Gedichten. Deel 2. Commentaar

[p. 336]

28 Energie

28.1 Voorbereidingen voor de bundel

Op 20 januari 1946 deelde Achterberg aan C.A.J. van Dishoeck mee dat de samenstelling van Energie was gewijzigd, doordat hij tien gedichten uit de bundel had ondergebracht in Radar:¹

Ik hoop (en geloof), dat U dit niet zult euvel duiden en ik beloof U plechtig, indien ik daartoe bij machte ben, ‘Energie’ weer aan te vullen. Of zoudt U er thans de voorkeur aangeven, (om mede te dingen naar de Van der Hoogtprijs 1946; dus vóór Mei) Energie en Einstein gecombineerd uit te geven? Het is louter een voorstel, een gedachte. waarvan ik absoluut niet weet of ze steek houdt. Ik kan het Hoornik en Aafjes eens vragen anders. Dan zijn het samen nog ± 50 verzen [...] waarvan ik de uitvoering in vol vertrouwen aan U overlaat. (‘Inertie’ valt hier buiten).

Op 28 januari 1946 antwoordde Van Dishoeck dat zijn voorkeur uitging naar afzonderlijke uitgave van de bundels, al had hij geen bezwaar tegen een combinatie van Einstein en Energie. Verder schreef hij: ‘Wij zouden deze gecomb. bundel op geschept papier kunnen drukken, waarvan wij zoo juist een klein partijtje ontvingen. De titel Einstein lijkt mij minder geslaagd. Energie is als titel verreweg het beste.’ Met deze brief stuurde Van Dishoeck de kopij van beide bundels retour. Vervolgens heeft Achterberg de overgebleven gedichten uit Einstein en Energie ondergebracht in één bundel, die hij op 1 februari 1946 aan Van Dishoeck stuurde: ‘Zooals U ziet heb ik de bundels dus samengevoegd onder den titel: Energie, opgedragen aan mijn vriend Jan Vermeulen.’² Ook stelde hij Van Dishoeck in kennis van de instelling van de Pinksterprijs, omdat hij daardoor niet kon meedingen naar de Van der Hoogtprijs. Aan het eind van zijn brief vroeg hij: ‘Misschien heeft U thans genoeg papier om er 1000 te drukken? De oplaag van “Osmose” b.v. dat uitverkocht is, was 1500.’ Met dit voorstel ging Van Dishoeck akkoord: ‘Het ligt inderdaad in onze bedoeling van deze bundel 1000 ex. te drukken, waarvan een gedeelte op geschept papier.’³

1 Zie hiervóór, § 27.1.

2 Op 27 oktober 1945 had Achterberg aan Vermeulen gevraagd welke bundel hij aan hem op zou dragen (zie § 22.2). Op 15 februari 1946 schreef hij: ‘“Energie” (Dish.) (± 50 verzen) is jou opgedragen.’

3 Brief, 6 februari 1946. Rond deze tijd zal het prospectus ‘Poëzie 1946’ vervaardigd zijn, waarin de uitgever Limiet (zie § 19.4.1) en Energie aankondigde. Zie ook Achterberg-Uitgevers, dl. 2, p. 144.

[p. 337]

In februari en/of maart is de bundel gezet bij de firma J.F. Duwaer & Zonen te Amsterdam. Kennelijk zijn er tijdens het zetten problemen ontstaan, want toen Van Dishoeck op 5 april 1946 de - niet overgeleverde - drukproef van Energie aan Achterberg stuurde, schreef hij: ‘Het heeft ons wel onnoemelijk veel moeite gekost deze bundel gezet te krijgen.’ Een dag later stuurde Achterberg de proef gecorrigeerd terug.⁴

Op 10 april 1946 deelde Van Dishoeck Achterberg mee: ‘“Energie” heb ik voor afdrukken gegeven, als alles meeloopt verschijnt dit eind Augustus.’ Op verzoek van Achterberg heeft Van Dishoeck ervoor gezorgd dat een aantal exemplaren van de bundel gereed was op 27 mei 1946, de dag van de tentoonstelling bij Balkema te Amsterdam.⁵ Officieel zou de bundel pas ruim drie maanden later verschijnen. Op 9 september 1946 ontving Achterberg de auteursexemplaren van Energie.⁶

4 Op die dag informeerde Achterberg bij Vermeulen naar de vorderingen van onder andere Existentie, omdat hij bang was dat deze oudere bundel ‘in de tijd achteraan zou komen’ (zie § 24.1).

5 Zie § 27.1. Op 30 mei 1946 schreef Achterberg aan Vermeulen: ‘En hoe bevalt je nu “Energie”? 't Is in ieder geval mooi uitgevoerd.’ Op 30 juni 1946 bedankte hij Van Dishoeck: ‘Wat had U Energie betoond met Energie!’

6 Brief aan H. Roest, 9 september 1946. Op 2 september schreef hij nog: ‘“Energie” staat te verschijnen.’ Mogelijk heeft Van Dishoeck al eerder exemplaren aan de boekhandel verzonden, gezien het feit dat de bundel reeds op 5 september 1946 in het Nieuwsblad voor den boekhandel wordt vermeld (zie § 28.2).

28.2 De eerste druk van Energie

In het Nieuwsblad voor den boekhandel van 5 september 1946 werd de bundel in de rubriek ‘Nieuwe uitgaven in Nederland’ vermeld: ‘Achterberg, Gerrit: Energie. Gedichten. Bussum, C.A.J. van Dishoeck. 18⁵ × 11⁵. 56 blz. Geb. fl. 4.50’. De samenstelling van de bundel is als volgt:

[Band voorplat]	gerrit achterberg [/] energie
[Schutblad]
[1]	energie
[2]	[blanco]
[3]	gerrit achterberg [/] energie [/] gedichten [//] bussum [/] c.a.j. van dishoeck [/] 1946
[4]	Voor Jan Vermeulen
[5]	‘Dat mogelijkerwijze ons nog onbekende [/] energievormen en transformaties van [/] energie bestaan, is niet uitgesloten...’ [//] dr. h.a. kramers [/] Handboek van het Moderne [/] Denken, (1e deel, blz. 276)^7

7 H.A. Kramers, ‘Energie.’ In: Encyclopaedisch handboek van het moderne denken. Red. A.C. Elsbach e.a. 2 dln. Arnhem, 1931. Dl. 1, p. 276-277 (het citaat op p. 276).

[p. 338]

[6]	[blanco]
7	[635] ‘Quantiteit’
8	[636] ‘Tableau mourant’
9	[637] ‘Onderlinge’
10	[638] ‘Constante’
11	[639] ‘Inter ego’
12	[643] ‘Janus’
13	[640] ‘Woeker’
14	[641] ‘Localisatie’
15	[642] ‘Topografie’
16	[644] ‘Steenlied’
17	[645] ‘Volume’
18	[647] ‘Oorlog’
19	[648] ‘Camera Obscura’
20	[649] ‘Landschap’
21	[624] ‘Microben’
22	[630] ‘Microben (variant)’
23	[655] ‘Totalisator’
24	[656] ‘Autogram’
25	[657] ‘Paradijs’
26	[660] ‘Aureool’
27	[678] ‘Einstein’
28	[679] ‘4e Dimensie i’
29	[680] ‘4e Dimensie ii’
30	[681] ‘4e Dimensie iii’
31	[682] ‘4e Dimensie iv’
32	[683] ‘4e Dimensie v’
33	[684] ‘Tromboze’
34	[685] ‘Tegenwoordigheid’
35	[686] ‘Verrekijker’
36	[687] ‘Continuïteit’
37	[688] ‘Film’
38	[689] ‘Conserven’
39	[690] ‘Punt’
40	[691] ‘Ganzebord’
41	[692] ‘Convexe’
42	[693] ‘Zijn’
43	[694] ‘1^3’
44	[695] ‘Tijdnood’
45	[696] ‘Positie’
46	[697] ‘Spiraal’
47	[698] ‘0, 1̸’
48	[699] ‘Nirwana’
49	[700] ‘Acrobate’

[p. 339]

50	[701] ‘Overdood’
51	[702] ‘Concave’
52	[703] ‘Cartografie’
[53-54]	inhoud [volgt inhoudsopgave]
[55]	[blanco]
[56]	Energie [//] gedichten door gerrit achterberg is in Maart 1946 [/] naar aanwijzingen van h. van krimpen gezet uit een [/] Mediaeval van benjamin krebs nachfolger en ge- [/] drukt door j.f. duwaer & zonen te Amsterdam [/] in een oplage van 950 exemplaren op Hollandsch [/] papier van van gelder zonen voor den uitgever [/] c.a.j. van dishoeck [/] bussum
[Schutblad]
[Band achterplat]

De bundel verscheen alleen in gebonden uitvoering, met een band van groen linnen met gouden belettering.⁸

8 Zie de reproductie in Schrijvers prentenboek, p. 35.

28.3 De ontvangst van de bundel

28.3.1 Verkoop en honorarium

De verkoop bij vooraanbieding van Energie viel tegen. Dit blijkt althans uit een aantekening van C.A.J. van Dishoeck op Achterbergs brief van 30 juni 1946, waarin deze informeerde naar een mogelijke herdruk van Limiet:⁹ ‘maar eens even wachten met Achterberg. Energie loopt niet geweldig.’ Ook de eerste weken na de verschijning werd de bundel niet goed verkocht, want toen Achterberg op 21 september 1946 vroeg of Van Dishoeck nog plannen had voor een verzamelbundel, noteerde de uitgever op de brief: ‘Kan de pest krijgen Energie gaat al moeilijk.’ Blijkens de eerste afrekening, van 7 maart 1947, werden er in 1946 uiteindelijk nog 434 exemplaren verkocht.¹⁰ In de volgende jaren liep de verkoop sterk terug: 1947: 35; 1948: 43; 1949: 13; 1950: 5; 1951: 9; 1952: 9. In totaal zijn er dus 548 exemplaren van de bundel verkocht. Over de verkoop van de resterende exemplaren (402 minus de exemplaren die gebruikt zullen zijn voor promotie en recensie) zijn geen exacte gegevens bekend. Op 2 februari 1954 gaf Van Dishoeck Achterberg toestemming de bundel op te nemen in Cryptogamen iii, maar hij behield de rechten ‘tot ook deze bundel uitverkocht is’. In 1956 werd de particuliere prijs van de bundel opgeheven.

9 Zie § 19.4.1.

10 Ter vergelijking: van Limiet (verschenen in april/mei) werden in 1946 793 exemplaren verkocht, van Existentie (verschenen in november) 539 exemplaren.

[p. 340]

In 1947 is onenigheid ontstaan over de wijze waarop het honorarium werd berekend. Het honorarium was - evenals bij Limiet - gesteld op 12,5% van de ingenaaide prijs zonder omzetbelasting. Aanvankelijk was Achterberg met dit bedrag akkoord gegaan, maar later kwam hij hierop terug. Zie over deze kwestie verder de beschrijving bij Limiet, § 19.4.2.

28.3.2 Recensies

Doorne, K. van, ‘De dichter en U.’ In: Vrouwenpost 18 januari 1947, p. 30-31.

G., B., ‘[Recensie van Energie.]’ In: Perspectieven van wordende cultuur 14.3 (1947), p. 24.

Smit, W.A.P., ‘Gerrit Achterberg, vereerd en bestreden dichter.’ In: Amersfoortsche courant 27 november 1946.

Visser, A., ‘[Recensie van Energie.]’ In: Erica 2.7 (1946-1947), p. [184-185].