Gedichten. Deel 2. Commentaar

[p. 332]

27 Radar

27.1 Voorbereidingen voor de bundel

In 1945 werd de Lucy B. en C.W. van der Hoogtprijs toegekend aan Ida Gerhardt voor haar bundel Het veerhuis. Bertus Aafjes, Ed. Hoornik en M. Vasalis waren van mening dat Achterberg de prijs had moeten krijgen en organiseerden een protestactie. Op 4 januari 1946 schreef Hoornik hierover aan Achterberg:

Zowel Vasalis, Aafjes als ik zijn vertoornd over het feit, dat Ida Gerhardt de Van der Hoogt-prijs kreeg; we zijn van plan te protesteeren.¹ Inmiddels ontmoette ik een goed-gesitueerde vriend die mijn verbolgenheid deelde, en toezegde een prijs te zullen instellen (groot f 1000, -);² een daartoe ingestelde commissie bestaat uit de drie hiervoor genoemden. In verband met een en ander wilde ik een Achterberg-tentoonstelling organiseeren bij Balkema, die zich, meen ik, bereids met je in verbinding heeft gesteld. Ook Stols besloot mede te werken [...].

De Amsterdamse boekverkoper en uitgever A.A. Balkema had Achterberg inderdaad reeds op 30 december 1945 benaderd met het voorstel om ‘voor die gelegenheid een klein bundeltje van Uw laatste nog niet gepubliceerde werk in een zeer kleine bibliophiele uitgaaf te maken, die U die middag zou kunnen signeeren hier en waarmee al gauw een f. 500.00 is te maken, de drukkosten enz. neem ik gaarne voor mijn rekening, de heele opbrengst is dan voor den dichter. Ik hoop dat U dit accepteert, en mij zoo snel mogelijk een kleine keuze van bv. 10 gedichten zendt [...]’. Op 14 januari 1946 stuurde Achterberg de gevraagde tien gedichten aan Balkema, alsmede een overzicht van publicaties van en over zijn werk.³ De gedichten behoorden aanvankelijk tot de bundel Energie, zoals blijkt uit wat Achterberg op 20 januari 1946 aan C.A.J. van Dishoeck schreef: ‘de Heer Balkema vroeg mij 10 verzen voor een bibliophiel bundeltje [...], en nu heb ik U geplunderd: om eenigszins tot een geheel te komen, moest ik wel omzien naar “Energie”.’⁴

1 Dit protest werd gepubliceerd in Vrij Nederland van 19 januari 1946 (zie B. Aafjes/Ed. Hoornik/M. Vasalis, ‘Verkeerde keuze’). In het nummer van 2 februari 1946 verschenen reacties van M. Mok en M.H. van der Zeyde (‘Twee protesten tegen een protest’).

2 De ‘goed-gesitueerde vriend’ is mr. Joan Th. Stakenburg. De prijs zou ‘Pinksterprijs’ gedoopt worden.

3 Hier had Balkema's medewerker A.L. Sötemann hem op 9 januari 1946 om gevraagd (zie Achterberg-Uitgevers, dl. 1, p. 176 en p. 178-180). Vgl. ook Achterbergs brief aan Hoornik van 12 januari 1946 (Achterberg-Hoornik, p. 69).

4 Zie voor Energie verder § 28.

[p. 333]

De voorbereiding van de bundel zou ruim twee maanden in beslag nemen. Over de oorzaak van deze vertraging schreef Achterberg op 6 april 1946 aan Jan Vermeulen: ‘'t Duurt lang met Balkema... 't zit alleen vast op het drukken van “Radar”, bij Enschede.’⁵ Verder zijn er over de productie geen gegevens overgeleverd. De bundel is vóór 27 mei 1946 verschenen, want op die datum vond de bijeenkomst ter gelegenheid van de uitreiking van de Pinksterprijs plaats in de boekhandel van Balkema te Amsterdam. Na de opening door Bertus Aafjes en een rede van Nico Donkersloot - aan wie Radar was opgedragen⁶ - las Achterberg enkele gedichten uit de nieuwe bundel voor.⁷

5 De firma Joh. Enschedé & Zonen te Haarlem. De vertraging kan het gevolg geweest zijn van de in 1946 heersende papierschaarste.

6 Op 15 februari 1946 had Achterberg Donkersloot van de opdracht op hoogte gesteld.

7 Ook las hij [723] ‘Willink’. Op 8 juli 1946 verhuisde de tentoonstelling naar boekhandel Broese te Utrecht. Zie Biografie, p. 447-450.

27.2 De eerste druk van Radar

Radar werd niet aangekondigd in het Nieuwsblad voor den boekhandel.⁸ In Brinkman's cumulatieve catalogus van boeken van 1946 staat de bundel als volgt vermeld: ‘Achterberg, Gerrit: Radar. Gedichten. [Gedrukt ter gelegenh. van de tentoonstelling van zijn werk in Mei 1946 in het Huis aan de drie Grachten te Amst.]. [Amst., A.A. Balkema]. Mei. 20 × 13. 16 blz. 200 ex. fl. 5. -’. De samenstelling van de bundel is als volgt:

[Omslag]	radar
[1]	gerrit achterberg [/] radar [/] gedichten [//] [vignet] [//] mdccccxxxxvi
[2]	[blanco]
[3]	voor anthonie donker
[4]	[blanco]
5	[658] ‘Wichelroede’
6	[651] ‘Diaspora’
7	[654] ‘Aanspraak’
8	[646] ‘Qualiteit’
9	[659] ‘Mier’
10	[676] ‘Kafka’
11	[677] ‘Schakelbord’
12	[650] ‘Energie’
13	[652] ‘Verzet’
14	[653] ‘Omsingeling’

8 Wel werd de bundel vermeld in een kort berichtje over de uitreiking van de Pinksterprijs in het Nieuwsblad voor den boekhandel van 6 juni 1946.

[p. 334]

[15]	inhoud [volgt inhoudsopgave]
[16]	Deze bundel gedichten [/] van Gerrit Achterberg is gedrukt [/] ter gelegenheid van de tentoonstelling [/] van zijn werk, in de maand Mei 1946, in [/] het Huis aan de drie Grachten [/] te Amsterdam. [//] De oplaag bestaat uit 200 exemplaren; [/] de opbrengst is geheel voor den [/] dichter bestemd.
[Omslag]

De typografische verzorging van Radar was in handen van J. van Krimpen. De bundel werd gezet uit de Romanée en gedrukt op Ossekop van Van Gelder Zonen. Het omslag is van rood karton met gouden opdruk.

27.3 Twee handschriften van Radar

Van de bundel zijn twee nethandschriften overgeleverd, die Achterberg na de verschijning van Radar heeft vervaardigd. Een exemplaar schonk Achterberg aan de financier van de Pinksterprijs, Joan Th. Stakenburg, aan wie hij het op 19 juni 1946 had beloofd. Het handschrift bestaat uit 12 bladen:⁹

[1]	radar [/] door [/] [handtekening G. Achterberg]
[2]	voor Joan
[3-12]	[658] ‘Wichelroede’ tot en met [653] ‘Omsingeling’

Op 29 augustus 1946 bedankte Stakenburg Achterberg: ‘Terug van vacantie vond ik het prachtig uitgeschreven exemplaar van Radar, waarvoor ik je hartelijk dank zeg.’¹⁰ Eenzelfde exemplaar (met de opdracht: ‘voor Guus’) kreeg A.L. Sötemann, die de tentoonstelling bij Balkema had ingericht.¹¹ Het is niet bekend of ook andere personen een dergelijk afschrift van Radar hebben ontvangen.

9 In 1970 is dit manuscript door uitgeverij Querido en Bert Bakker in facsimile uitgegeven: G. Achterberg, Radar. Amsterdam/'s-Gravenhage, 1970.

10 In deze brief vroeg Stakenburg of Achterberg ook eens een aantal ‘oorspronkelijke kladjes waarop het vers ontond’ wilde sturen. Dit verzoek is het begin van de zogenoemde ‘Collectie Stakenburg’ (zie de Verantwoording, p. 14).

11 Collectie A.L. Sötemann. Sötemann bedankte Achterberg op 3 augustus 1946. Een op basis van dit manuscript vervaardigd typoscript zou als kopij dienen voor Oude cryptogamen (zie § 38.3).

27.4 De ontvangst van de bundel

27.4.1 Verkoop en honorarium

De meeste exemplaren van Radar zullen zijn verkocht tijdens de tentoonstellingen te Amsterdam en Utrecht. Ook daarna waren er nog

[p. 335]

exemplaren beschikbaar, zoals blijkt uit een brief van Chr. Leeflang (van boekhandel Broese te Utrecht) aan Achterberg: ‘Radar is behoorlijk verkocht, maar ik ben nog niet heelemaal door het aantal (50) heen, wat ik vooruit betaalde. Wij blijven actief!’ (4 oktober 1946) Over de verkoop zijn verder geen exacte gegevens bekend. Op 14 juli 1947 schreef Achterberg aan A.A.M. Stols dat de bundel weer tot zijn beschikking stond en informeerde hij naar de mogelijkheden van herdruk in een verzamelbundel. Pas in 1951 zou Radar worden opgenomen in de door Querido uitgegeven bundel Oude cryptogamen (zie verder § 38).

27.4.2 Recensies

Aan Radar is door de literaire kritiek slechts zijdelings aandacht besteed in artikelen van meer algemene aard, die naar aanleiding van de uitreiking van de Pinksterprijs verschenen:

Ber, M. [= M.B. Teipe], ‘De Pinksterprijs.’ In: Gooische klanken 31 mei 1946.

Binnendijk, D.A.M., ‘Ontelbaar in ontelbaarheid.’ In: Het vrije volk 8 juni 1946.

Donker, A., ‘Vragen bij Achterbergs dichterschap.’ In: Critisch bulletin 13 (1946), p. 403-410.

Kelk, C.J., ‘Gerrit Achterberg's Pinksterkrans.’ In: De groene Amsterdammer 8 juni 1946.

[Minderaa, P.], ‘Bulletin der letterkunde.’ In: De nieuwe Nederlander 7 juni 1946.

Schuchart, M., ‘Het werk van G. Achterberg.’ In: De stem van Nederland 8 juni 1946.

Smit, G., ‘De poëzie van Achterberg.’ In: De nieuwe eeuw 12 oktober 1946.