Gedichten. Deel 2. Commentaar

[p. 430]

37 Mascotte

37.1 Voorbereidingen voor de bundel

Op 8 juni 1950 schreef Achterberg aan J.A. Vooren, die hem om informatie over verschillende tijdschriftpublicaties gevraagd had: ‘De tijdschrift-verzen, waar U om vroeg, zullen waarschijnlijk eerlang gebundeld worden onder de naam “Mascotte”. Mag ik U deze bundel dan t.z.t. toezenden?’ Het is niet bekend wanneer Achterberg aan de samenstelling van Mascotte begonnen is. In de loop van juni was hij blijkaar al een aardig eind op streek, want op 27 juni 1950 belde hij met uitgeverij Querido voor een afspraak om de uitgave verder te bespreken. De volgende dag schreef Alice von Eugen-van Nahuys hem hierover:

Het lijkt mij het beste dat U mij het manuscript van Uw nieuwe bundel aangetekend zendt, evenals hetgeen nog aan ‘Cryptogamen ii’ ontbrak.
Na lezing kunnen we overwegen of en wanneer wij tot uitgave kunnen komen en pas daarna kunnen we natuurlijk over het contract spreken. Maar daarover zullen we het toch wel eens worden.¹

Eind augustus of begin september 1950 heeft Achterberg de kopij voor Mascotte bij de uitgever gebracht en de uitgave met directie-assistente Tine van Buul besproken. Ook heeft hij bij deze gelegenheid toegezegd in de toekomst al zijn werk bij de uitgever onder te brengen, zoals blijkt uit wat Alice von Eugen naar aanleiding van het bezoek schreef op 5 september 1950:

Het spijt me dat ik niet aanwezig was om de uitgaven van ‘Mascotte’ en ‘Cryptogamen ii’ te bespreken, maar ik heb het gevoel dat juffrouw van Buul alles wel goed met U heeft behandeld.
Ik ben heel blij, blijer dan ik U kan zeggen, dat U besloten hebt al Uw werk bij ons uit te geven. Wij zullen alles doen om U tevreden te stellen en beginnen dan ook om, hoe moeilijk dat gezien de vele arbeid op de drukkerijen en gezien ons al overvolle programma zal zijn, te trachten Mascotte dit najaar nog te laten verschijnen en wel vóór Sinterklaas.² Cryptogamen ii zal dan vroeg in het volgende najaar, dus in 1951, komen, onvoorziene omstandigheden voorbehouden.

1 Doorslag brief, Querido-archief, Amsterdam. Met ‘Cryptogamen ii’ is de latere verzamelbundel Oude cryptogamen bedoeld. Zie verder § 38.2.

2 Op 4 september 1950 had zij de bundel reeds aan drukkerij G.J. Thieme te Nijmegen gestuurd (zie verder § 37.2).

[p. 431]

Wij hopen U de proeven van Mascotte over veertien dagen of 3 weken al te kunnen zenden en wel, zoals U ons ook voor inkomende recensies verzocht, onder gesloten couvert.
Ik hoop U dezer dagen het concept-contract voor beide uitgaven afzonderlijk te sturen. Ik krijg de concepten dan wel voorzien van Uw eventuele op- en aanmerkingen terug om de contracten in definitieve vorm te kunnen opmaken en te laten registreren.
U schrijft dat een van Uw wensen is dat U na het volledig afdrukken het oorspronkelijke handschrift terug krijgt, maar dat is eigenlijk een overbodige opmerking want als U met de eerste proef het handschrift terug ontvangt, hebben wij dat niet meer nodig en kunt U het dus achterhouden.
Ingesloten ontvangt U een lijst van bladen, waarheen wij gewoonlijk recensie-exemplaren zenden. Zijn daar bladen bij, waarheen U geen recensie-exemplaren gezonden wenst te zien of mankeren er bladen aan, die U wel een exemplaar zoudt willen sturen, geeft U dat dan op deze lijst even aan; wij kunnen daar dan t.z.t. rekening mee houden.³

Met de laatste drie alinea's reageerde mevrouw Von Eugen op een door Achterberg ingebrachte lijst met aanvullende bepalingen voor het contract, die bij de doorslag van haar brief in het Querido-archief is overgeleverd:

[1]	Er wordt geen omzetbelasting in rekening gebracht.
[2]	De auteur ontvangt na het volledig afdrukken terstond het oorspronkelijk handschrift terug.
[3]	De uitgever verzendt drukproeven en recensies onder gesloten couvert naar de auteur.
[4]	Is door de auteur bezwaar gemaakt tegen toezending van een recensie-exemplaar aan een bepaald orgaan of kritikus, of toezending aan een bepaald orgaan of kritikus verzocht, dan handelt de uitgever dienovereenkomstig.
[5]	Alle gevallen of geschillen, waarin dit contract niet voorziet, worden voorgelegd aan de Federatie van beroepsverenigingen van kunstenaars of aan het bureau van Auteursrecht.
[6]	De uitgever doet dit contract, na door hem en de auteur te zijn ondertekend, terstond in duplo registreren, waarna hij de auteur onverwijld een geregistreerd exemplaar aangetekend toezendt.
[7]	bepaling overname van andere uitgevers.^4

Op 8 september 1950 stuurde Von Eugen het concept-contract voor Mascotte: ‘Ik vermoed haast dat U het zo met dit concept wel eens zult

3 De lijst is door Achterberg aangepast en teruggestuurd, en bevindt zich in het Querido-archief te Amsterdam. Zie de afbeelding op p. 432.

4 De nummers zijn door mij toegevoegd. De bepalingen [2]-[4] werden naderhand doorgehaald.

[p. 432]

Door Achterberg aangepaste lijst van bladen, die een recensie-exemplaar van Mascotte zouden moeten ontvangen (Querido-archief, Amsterdam)

[p. 433]

kunnen zijn, maar hoor het natuurlijk graag van U als U tegen de redactie van welke bepaling dan ook nog bezwaren mocht hebben.’⁵ Verdere correspondentie van de kant van Achterberg hierover is niet overgeleverd. Zelf stelde Von Eugen op 25 september 1950 nog een wijziging in de nummering van de oplage voor: ‘We drukken 750 exemplaren, die we nummeren 1/750, en waarvan de nrs 1/10 voor U zijn. De exemplaren 11/750 moeten met het oog op de calculatie inderdaad beschikbaar zijn voor de verkoop. Daarboven drukken we 50 exx. voor de pers, die we Romeins nummeren.’ Een dag later verklaarde Achterberg zich hiermee akkoord, waarna Von Eugen hem op 28 september 1950 het definitieve contract ter ondertekening toestuurde.⁶

5 Doorslag brief, Querido-archief, Amsterdam, waar ook de hierna geciteerde correspondentie zich bevindt.

6 Het contract is gedateerd op 28 september 1950. Een exemplaar bevindt zich in de collectie Achterberg, een doorslag in het Querido-archief te Amsterdam.

37.2 Typoscript, kopij voor de bundel

Op 4 september 1950 stuurde Alice von Eugen-van Nahuys de kopij voor Mascotte aan drukkerij G.J. Thieme te Nijmegen, met de instructie dat de bundel naar het model van Sneeuwwitje gezet moest worden ‘uit de Bembo 12/13’. Voor de titelpagina en het omslag (die beide uit de Garamond gezet moesten worden) stuurde zij zetinstructies en kleurschetsen mee. Zij vroeg of de drukker ‘met de grootste spoed’ twaalf reisvellen kon vervaardigen, gezien het feit ‘dat onze najaarsreis vandaag begonnen is, en dat deze bundel daarop persé nog mee moet’.⁷

Het typoscript van de bundel bestaat uit 32 gelinieerde bladen van dezelfde grootte en papiersoort, rechtsbovenaan genummerd ‘1’ tot en met ‘32’. Het typoscript heeft gediend als kopij voor de bundel, blijkens de zetinstructies van typografe Susanne Heynemann op het eerste blad (het typoscript van [827] ‘Mascotte’) en de door haar aangebrachte paginering op de overige bladen (‘6’ tot en met ‘37’). Op verschillende bladen zijn bovendien sporen van drukkersinkt te vinden.

De volgorde van de gedichten in de kopij is conform de samenstelling van de eerste druk van Mascotte en wordt hier verder niet beschreven. De kopij voor het voor- en nawerk van de bundel is niet overgeleverd.⁸

7 Zie verder § 37.3. De correspondentie tussen Querido en Thieme bevindt zich in het Querido-archief te Amsterdam.

8 Zie voor de inhoud van Mascotte § 37.4. In het bezit van H. Entjes te Nieuwleusen bevindt zich een identieke doorslag van het typoscript, dat de opdracht bevat: ‘27 October 1950 [/] aan Heinz Entjes [/] van G. Achterberg’. Deze doorslag blijft in deze uitgave verder buiten beschouwing.

[p. 434]

37.3 De drukproef van de bundel

Op 8 september 1950 stuurde Susanne Heynemann aan Thieme de ‘proeven voor reisvel en omslag terug met enige typografische correcties’. Nadat zij een verbeterde proef had ontvangen, schreef zij op 14 september aan de drukker: ‘Het gehele bundeltje kan nu gezet worden als het reisvel. Alleen moeten de titels van de verzen íéts worden gespatieerd.’ Op 18 september vroeg zij of Thieme ‘ervoor [wilde] zorgen dat wij de proef van mascotte zo tijdig mogelijk hebben dat de auteur ze voor zijn vertrek (3 October) makkelijk kan corrigeren? Hij gaat dan nl. voor enige tijd op reis.’ Thieme heeft aan dit verzoek voldaan, want reeds op 23 september kon de uitgever de proef aan Achterberg sturen.⁹ Drie dagen later zond Achterberg de gecorrigeerde proef - ‘waarop ik nog aanbracht: copyright Gerrit Achterberg’ - terug.¹⁰ Op 3 oktober stuurde Alice von Eugen deze proef ‘voor revisie met de nodige aanwijzingen van onze typografe’ aan Thieme.

Uit de hiervóór geciteerde brieven kan worden afgeleid dat de proef die in de collectie Achterberg is overgeleverd een ander exemplaar is dan waar in de correspondentie over wordt gesproken: zowel de door Achterberg genoemde aanduiding van het copyright als de aanwijzingen van Susanne Heynemann ontbreken op de bewaard gebleven proef. Deze proef is dus een tweede exemplaar, waarin Achterberg overigens wel zijn correcties van zetfouten uit het eerste exemplaar heeft overgenomen.¹¹ De samenstelling van de proef is identiek aan de samenstelling van de eerste druk, met uitzondering van het ontbreken van de copyright-aanduiding op p. [4], de opmaak van p. 29-30 en p. 39-40¹² en van de inhoudsopgave (die in de proef op p. 41-42 is gedrukt), en het ontbreken van de colofon.¹³

Er is geen revisieproef van Mascotte overgeleverd. In verband met zijn vakantieplannen had Achterberg met Alice von Eugen-van Nahuys afgesproken dat de correctie van de tweede proef ter uitgeverij zou geschieden. Dit is inderdaad gebeurd. Op 18 oktober 1950 stuurde Von Eugen de gecorrigeerde revisieproef aan de drukker, die vervolgens nog een laatste proef heeft vervaardigd. Na deze proef gezien te heb-

9 Verzendbriefje (Querido-archief, Amsterdam): ‘mascotte [/] 1e proef pag. 1/42 (slot) ter corr.’.

10 Brief, 26 september 1950, Querido-archief, Amsterdam.

11 De proef is door Achterberg in potlood gecorrigeerd.

12 Respectievelijk de gedichten [837] ‘Sneeuwwitje’ (waarvan r. 19-21 op p. 29 zijn afgedrukt (i.p.v. op p. 30, zoals in Mascotte)) en [854] ‘Ballade van de winkelbediende iii’ (waarvan r. 16-17 nog op p. 39 i.p.v. p. 40 zijn afgedrukt).

13 Zie de beschrijving in § 37.4.

[p. 435]

ben, gaf de uitgever op 31 oktober 1950 het fiat voor afdrukken van ‘800 exx. plus inschiet op 100 grs 85 × 106’. Op 11 november volgde de proef van het omslag ‘voor afdrukken’ (850 exemplaren op wit Ingres), waarna de bundel en de omslagen door Thieme aan de binder, de firma J.A. van Waarden te Amsterdam, werden gestuurd.

37.4 De eerste druk van Mascotte

Op 27 november 1950 stuurde Alice von Eugen-van Nahuys de auteursexemplaren van Mascotte aan Achterberg:

Het doet mij genoegen U te berichten, dat ‘Mascotte’ toch nog zo tijdig gereed is gekomen, dat het vóór Sinterklaas in de boekwinkels is. Het wordt vandaag nl. verstuurd. U ontvangt hierbij Uw presentexemplaren nr 1/10 en bovendien het eerste exemplaar van de Romeins genummerde exemplaren voor de pers.
Ik mag U nog wel even zeggen, hoe bijzonder ik het op prijs stel, deze prachtige bundel te mogen uitgeven. Ik wens U en mezelf geluk met de verschijning.¹⁴

Een dag later bedankte Achterberg zijn uitgever voor de ‘prachtige uitvoering van Mascotte! - alsmede voor het ontvangen der honoraria. De prettige wijze waarop U de uitgave met ons regelde doet ons U in het bijzonder erkentelijk zijn.’¹⁵

In het Nieuwsblad voor de boekhandel van 7 december 1950 staat de bundel als volgt vermeld: ‘Achterberg, Gerrit[:] Mascotte. Amsterdam, Em. Querido. 20⁵ × 13⁵. 44 blz. fl. 3.75.’¹⁶ De samenstelling van de bundel is als volgt:

[Omslag]	gerrit achterberg [/] mascotte [//] querido
[Kaft]
[i-iv]	[blanco]
[1]	mascotte
[2]	[blanco]
[3]	gerrit achterberg [/] mascotte [/] [vignet] [//] amsterdam [/] n.v. em. querido's uitgeversmij [/] mcml
[4]	Copyright 1950 by Gerrit Achterberg, Holland
5	[827] ‘Mascotte’
6	[829] ‘Vercors’
7	[842] ‘Chrysoliet’

14 Met deze brief stuurde zij ‘het U toekomende voorschot ad f. 250. - tezamen met het honorarium voor Uw bijdrage in het Octobernummer van De Nieuwe Stem (f. 30. -)’. Zie hiervóór, § 36.3.7.

15 Brief 28 november 1950, Querido-archief, Amsterdam.

16 In de aflevering van 23 november 1950 had Querido een advertentie geplaatst, waarin de verschijning van Mascotte werd aangekondigd.

[p. 436]

8	[841] ‘Kloosterhofje van Fréjus’
9	[843] ‘Jeanne d'Arc’
10	[828] ‘Plexus solaris’
11	[838] ‘Röntgen’
12	[823] ‘Gobelin’
13	[824] ‘Pand’
14	[830] ‘Bloedwraak’
15	[835] ‘Plastic’
16	[831] ‘Ets’
17	[833] ‘Nevelheim’
18	[825] ‘Huiszoeking’
19	[840] ‘Maréchaussée’
20	[834] ‘Nabeeld’
21	[836] ‘Katalisator’
22	[844] ‘Avond’
23	[849] ‘Zoekplaat’
24-26	[846] ‘Velodroom’
27	[850] ‘Pastorale’
28	[845] ‘Metronoom’
29-30	[837] ‘Sneeuwwitje’
31	[851] ‘Nachtvlucht’
32	[839] ‘Vroegkerk’
33	[832] ‘Fructidor’
34	[826] ‘Parhelium’
35	[847] ‘Erfvijand’
36	[848] ‘Vrijgezel’
37	[852] ‘Ballade van de winkelbediende i’
38	[853] ‘Ballade van de winkelbediende ii’
39-40	[854] ‘Ballade van de winkelbediende iii’
[41]	inhoud
[42]	[blanco]
43-44	[volgt inhoudsopgave]
[45]	colophon
[46]	[blanco]
[47]	Deze bundel [/] werd in 1950 uit de letter Bembo gezet [/] en gedrukt bij G.J. Thieme te Nijmegen [/] in een oplaag van 800 genummerde exemplaren [/] en wel 1 tot 750 en i tot l. [/] Deze laatste exemplaren [/] zijn niet voor de handel bestemd. [/] Dit is nummer
[48-52]	[blanco]
[Kaft]
[Omslag]

De bundel verscheen alleen in ingenaaide uitvoering. Het omslag - gemaakt van wit papier en bedrukt met zwarte (auteurs- en uitgeversnaam)

[p. 437]

en groene (titel) letters - is om een wit kaft van dun karton gevouwen.¹⁷ De typografie was in handen van Susanne Heynemann.

17 Zie de reproductie in Schrijvers prentenboek, p. 42.

37.5 De ontvangst van de bundel

37.5.1 Verkoop en honorarium

Het honorarium voor Mascotte was bepaald op 15% per verkocht exemplaar, waarvan Achterberg op 27 november 1950 een voorschot van f 250, - ontving.¹⁸ In het contract van de bundel werd - conform Achterbergs lijst met aanvullende bepalingen - niets vermeld over aftrek van omzetbelasting.¹⁹ Bij de eerste afrekeningen over 1950-1954 werd de omzetbelasting echter wel in rekening gebracht. Hiertegen heeft Achterberg geprotesteerd, want op 13 april 1956 schreef Alice von Eugen-van Nahuys hem:

In het contract voor sneeuwwitje staat duidelijk gestipuleerd, dat de omzetbelasting afgetrokken zou worden. Dit is niet het geval bij de andere bundels geweest, dus dat heb ik even voor je laten opmaken.
Dat betekent, dat je op het bedrag van f 237,78 aan honorarium nog een bedrag van f 128,22 uitgekeerd krijgt.²⁰

Blijkens de afrekeningen is de verkoop van de bundel als volgt verlopen: 1950: 470; 1951: 165; 1952: 58; 1953: 43; 1954: 6; 1955: 3; 1956: 0; 1957: 2; 1958: 1. In een overzicht van de bij Querido aanwezige voorraden per 1 januari 1959 staat vermeld dat de voorraad van Mascotte nul exemplaren bedraagt.²¹ In totaal zijn er 748 van de 750 arabisch genummerde exemplaren verkocht. De vijftig romeins genummerde exemplaren werden gebruikt voor promotie en recensie.

In 1961 werd Mascotte - zonder het gedicht [848] ‘Vrijgezel’ - herdrukt in de verzamelbundel Cryptogamen 4 (zie verder § 49).

18 Zie hiervóór, § 37.4.

19 Zie hiervóór, § 37.1.

20 De betreffende bundels waren Mascotte, Oude cryptogamen, Cenotaaf, Autodroom en Cryptogamen iii.

21 Querido-archief, Amsterdam.

37.5.2 Recensies

B[omhoff], J.G., ‘Het raadsel der poëzie.’ In: Tijd en taak 14 februari 1953.

Bordewijk, F., ‘Achterberg in het Frans.’ In: Utrechtsch nieuwsblad 5 juli 1952.

B[uitendijk], W.J.C., ‘Illusie sterker dan het leven.’ In: Trouw 10 maart 1951.

[p. 438]

Dinaux, C.J.E., ‘[Recensie van Mascotte.]’ In: Haarlems dagblad 14 april 1951.

Donker, A., ‘Het experiment van den gasfitter.’ In: Critisch bulletin 21 (1954), p. 160-167.

Leyten, J., ‘Mascotte door Gerrit Achterberg.’ In: De nieuwe eeuw 8 december 1951.

Marja, A., ‘Oud en nieuw werk van Achterberg.’ In: Nieuwe Rotterdamse courant 24 mei 1952.

M[ok], M., ‘Mascotte.’ In: Algemeen handelsblad 19 december 1950.

Sirius [= U. van de Voorde], ‘[Recensie van o.a. Mascotte en Oude cryptogamen.]’ In: De standaard 7 oktober 1951.

Stuiveling, G., ‘Drie dichters, drie meesters.’ In: Het boek van nu 4 (1950-1951), p. 86-87.

Vermeulen, J., ‘[Recensie van Mascotte.]’ In: Nederlandse bibliografie 95.2 (1952), p. 2.

Vries, H. de, ‘Perk en Achterberg.’ In: Vrij Nederland 3 februari 1951.

Wagener, W., ‘Het meest beklemmende werk.’ In: Rotterdams nieuwsblad 9 december 1950.

[Anoniem], ‘[Recensie van o.a. Mascotte.]’ In: De nieuwe gids 23 mei 1951.