de afzonderlijke gedichten zijn daar verder niet uit af te leiden.

Uit het overgeleverde materiaal van de gedichten blijkt dat de reeks in verschillende stadia tot stand is gekomen, zoals in de hiernavolgende paragrafen zal worden beschreven. De precieze datering van deze stadia is niet bekend. Na terugkeer uit Den Haag heeft Achterberg waarschijnlijk nog de laatste hand aan de bundel gelegd. Eind mei/begin juni was de bundel klaar en werd met de voorbereidingen voor publicatie begonnen.

1 J.C. Achterberg-van Baak, ‘Wat voor man was Gerrit Achterberg’, p. 12. Zie ook Biografie, p. 552-553.

2 Zie over de referenties uitgebreid: A.J. Bolhuis, De aarde dekt hem toe, p. 189-240, A. Middeldorp, ‘Op weg om u te vinden’ en A. Middeldorp, Het avontuur van Achterberg, p. 10-33.

41.2 Stadium I: kladhandschriften, zeven gedichten

Het eerste stadium van de reeks ‘Ode aan den Haag’ bestaat uit een verzameling van zeven gedichten, in potlood geschreven op negen gelinieerde blaadjes uit een notitieboekje. Twee gedichten zijn dus op twee blaadjes genoteerd: [914] ‘De ogen glanzen en de wangen gloeien’ en [917] ‘Soms, in een etalage, komt gij voor,’.³ Deze gedichten hebben als enige een

3 De nummers en beginregels/titels van de gedichten zijn gebaseerd op de in het tekstdeel opgenomen versies van de gedichten.

[p. 481]

[913]

[914] blad 1

[914] blad 2

[915]

[916]

[917] blad 1

[917] blad 2

[918]

[919]
Ode aan den Haag, stadium i (collectie nlmd)

[p. 482]

titel (gehad) - respectievelijk ‘Gading’ en ‘Hiermaals’ (deze titel werd naderhand doorgehaald) -, de overige gedichten zijn ongetiteld. Ook de reekstitel ontbreekt nog in dit stadium.⁴ De oorspronkelijke volgorde van de (ongenummerde) blaadjes is niet bekend. In het volgende overzicht van de samenstelling wordt de latere samenstelling van de reeks aangehouden:

[1]	[913] ‘Ik loop in doodvacantie door den Haag’
[2-3]	[914] ‘De ogen glanzen en de wangen gloeien’
[4]	[915] ‘De diepten van de warenhuizen in’
[5]	[916] ‘Stippen bewegen in een oertoestand’
[6-7]	[917] ‘Soms, in een etalage, komt gij voor,’
[8]	[918] ‘De stilte staat geschilderd in de straat’
[9]	[919] ‘Kerstmis’

Waarschijnlijk heeft Achterberg op verschillende tijdstippen aan de gedichten gewerkt: op de blaadjes zijn, globaal gezegd, drie ‘handen’ te onderscheiden. Uit de overeenkomsten in ductus kan worden afgeleid dat hij met meer dan één gedicht tegelijk bezig is geweest, wat ondersteund wordt door het feit dat onderaan het tweede blad van [914] ‘De ogen glanzen en de wangen gloeien’ de beginregel van [915] ‘De diepten van de warenhuizen in’ staat.⁵ Aangezien de oorspronkelijke volgorde van de gedichten onbekend is, valt de chronologie van de verschillende lagen niet te reconstrueren. Op grond van de onregelmatige ductus van één schrijflaag kan worden vermoed dat Achterberg de blaadjes op zijn tochten door Den Haag bij zich droeg en er zo af en toe wat op noteerde. Vergelijk in dit verband ook de losse notitie die onderaan en omgekeerd op het tweede manuscript van [917] ‘Soms, in een etalage, komt gij voor,’ is geschreven.⁶

4 De blaadjes hebben oorspronkelijk in een omslagje gezeten, waarop Achterberg ‘ode aan den haag 1e’ (in blauw potlood) en ‘7’ (in potlood) noteerde. Later zijn de manuscripten uit stadium iii hierbij gevoegd.

5 Zie de afbeeldingen op p. 481.

6 Zie ook het apparaat bij het gedicht, M¹ III, r. 14.

41.3 Stadium II: netmanuscripten, twee nieuwe gedichten

Van de zeven gedichten uit het eerste stadium heeft Achterberg vervolgens een netafschrift vervaardigd, geschreven met zwarte inkt op ongelinieerde bladen. Gezien de verschillen tussen de eerste versie van de gedichten in dit stadium en de laatste versie van de manuscripten uit stadium i, is het niet uitgesloten dat er een niet bewaard gebleven tus-

[p. 483]

senstadium heeft bestaan.⁷ In stadium ii zijn bovendien twee gedichten overgeleverd, waarvan geen vroeger manuscript bestaat: het in eerste instantie nog onvolledige gedicht [920] ‘De kelder van de morgen ingedaald,’⁸ en [921] ‘De blikken van voorbijgangers braveren’. De reeks bestaat in dit stadium dus uit negen gedichten.⁹

De eerste versies (in zwarte inkt) van de gedichten zijn ongetiteld, met uitzondering van [919] ‘Kerstmis’. In een latere fase heeft Achterberg met potlood een groot aantal titels op de bladen genoteerd. Zeer waarschijnlijk is dit min of meer tegelijkertijd gebeurd, want de titels vertonen onderling een zekere inhoudelijke samenhang. Het ligt voor de hand dat Achterberg een aantal ‘rondes’ door de manuscripten heeft gemaakt, waarbij hij verschillende soorten titels probeerde: soortnamen, persoonsnamen, locaties, abstracte termen en Franse en/of Engelse woorden. De verhouding tussen de verschillende soorten titels is echter niet eenduidig te reconstrueren, laat staan dat er een precieze fasering van de vele titelvarianten te geven zou zijn.¹⁰ Bovendien is het niet uitgesloten dat sommige titels in samenhang met die van de gedichten uit stadium iii (zie § 41.4) zijn ontstaan. Zie voor een overzicht van de titels uit de stadia i-iii het schema op p. 486.

7 De tweede strofe van [916] ‘Stippen bewegen in een oertoestand’ ontbreekt bijvoorbeeld nog in stadium i, maar is in de eerste versie van het manuscript uit stadium ii in één keer opgeschreven. Zie verder het apparaat bij de gedichten.

8 In deze uitgave opgenomen volgens de later voltooide versie, ‘Gemeentereiniging’ getiteld.

9 De bladen worden bijeengehouden door een omslagje, waarop Achterberg naderhand ‘ode aan den haag 2e’ (in blauw potlood) en ‘Maatstaf’ (in potlood) noteerde.

10 In het apparaat van de gedichten zijn alle titelvarianten om deze reden in één fase (de eerste fase in potlood) ondergebracht.

41.4 Stadium III: kladhandschriften, zes nieuwe gedichten

Op een gegeven moment is de uit negen gedichten bestaande reeks uit stadium ii met zes nieuwe gedichten uitgebreid. Deze gedichten werden geschreven op gelinieerde blaadjes uit een notitieboekje, van een iets groter formaat dan de soortgelijke blaadjes uit stadium i. De gedichten zijn:

[1]	[922] ‘Innemée’
[2]	[923] ‘Zieken’
[3]	[924] ‘Nachtwaker’
[4]	[925] ‘Schuddegeest’
[5]	[926] ‘Leica’
[6]	[927] ‘Passage’

[p. 484]

[922]

[923]

[924]

[925]

[926]

[927]
Ode aan den Haag, stadium iii (collectie nlmd)

[p. 485]

Van drie gedichten - [923] ‘Zieken’, [925] ‘Schuddegeest’ en [926] ‘Leica’ - is de eerste aanzet in dezelfde zwarte inkt geschreven als de eerste versie van de netmanuscripten uit stadium ii. Dit zou er op kunnen wijzen dat deze gedichten vlak ná het tweede stadium zijn ontstaan. Later heeft Achterberg de gedichten met potlood uitgebreid en voltooid. De andere gedichten werden geheel met potlood geschreven. Er zijn geen duidelijke overeenkomsten en/of verschillen in ductus op grond waarvan nadere uitspraken over de chronologie kunnen worden gedaan.¹¹ Mogelijk zijn de in potlood genoteerde titels in samenhang met de titel-varianten uit stadium ii aangebracht (zie het overzicht op p. 486).

11 Zie de afbeeldingen op p. 484.

41.5 Het typoscript van Ode aan Den Haag

Van de uit vijftien gedichten bestaande reeks heeft Achterberg vervolgens een typoscript vervaardigd. Van dit typoscript is alleen een doorslag bewaard gebleven, die zich bevindt in de collectie Achterberg. De doorslag bestaat uit 16 ongenummerde bladen: een titelblad (‘ode aan den haag’) en de bladen met de gedichten. In de tekst van de gedichten zijn enkele correcties aangebracht.¹²

Het originele typoscript heeft waarschijnlijk gediend als kopij voor de publicatie van ‘Ode aan den Haag’ in Maatstaf. Dit kan tenminste worden afgeleid uit wat Cathrien Achterberg aan Bert Bakker schreef toen zij de bundel namens haar man stuurde: ‘Gerrit vraagt of je even na wil zien of dr Jekyll en Innemée goed gespeld zijn. En is het les Vieux doeles of doelen? Vind je de volgorde zoo goed?’¹³ De titel van [921] ‘Les vieux doelen’ - zoals die in de doorslag voorkomt - zal door Bakker in het typoscript zijn gewijzigd, want in Maatstaf luidt de titel ‘Du vieux Doelen’.¹⁴ Of er nog veranderingen in de volgorde van de gedichten zijn aangebracht, is niet bekend.

12 Zie het apparaat bij [923] ‘Zieken’. Twee andere correcties zijn verbeteringen van typefouten.

13 Ongedateerde brief, collectie J.B.W. Polak, Amsterdam.

14 Zie het apparaat bij het gedicht. De andere vragen hebben betrekking op [924] ‘Nachtwaker’, r. 10 (‘dr Jekyll’) en [922] ‘Innemée’.

41.6 Publicatie in Maatstaf

Op 4 juni 1953 schreef Bakker aan Achterberg: ‘Ik moet de Ode met je bespreken; die heb ik nl. voor het Septembernummer, een speciaal Haags nummer, bestemd. Op grond van deze cyclus heeft Bordewijk voor dit nummer een bijdrage toegezegd. Maar wij praten er binnenkort samen uitvoerig over.’ De bespreking heeft op 20 juni 1953 plaatsgevonden.

[p. 486]

Overzicht
titelvarianten in stadia i-iii^15
	i b/c	ii a	ii b/c
[913]	[ontbreekt]	[ontbreekt]	Winkel	[Winkel]meisje	Doodvacantie
[914]	Gading	[ontbreekt]	Gading	Klant	Clientèle
[915]	[ontbreekt]	[ontbreekt]	Liftboy	Elevatie	Galerie moderne
[916]	[ontbreekt]	[ontbreekt]	Cassière	Snakepit	Bijenkorf
[917]	Hiermaals^16	[ontbreekt]	Etaleur	{Hiermaals}	Liberty
[918]	[ontbreekt]	[ontbreekt]	Conducteur	Moira	HTM
[919]	[ontbreekt]	Kerstmis	{Nachtwaker}	{Timmerman}	[Kerstmis]
[920]	-	[ontbreekt]	Vuilnisman	Gemeentereiniging
[921]	-	[ontbreekt]	Allure	Ober	Café-restaurant
[922]	-	-	-	-	-
[923]	-	-	-	-	-
[924]	-	-	-	-	-
[925]	-	-	-	-	-
[926]	-	-	-	-	-
[927]	-	-	-	-	-

				iii b/c
[913]	Boutique	Noordeinde
[914]	Au bon-marché	Bonneterie	Gerzon
[915]	[Galerie]s [moderne]s
[916]
[917]
[918]
[919]
[920]
[921]	Bodega	Doelen	Les vieux doelen
[922]	-	-	-	Innemée
[923]	-	-	-	Amortisatie	Necropool	Verval	Zieken
[924]	-	-	-	Nachtwaker
[925]	-	-	-	Caltex	Schuddegeest
[926]	-	-	-	Leica
[927]	-	-	-	Passage

15 In dit overzicht zijn alle titelvarianten opgenomen die op de manuscripten uit de stadia i-iii voorkomen. De mededeling ‘[ontbreekt]’ betekent dat het gedicht ongetiteld is, het teken ‘-’ geeft aan dat het gedicht in het aangegeven stadium niet is overgeleverd. Woorddelen die zijn overgenomen uit een eerdere fase zijn tussen vierkante haken geplaatst, open varianten staan tussen accolades. In alle andere gevallen vervangt een latere titel de voorafgaande. De fasering ‘b/c’ en de plaats van de titels in het overzicht zijn relatief: welke titels min of meer tegelijkertijd zijn genoteerd, valt niet precies te zeggen.

16 Deze titel werd doorgehaald.

[p. 487]

Twee dagen voorafgaand aan zijn bezoek schreef Bakker aan Achterberg: ‘En ik hoop, dat ik Ode mee terug mag nemen. Die is al enige tijd geleden voor het September-nummer aangekondigd.’ Wellicht wilde hij Achterberg hiermee enigszins onder druk zetten, want de eerste aankondiging van de reeks werd pas op het omslag van de augustus-aflevering van Maatstaf afgedrukt: ‘Vermoedelijke inhoud van de volgende aflevering [...] Gerrit Achterberg Ode aan Den Haag (een cyclus van 15 gedichten)’. Vervolgens verscheen ‘Ode aan den Haag’ inderdaad in de september-aflevering, een aan Den Haag gewijd nummer onder de titel ‘In het teken van de ooievaar’.¹⁷

17 Zie de redactionele inleiding in Maatstaf 1 (september 1953), p. 321-322. In de bijdrage van Bordewijk, ‘La Haye, par un habitant’ (p. 265-382), wordt Achterberg overigens niet genoemd.

41.7 De eerste druk van Ode aan Den Haag

Op het omslag van de november-aflevering van Maatstaf werd aangekondigd dat de eerste zeven nummers van de reeks Maatstafdeeltjes op 15 november 1953 zouden verschijnen. Over de productie van de bundel zijn geen gegevens overgeleverd. Het staat vast dat voor de tekst van de gedichten - evenals bij Ballade van de gasfitter het geval was (zie § 40.9) - het zetsel van de Maatstaf-publicatie is gebruikt, waarbij de sprekende kopregels werden verwijderd en de paginering en de titels opnieuw werden gezet. Het voor- en nawerk van de bundel is vanzelfsprekend ook van nieuw zetsel gemaakt. Of Achterberg nog drukproeven van de bundel heeft ontvangen, is niet bekend.

In het Nieuwsblad voor de boekhandel van 26 november 1953 staat de bundel als volgt vermeld: ‘Achterberg, Gerrit[:] Ode aan Den Haag. 's-Gravenhage, D.A. Daamen. 18⁵ × 11⁵. 21 blz. [Maatstafdeeltjes; no 3] fl. 2.25’. De samenstelling is als volgt:

[Omslag]	gerrit achterberg [//] Ode aan Den Haag
[Voorflap]	f 2.25
[Kaft]
[1-2]	[blanco]
[3]	Ode aan den Haag
[4]	Maatstafdeeltje nr 3 [//] s'-Gravenhage [sic] 1953
[5]	gerrit achterberg [/] Ode aan den Haag [//] bert bakker [/] D.A. Daamen's uitgeversmaatschappij n.v.
[6]	[blanco]
7	[913] ‘Noordeinde’
8	[914] ‘Gerzon’
9	[915] ‘Galeries modernes’
10	[916] ‘Bijenkorf’

[p. 488]

11	[917] ‘Liberty’
12	[918] ‘HTM’
13	[919] ‘Kerstmis’
14	[920] ‘Gemeentereiniging’
15	[921] ‘Du vieux Doelen’
16	[922] ‘Innemee’
17	[923] ‘Zieken’
18	[924] ‘Nachtwaker’
19	[925] ‘Schuddegeest’
20	[926] ‘Leica’
21	[927] ‘Passage’
[22]	[blanco]
[23]	Inhoud [volgt inhoudsopgave]
[24]	[blanco]
[Kaft]
[Achterflap]
[Omslag]

De tekst is gezet uit de Garamond. De uitvoering van de bundel is conform de ‘huisstijl’ van de reeks Maatstafdeeltjes (naar het ontwerp van Henk Krijger).¹⁸ De oplage van de bundel zal duizend exemplaren hebben bedragen (zie hiervóór, § 40.10).

18 Zie de reproductie in Schrijvers prentenboek, p. 45.

41.8 De ontvangst van de bundel

41.8.1 Verkoop en honorarium

Het honorarium voor Ode aan den Haag was, evenals voor Ballade van de gasfitter, gesteld op 15% per exemplaar (zonder aftrek van omzetbelasting), waarvan Achterberg een voorschot van f 50, - ontving. In 1953 werden er 283 exemplaren van de bundel verkocht, in de periode 1954-1956 nog eens 135 exemplaren. In 1957 werd de prijs van de bundel verlaagd van f 2,25 naar f 0,90. Latere gegevens zijn niet overgeleverd.

Ode aan den Haag werd in 1955 integraal opgenomen in de bloemlezing Voorbij de laatste stad (zie § 46) en in 1961 herdrukt in de door Querido uitgegeven verzamelbundel Cryptogamen 4 (zie § 49).

41.8.2 Recensies

Binnendijk, D.A.M., ‘Bezeten dichterschap.’ In: Nieuwe Rotterdamse courant 13 maart 1954.

Bordewijk, F., ‘Nog eenmaal muzisch appèl.’ In: Utrechtsch nieuwsblad 27 maart 1954.

[p. 489]

Delden, J. van, ‘[Recensie van Ballade van de gasfitter en Ode aan den Haag.]’ In: Winschoter courant 11 februari 1954.

Donker, A., ‘Het experiment van den gasfitter.’ In: Critisch bulletin 21 (1954), p. 160-167.

Engelman, J., ‘Grafverlangen in warenhuis.’ In: De tijd 13 maart 1954.

Govaart, Th., ‘Niet te beslechten strijd.’ In: De nieuwe eeuw 16 januari 1954.

Haantjes, J., ‘[Recensie van o.a. Ode aan den Haag en Ballade van de gasfitter.]’ In: De hervormde kerk 16 januari 1954.

Minderaa, P., ‘[Recensie van o.a. Cenotaaf, Ballade van de gasfitter, Ode aan den Haag en Autodroom.]’ In: Wending 9 (1954-1955), p. 232-238.

Mok, M., ‘Evolutie-verschijnselen bij Gerrit Achterberg.’ In: Algemeen handelsblad 6 april 1954.

Mulisch, H., ‘Begrip voor het “numen”.’ In: Het parool 17 april 1954.

Vermeer, C., ‘[Recensie van o.a. Ballade van de gasfitter en Ode aan den Haag.]’ In: Ontmoeting 7 (1953-1954), p. 81-86.

Vries, H. de, ‘Magie en analyse. Nieuwe bundels van Achterberg.’ In: De gids 117.1 (1954), p. 74-81.