Gedichten. Deel 2. Commentaar

[p. 318]

24 Existentie

24.1 Voorbereidingen voor de bundel

Toen Achterberg op 17 oktober 1945 de kopij van de bundel Stof aan Stols stuurde (zie § 23.1), informeerde hij naar diens plannen met de rest van de bundel Existentie:

Daarvan resteeren nu de afdeelingen Existentie en Embryo met resp. 27 en 17 verzen. [...] De Heer Bornekamp [sic] wenschtte [sic] na publicatie van Stof in de Helicon, Existentie in haar geheel uit te geven, doch stelde ook voor dit met de afdeeling ‘Existentie’ apart te doen, daar dit een geheel op zichzelf vormt.
Van Embryo zijn reeds acht gedichten verschenen, n.l. 4 in ‘Dead End’ en 4 in ‘Meisje’ van de ‘Voliere’-reeks.
Zoudt U mij zoomogelijk per omgaande op de hoogte willen stellen omtrent Uw plannen met de resteerende gedeelten? Opdat ik weet, hoe ik verder met Existentie en Embryo moet handelen.

Omdat Stols in het buitenland verbleef, vroeg een medewerker van de uitgever op 24 oktober 1945 aan Achterberg de bundel alvast te zenden, ‘dan kan deze eveneens ter sprake komen bij de behandeling van Uw zaak en kunnen wij de uitgave ervan in orde gaan maken’. Op 27 oktober 1945 stuurde Achterberg de kopij van Existentie aan Jan Vermeulen:

Vindt [sic] je goed, dat ik maar aan jou schrijf? Hierbij de h.s. van ‘Existentie’ en ‘Zestien’ (oorspr. ‘Embryo’). Over beide schreef ik de Hr. Stols al.
Ik zou het zeer op prijs stellen, als Foxtrot nog overgeheveld kon worden uit ‘Sphinx’ naar ‘Zestien’ (tusschen Kraakbeen en Pullover), omdat het geheel in deze sfeer past. Daarvoor in de plaats doe ik hier voor Sphinx ‘Spinoza’ bij.¹
Nu zit ik nog met ‘Koorts’ (uit Sphinx) en ‘Symbiose’ (uit Existentie). Beide verzen hebben, meen ik, enkele regels gemeen. Zou jij dat eens willen bekijken en ze zoonoodig mij even opsturen?²

Op 1 november 1945 bevestigde Jan Vermeulen de goede ontvangst van de bundel en beloofde hij de wijzigingen te zullen aanbrengen: ‘Ik stuur je voor de zekerheid nog even de volledige copy van “Sphinx” dan kun je nog even nagaan of alles nu in orde is.’ Op 3 november stuurde Ach-

1 De genoemde gedichten zijn respectievelijk [504] ‘Foxtrott’, [581] ‘Kraakbeen’, [622] ‘Pullover’ en [627] ‘Spinoza’.

2 Zie ook hiervóór, § 13.2 en verder de commentaar bij [493] ‘Koorts’ en [472] ‘Ik blijf met u verbonden’ (‘Symbiose’).

[p. 319]

terberg Sphinx weer terug: ‘Ik heb Koorts & Symbiose nu vergeleken en hier en daar nog iets veranderd.’ Ook heeft Achterberg nog enkele gedichten uit ‘Zestien’ aangepast. Op 14 oktober 1945 had hij de gedichten uit deze afdeling - toen nog Embryo getiteld - ter lezing aan Gerrit Kamphuis gegeven, die ze in eerste instantie vergat terug te sturen. Op 18 november 1945 schreef Kamphuis: ‘Tot mijn groote schrik ontdekte ik tusschen mijn papieren de tekst van je bundel Embryo. Je had dus toch gelijk: aan de bundels, die ik je in Holterhoek teruggaf, ontbrak er inderdaad een. Ik haast mij je deze terug te sturen en hoop nu maar, dat je door mijn verzuim, of hoe je het noemen wilt, niet in moeilijkheden ben gekomen.’³ Op 21 november 1945 antwoordde Achterberg:

heel veel dank voor het retourneeren van ‘Embryo’. Ik had het al gereproduceerd, doch ik zie dat enkele regels me toch ontsnapt zijn.
[...] Behalve de verzen ‘Zestien’, die in Dead End staan, zijn ze recent.
(Meisje en de Tijd, Sprookje, Cherubijn i en ii verschenen als ‘Meisje’ in de Volière-reeks, zooals je weet).⁴
Zoodra het z'n definitieve vorm gekregen heeft, hoop ik je de copie toe te sturen.

Mogelijk heeft Achterberg deze wijzigingen nog aan Jan Vermeulen doorgegeven, aan wie hij op 1 december 1945 ook vroeg:

Wil je bijgaande citaten in ‘Stof’ en ‘Existentie’ leggen? Voor ‘Zestien’ had ik graag de woorden van Gorter: ‘Balder en Mei, dat was een schoone droom’... zoo iets; en nog verder; ik geloof dat ze in ‘Mei’ staan, maar het kan ook wel in een later gedicht. Is het mogelijk dat jij ze vindt? Ik heb hier helaas niets bij de hand. Maar anders zie ik dat met deze citaten wel bij de drukproef.⁵

Op 17 januari 1946 schreef Stols' medewerker A. Bornkamp aan Achterberg: ‘De bundel Existentie plus Stof is naar den drukker gegaan.’ Dat deze mededeling voor een misverstand bij Achterberg zorgde,⁶ wijst erop dat hij nog geen definitief uitsluitsel over de uitgaven had ontvangen. Op 18 januari 1946 deed hij navraag: ‘Zijn Existentie en Stof nu weer samengevoegd? [...] U schrijft niets over Sphinx en Zestien, waarover U ook met Dhr. Stols zou spreken. [...] Ik moge U er op attent maken, dat, wanneer het Dhr Stols' bedoeling is Existentie in z'n oorspronkelijke aanbieding (dus als één geheel) te handhaven, er 10

3 Kamphuis rekende de bundel ‘tot het beste van je werk’, al vond hij [505] ‘Sprookje’ uit de toon vallen. Zie Achterberg-Kamphuis, p. 37-39.

4 Gezien de volgorde van de gedichten in Meisje (zie § 12.4.3) zijn ‘Cherubijn i en ii’ respectievelijk [522] ‘Embryo iii’ (‘Typiste’) en [521] ‘Embryo ii’ (‘Cherubijn’).

5 Op 13 december vroeg hij nogmaals aan Vermeulen: ‘Vind je die citaten goed of hou je er niet van? Vond je nog die woorden van Gorter?’

6 Zie ook § 23.3.

[p. 320]

nieuwe verzen (ondergebracht bij “Stof”) aan zijn toegevoegd; en nog enkele aan de andere afdeelingen.’ Een dag later schreef hij aan Vermeulen: ‘We spraken af in volgorde uit te geven: Sphinx, Stof, Existentie; de laatste al of niet gecombineerd met “Zestien”, dat dan nog zou blijven liggen. Wat vind je zelf? Ik laat het aan jouw inzicht over.’ In deze brief stelde hij in verband met de samenstelling van Cryptogamen voor de cyclus [272-275] ‘Zestien’ uit Dead end te laten:

Zouden die 4 verzen ‘Zestien’ thans niet beter verhuizen naar de bundel (of afdeeling) Zestien, waar ze thuis hooren? Als dat geen extra moeilijkheid geeft, graag. (In dat geval vervalt de opdracht dezer vier verzen: ‘aan dr. Palies’, vind je ook niet?)

Dit betekent niet dat de cyclus eerst niet in de afdeling stond. Uit de eerdere correspondentie blijkt dat de vier ‘Zestien’-gedichten uit Dead end en [580] ‘Zestien’ van meet af aan in Existentie waren opgenomen.⁷

Eind januari of begin februari heeft Achterberg het motto voor de afdeling ‘Zestien’ aan Vermeulen gestuurd.⁸ In de correspondentie uit de maanden februari en maart komt de bundel niet meer ter sprake. Op 6 april 1946 informeerde Achterberg bij Vermeulen:

Wanneer zou ‘Cryptogamen’ ± verschijnen? Ik vraag dit alleen in verband met ‘Existentie’, of hoeft dit niet te wachten? Van v. Dishoeck kreeg ik n.l. vanmorgen de drukproef al van ‘Energie’ (aan jou opgedragen, als je het dragen wilt) zodat Existentie dan weer in de tijd achteraan zou komen. In verband hiermee, en omdat ik van enige andere uitgevers verzoeken kreeg om een bundel voor dit jaar, wou ik Stols in overweging geven mij ‘Existentie’ voor één druk af te staan. Het blijft dus van Stols, dat beding ik er natuurlijk bij. (D.w.z. ik behoud me het auteursrecht voor). Wil je dit eens overdenken en mij het spoedig berichten?

Op 8 mei 1946 vroeg Achterberg dit ook aan Stols zelf: ‘Is U genegen “Existentie” voor 1 druk af te staan aan een ander?’ Mogelijk wilde Achterberg zijn uitgever met deze vraag enigszins onder druk zetten; van daadwerkelijke plannen om Existentie elders uit te geven, is in ieder geval niets bekend. Op 4 mei 1946 schreef hij aan Jan Schepens, aan wie hij enkele gedichten uit de bundel stuurde ter publicatie in De Vlaamsche gids, dat Existentie ‘binnenkort bij Stols’ zou verschijnen en vroeg hij in verband hiermee wanneer de gedichten in De Vlaamsche gids gepubliceerd zouden worden (zie § 22.3.9).

Toen Jan Vermeulen op 21 mei 1946 de drukproeven van de afdeling Thebe uit Cryptogamen aan Achterberg stuurde, schreef hij:

7 Vgl. de in § 17.2 geciteerde brief van Vestdijk d.d. 25 januari 1944. Zie voor Cryptogamen verder § 29.

8 Op 7 februari 1946 schreef hij aan Vermeulen: ‘Ontving je ook het citaat voor “Zestien” uit Mei van Gorter?’ Zie verder § 24.3.

[p. 321]

De drukker heeft abusievelijk tegelijk een proef van existentie gemaakt op hetzelfde formaat, wat natuurlijk niet de bedoeling is. Voor de aardigheid stuur ik je dien er echter ook bij. Dan heb je ook existentie in denzelfden vorm als de andere bundels.

Over de productie van de bundel zijn verder geen gegevens overgeleverd.

24.2 De drukproef van de bundel

Op het omslagje bij de overgeleverde drukproef van Existentie - afkomstig uit de collectie van Jan Vermeulen⁹ - noteerde Vermeulen: ‘Existentie werd in Mei 1946 abusievelijk in deze vorm gezet; er bestaan van deze proef slechts drie exemplaren, nl. één in het bezit van den dichter, een in het archief van den uitgever. Dit is het derde exemplaar.’ De proef was gezet in de uitvoering van de verzamelbundel Cryptogamen, wat volgens de hierboven geciteerde brief van Vermeulen aan Achterberg van 21 mei 1946 ‘natuurlijk niet de bedoeling’ was. Voor de eerste druk zou echter hetzelfde zetsel worden gebruikt. De paginering (‘260’ tot en met ‘319’) en de pagina's met de afdelingstitels, de motto's en de inhoudsopgave zouden opnieuw worden gezet. Gezien enkele zetfouten in de overgeleverde proef (die in de eerste druk van Existentie zijn gecorrigeerd) heeft Achterberg later de aangepaste proef ontvangen en gecorrigeerd. Hier volgt de samenstelling van de proef, voor zover deze afwijkt van de eerste druk:¹⁰

[257]	existentie [//] voor A. Roland Holst
[258]	[blanco]
[259]	[motto]
260-291	[563] ‘Oppervlaktespanning’ tot en met [620] ‘Embryo’
[292]	[blanco]
[293]	zestien [//] voor Bep
[294]	[blanco]
[295]	[motto]
296-316	[580] ‘Zestien i’ tot en met [521] ‘Cherubijn’
317-319	inhoud [volgt inhoudsopgave]
[320]	[blanco]

De opdracht aan A. Roland Holst had Achterberg reeds toen hij een eerste concept van de bundel op 29 december 1943 aan A.A.M. Stols stuurde.¹¹ In zijn brief vermeldde hij toen nog bij de afdeling ‘Embryo’:

9 Thans in de collectie van K. Vermeulen. Vgl. K. Vermeulen, ‘Existentie’, p. 29-31.

10 Zie voor de volgorde van de gedichten verder de beschrijving in § 24.3.

11 Zie hiervóór, § 17.2. Eerder had Achterberg Sphinx aan Roland Holst willen opdragen (zie § 13.1).

[p. 322]

‘(voor...)’. Eerst uit deze proef blijkt dat de gewijzigde afdeling ‘Zestien’ de opdracht ‘voor Bep’ gekregen heeft.¹²

12 Bep van Es, aan wie - volgens Hazeu (Biografie, p. 405) - ook Meisje (‘voor de stralende’) was opgedragen (zie § 12.4.3).

24.3 De eerste druk van Existentie

Met de verschijning van Existentie werd niet veel haast gemaakt. Achterberg had hier geen bezwaar tegen, integendeel zelfs, zoals blijkt uit zijn brief van 24 juni 1946 aan Jan Vermeulen: ‘Waar B.¹³ sprak van Mei voor Existentie, en ik deze verzen bij tijdschriften heb loopen, zouden ze, als Ex. nú verschijnt, voortijdig door de bundel achterhaald worden, wat ook erg jammer zou zijn.’¹⁴ Pas op 27 november 1946 was de bundel gereed en stuurde Vermeulen de eerste exemplaren: ‘Het doet mij veel pleizier je vandaag Cryptogamen en Existentie te kunnen zenden, die zoojuist van den binder kwamen. Ik ben erg benieuwd hoe je de uitvoering vindt.’ Het antwoord van Achterberg is niet overgeleverd.

In het Nieuwsblad voor den boekhandel van 19 december 1946 werd de bundel in de rubriek ‘Nieuwe uitgaven in Nederland’ vermeld: ‘Achterberg, Gerrit: Existentie. Gedichten. 's-Gravenhage, A.A.M. Stols. 14 × 12. 72 blz. Geb. fl. 2.50’. De samenstelling van de bundel is als volgt:

[Stofomslag]	Existentie [//] * [//] Gerrit Achterberg
[Band voorplat]	Gerrit Achterberg [/] Existentie
[Schutblad]
[1]	existentie
[2]	[blanco]
[3]	gerrit achterberg [/] existentie [/] gedichten [//] [vignet] a.a.m. stols [/] 's-gravenhage [/] 1946
[4]	[blanco]
[5]	Der Tod ist eine Seinsmöglichkeit, [/] die je das Dasein selbst zu übernehmen hat. [//] Das Dasein behütet sich, vorlaufend, davor, [/] hinter sich selbst und das verstandene Sein- [/] können zurückzufallen und ‘für seine Siege [/] zu alt zu werden’ (Nietzsche). [//] martin heidegger [/] Sein und Zeit^15

13 A. Bornkamp.

14 In de juli/augustus-aflevering van Ad interim zouden [619] ‘Kiem’ en [620] ‘Embryo’ nog gepubliceerd worden, terwijl [472] ‘Symbiose’, [613] ‘Oceaan’, [617] ‘Anjers’ en [618] ‘Vervulling’ bij Semaphore waren ingezonden. Op 7 december 1946 vroeg Achterberg deze gedichten terug, omdat ze ‘nu door de publicatie van Existentie zijn achterhaald’ (brief aan H. Roest, 7 december 1946). Zie ook § 22.3.6.

15 M. Heidegger, ‘Sein und Zeit.’ In: Jahrbuch für Philosophie und phänomenologische Forschung 8 (1927), p. 1-438 (de citaten op p. 250 en p. 264). Overdrukken van deze publicatie verschenen in 1929, 1931, 1935 en 1941.

[p. 323]

[6]	voor a. roland holst
7-8	[563] ‘Oppervlaktespanning’
9	[568] ‘Arbeidsvermogen van plaats’
10	[437] ‘Arbeidsvermogen van beweging’
11	[569] ‘N.V.’
12	[570] ‘Dossier’
13	[605] ‘Sextant’
14	[606] ‘Telefunken’
15	[607] ‘Klankbord’
16	[608] ‘Afspraak’
17	[609] ‘Volmacht’
18	[571] ‘Burcht’
19	[564] ‘Rina Ketty’
20-21	[610] ‘Intermédiaire’
22	[443] ‘Bron’
23	[611] ‘Dualis’
24	[141] ‘Transmissie’
25-26	[565] ‘Spirogeet’
27	[472] ‘Symbiose’
28	[612] ‘Oogst’
29	[613] ‘Oceaan’
30	[614] ‘Arenden’
31	[187] ‘Bloei’
32	[615] ‘Dracht’
33	[616] ‘Hechting’
34	[572] ‘Ontlading’
35	[617] ‘Anjers’
36	[618] ‘Vervulling’
37	[619] ‘Kiem’
38	[620] ‘Embryo’
[39]	zestien
[40]	[blanco]
[41]	Balder en Mei, dat was een schoone droom. [/] Als dat geworden was, dan konden loom [/] Wij allen nederzitten en wel sterven [/] Alle demonen;... [//] herman gorter [/] Mei^16
[42]	voor bep
43	[580] ‘Zestien i’
	[272] ‘Zestien ii’
44	[273] ‘Zestien iii’
	[274] ‘Zestien iv’
45	[275] ‘Zestien v’

16 In de collectie Achterberg bevindt zich: Herman Gorter, Mei. Een gedicht. Schooluitgave, 7e druk, Bussum (C.A.J. van Dishoeck), 1928 (het citaat op p. 163). Vgl. ook § 24.1.

[p. 324]

46-47	[510] ‘Het meisje en de tijd’
48-49	[621] ‘Kus’
50-51	[471] ‘Liezen en regenbogen’
52	[582] ‘Rok’
53	[581] ‘Kraakbeen’
54	[504] ‘Foxtrott’
55	[622] ‘Pullover’
56	[457] ‘Teling’
57	[470] ‘Danaïde’
58-59	[505] ‘Sprookje’
60-61	[522] ‘Typiste’
62-63	[521] ‘Cherubijn’
[64]	[blanco]
[65]	inhoud
[66]	[blanco]
67-70	[volgt inhoudsopgave]
[71]	existentie werd gezet uit de Garamond en [/] in de zomer van 1946 gedrukt in een oplaag [/] van 1000 exemplaren door n.v. Mouton & Co. [/] naar het ontwerp van Henri Friedlaender. [//] [vignet] [//] Van Gerrit Achterberg is in 1946 verschenen bij [/] A.A.M. Stols, 's-Gravenhage: [/] cryptogamen [/] (Herdruk in één deel van: Eiland der Ziel, [/] Dead End, Osmose, en Thebe)
[72]	Van gerrit achterberg verschenen de volgende [/] verzenbundels: [volgt opgave van de eerder verschenen bundels]^17
[Schutblad]
[Band achterplat]
[Stofomslag]

Het stofomslag is van wit papier met grijze opdruk en zwarte belettering.¹⁸ De band is halflinnen (rood linnen en beige karton) met goudopdruk.

17 En: ‘in voorbereiding: [/] Kleine Kabalistiek voor Kinderen’. Dezelfde tekst - aangevuld met Existentie - werd afgedrukt in Cryptogamen (zie § 29.3).

18 De uitvoering van het stofomslag is identiek aan dat van Cryptogamen. Zie de reproducties in Schrijvers prentenboek, p. 34-35.

24.4 De ontvangst van de bundel

24.4.1 Verkoop en honorarium

Het honorarium voor Existentie was gesteld op 15% per exemplaar. Evenals bij Stof het geval was, werd bij de berekening van het honorarium de bandprijs in mindering gebracht.¹⁹ Blijkens de afrekeningen is

19 Vgl. § 23.5.1.

[p. 325]

de verkoop van de bundel als volgt verlopen: 1946: 539; 1947: 149; 1948: 37; 1950: 39; 1951; 28; 1952: 37; 1953: 5; 1954: 14; 1955: 16; 1956: 2. Bij gebrek aan gegevens uit 1949 en de jaren ná 1956 kan niet worden uitgemaakt wanneer de bundel uitverkocht was.²⁰

Medio 1948 is overwogen de bundel op te nemen in een derde verzamelbundel van Achterbergs werk, die door Bert Bakker en A.A.M. Stols zou worden uitgegeven. Deze bundel werd niet gerealiseerd (zie § 38.1). Existentie zou pas in 1954 worden herdrukt in de door Querido uitgegeven bundel Cryptogamen iii (zie verder § 45).

20 In 1958 werd de prijs van de bundel verlaagd van f 2,50 naar f 1,-.

24.4.2 Recensies

Minderaa, P., ‘[Recensie van o.a. Cryptogamen en Existentie.]’ In: De nieuwe Nederlander 6 maart 1947.

Mok, M., ‘Doorbraak van 'n bankring.’ In: Algemeen handelsblad 1 maart 1947.

Roover, A. de, ‘[Recensie van o.a. Existentie.]’ In: Golfslag 3 (1948-1950), p. 85-86.

Smit, G., ‘De kwaal der moderne dichters.’ In: De nieuwe eeuw 15 maart 1947.