Gedichten. Deel 2. Commentaar

[p. 281]

21 Morendo

21.1 Voorbereidingen voor de bundel⁽¹⁾

Eind februari 1944 heeft Jan Vermeulen Achterberg voorgesteld om de gedichten, die buiten de in 1943 samengestelde bundels waren gebleven, alsnog afzonderlijk te bundelen. Op 28 februari 1944 schreef Achterberg hem over dit plan:

de ‘overgeschoten verzen’. Daar ben ik ook voor; op de manier die jij aangeeft. Ik zal zelf de eerste keus doen, zoo ruim mogelijk, en laat de definitieve aan jou over + de verkoop! (Want ik kan nu niet bewegen; hoogstens in Zutphen en Enschede.) Weet jij een goedkoop drukker? Behandel jij dan alle voorkomende zaken? Mijn kennissen zal ik dan natuurlijk ook ‘bewerken’[.] En jij verzint een heel aannemelijke voorrede, nietwaar? Over enkele dagen kun je dus een ‘staal’ tegemoet zien.

Op 7 maart 1944 stuurde Achterberg zijn keuze aan Vermeulen:

zou je 't verschijnen dezer bundel, die natuurlijk zonder pretenties is, niet zóó kunnen motiveeren: dat hij de eenigszins opvallende leemte vult tusschen Afvaart ('30) en Eiland ('39).¹ Ik heb alles waar ik aan twijfelde in deze enveloppe gedaan en mag het nu definitief aan je overlaten? Er zou een naam moeten komen, die tusschen Afvaart en Eiland ligt.

Het was de bedoeling de bundel clandestien en in eigen beheer uit te geven; Achterberg zou de kosten voor zijn rekening nemen. In dit verband schreef hij aan Vermeulen: ‘Hou de drukkosten zoo laag mogelijk. Hindert niet hoe het er uit ziet, vind je wel? [...] Als het loopt deelen we onherroepelijk samen. Dat is mijn uitdrukkelijke wensch; als jij je met alles belast. Maar zwijg in alle talen, tot het zoover is.’ Omdat Achterberg met name wilde voorkomen dat Bert Bakker op de hoogte raakte van deze uitgave, schreef hij: ‘Bij Tamminga drukken dat gaat, dunkt me, niet, in dit geval.’² De samenstelling van de bundel liet hij aan Vermeulen over:

Jij weet wel nauwkeurig wat er in ‘Afvaart’ gepubliceerd is; zoodat we geen dubbele publicaties krijgen. Jij bent ook sterk i/h. titels-geven! Jan, ik bid je, laat van dit niets zien, aan wie ook. Beloof je me dat?

(1) Reeds in 1941 had Roel Houwink, mogelijk in verband met eenzelfde voornemen, bij Achterberg geïnformeerd naar de gedichten uit deze periode. Zie § 12.1.

1 Reeds in 1941 had Roel Houwink, mogelijk in verband met eenzelfde voornemen, bij Achterberg geïnformeerd naar de gedichten uit deze periode. Zie § 12.1.

2 Bakker was in deze maanden bezig met de uitgave van Cel (zie § 16).

[p. 282]

Je zou ook kunnen naar voren brengen, dat deze eigenlijk nagekomen bundel alleen voor vrienden etc. bestemd is? Enfin, misschien weet je nog meer aannemelijks te vinden; zoodat geen critiek er vat op krijgt.
[...]
Begin er onmiddellijk aan en wees uiterst kritisch. Hij moet, als dat mogelijk is, minstens worden wat Afvaart is.
Dan moet jij ook het voorwoord onderteekenen, alsof jij het bent die ze alsnog aan ‘de vergetelheid ontrukt’ (hm!) Zou dat zoo het beste zijn? Zie het maar.

In zijn brief deed Achterberg overigens wel een aantal voorstellen over al dan niet op te nemen gedichten: ‘die stapel schriften is thuis. Maar die zijn nog ouder. Daar is niets bij, denk je ook niet?’ En: ‘wil de bundel uit die tijd zijn, dan kunnen we er m.i. “Kab.” en “Sprookje”³ niet in opnemen evenmin als sommige andere.’

In zijn volgende brief, van 11 maart 1944, schreef Achterberg aan Vermeulen: ‘Zou de titel “Golven” voldoen?’ Tevens vroeg hij of de bundel ‘zonder mijn (en/of jouw) naam’ of desnoods ‘onder schuilnaam of alleen G.A.’ uitgegeven zou kunnen worden, want hij vond de clandestiene uitgave ‘voor mij veel te riskant’; daarom ook verzocht hij Vermeulen ‘noch jouw noch mijn naam bij de drukker’ te noemen: ‘Wees erg voorzichtig en... snel.’ Intussen had Vermeulen Achterberg uitvoerig geantwoord op de verschillende vragen uit diens hierboven geciteerde brieven, want op 14 maart 1944 schreef Achterberg:

Goed, mét pretenties. Ik weet het ook niet, hoor. ‘Morendo’ kan wel.⁴ Wat dacht je van ‘Golven’. Zooiets. Maar je voorrede is er op geschreven, niet? Frappant is 't, dat we dezelfde gedachtegang hadden. Over schuilnaam (Voorheuvel, Voordal) of geen naam hoor ik nog van je, hè? Jammer dat je voorrede ook gebaseerd is op ‘Kab’ en ‘Spro’. Dit zijn ‘Spielereien’, op z'n hoogst; vooral niet meer, dunkt je ook niet? Als we ze dus eenigszins kunnen missen, doe ik het veel liever niet.
Ja vóór Paschen is zeer voorbarig. Neem me niet kwalijk.⁵
Maar je keuze zie ik eerstdaags tegemoet, aangeteekend. Kan dat? (Met Paschen rekenen we wel af). Als een onderteekening van het voorwoord jou ook maar geen moeilijkheden geeft... opdracht zal ik nog over denken.
Helaas kan ik de machine niet missen: copiëer op 't oogenblik. Maar kun je er geen halen bij Burgersdijk? Schrijf ze anders gewoon over. Dat je een week-end komen wilt is overigens alleruitstekends[t].

3 Respectievelijk [494] “kleine kabbalistiek voor kinderen” en [505] “Sprookje”. Zie ook § 12.4.2, § 12.4.5 en § 14.2.

4 De titel Morendo was in 1943 ook al genoemd bij de samenstelling van Eurydice/Limiet (zie § 15.1) en Sintels (zie § 20.1).

5 In zijn brief van 7 maart 1944 had Achterberg gevraagd: ‘Zet je er vaart achter? Het moet vóór Paschen verkocht zijn.’

[p. 283]

Blijkens deze brief was Jan Vermeulen al met de voorbereidingen voor de bundel begonnen en had hij ook reeds de eerste versie van de verantwoording gereed.⁶ In de collectie Vermeulen bevinden zich diverse aantekeningen met betrekking tot de samenstelling, zoals een lijstje met de volgende notities:

Morendo
de of den?
interpunctie
de titels zijn de zwakke plek in deze bundel
eigen beheer
Colophon
Is het schrift van Houwink ouder dan het gedateerde schrift of omgekeerd?
3 groepen
Afvaart - schriften - Kaballistiek
Vraag van wanneer dateert Kamer (prachtig)

Op deze vragen antwoordde Achterberg op 20 maart 1944:

Mijn naam er niet op was alleen omdat ze me soms in 't gesticht terug kunnen douwen. Maar als jij het alles op je neemt, vind ik dat best natuurlijk. Ik heb er dus nooit iets van geweten, afgesproken? Schrijf maar de, hè? Het schrift met ‘Houwink’ is het oudste.
‘Kamer’ weet ik niet precies, stond het niet in de schriften ook? Dan zal het wel van daarvóór zijn. ‘Burgerlijke stand’ kan ik niet zoo gauw wijzigen. Zal probeeren. [...]
Ik informeer naar een drukker ook. Dus: Morendo.
Zie met groote verwachting keuze tegemoet.

Met ‘Burgelijke stand’ antwoordde Achterberg mogelijk op een vraag naar [519] ‘Code civile’, dat door Vermeulen - in een afwijkende versie - als opdracht voor de bundel werd genoteerd:

Opdracht Morendo
Wanneer dit lied U nog bereikt, verneem het enkel [/] als wind en eeuwigheid, een bloem in Uwe hand. [//] Alle herinnering is vergeten en verbrand.

Bovenaan het blad noteerde Vermeulen: ‘waar is dit kwatrijn’. Het gedicht was reeds ondergebracht in Sintels en zal om die reden als opdracht voor Morendo zijn vervallen.

6 In deze versie - die is overgeleverd in de collectie Vermeulen - noemde Vermeulen inderdaad het gedicht [494] ‘kleine kabbalistiek voor kinderen’. In de tweede versie werd de betreffende zinsnede geschrapt. Zie voor de definitieve tekst van de ‘Verantwoording’ Bijlage 4.

[p. 284]

Eind maart was de samenstelling van de bundel voorlopig afgerond en heeft Vermeulen Achterberg blijkbaar voorgesteld zijn keuze mondeling te bespreken, want op 29 maart 1944 schreef Achterberg hem:

Breng je dan al die oude verzen mee als je kunt? De opdracht wordt nu: voor de zuivere.⁷ Meer niet. Zeker, laat dat prospectus drukken, als het je dienstig lijkt voor de verkoop.⁸ Ik ben zeer benieuwd naar het resultaat! Als de titel ‘Wind’ ook niet in de andere bundels voorkomt, handhaven we deze. ‘Spinrag’ leek me wezenlijker passen bij het vinden in het stof enz. Doe maar geen inhoud; afgesproken. [...]
[...] De ingelaschte regels van ‘Venster’ zal ik dan nog bekijken in de proef.⁹ [...]
De verantwoording is geheel voor jouw verantwoording. De heele bundel, zooals je me beloofde, en waarvoor ik je zeer dankbaar ben. Ik weet dus nergens van.
Jij had die oude verzen al voor jaren van me gekregen. (Als ze me in 't gesticht douwen, ben ik de dupe!)

7 Volgens Hazeu is hiermee Cathrien van Baak bedoeld (Biografie, p. 418).

8 Zie voor de tekst van het prospectus hierná, § 21.3.

9 Respectievelijk [198] ‘Wind’, [553] ‘Spinrag’ en [556] ‘Venster’. Zie verder § 21.3.

21.2 De samenstelling van de bundel, stadia I-IV

21.2.1 Stadium I

De samenstelling van de bundel is te reconstrueren aan de hand van de door Jan Vermeulen bijgehouden lijsten met beginregels en titels van gedichten.¹⁰ In eerste instantie heeft Jan Vermeulen de gedichten verzameld die in aanmerking kwamen voor opname in Morendo. Van deze inventarisatie heeft hij verschillende lijsten bijgehouden, die een voorlopig karakter hebben, gezien aanduidingen als ‘Bruikbaar’ en ‘Bruikbare verzen’; ook noteerde hij een aantal gedichten in een vroege versie van de ‘Verantwoording’. Bepaalde gedichten komen op meer dan één lijst voor, andere gedichten zijn onmiddellijk doorgehaald. Het staat vast dat Vermeulen bij de eerste verzameling niet precies wist welke gedichten al dan niet in de reeds samengestelde bundels waren ondergebracht. In eerste instantie nam hij bijvoorbeeld een groot aantal gedichten over uit het materiaal van de geplande bundel Balans, terwijl dezelfde gedichten reeds door Achterberg waren opgenomen in Sintels.¹¹

Uit het overgeleverde materiaal blijkt dat Jan Vermeulen de volgende bronnen heeft gebruikt (zie voor de nummers het overzicht in § 21.2.4): a. het ‘Schrift Houwink’: dit cahier was afkomstig uit het bezit van Roel

10 Van een groot aantal gedichten is bovendien een - eveneens door Vermeulen vervaardigd - manuscript of typoscript overgeleverd. De originele manuscripten zijn niet overgeleverd. Zie verder het apparaat bij de gedichten.

11 Balans was na de eerste samenstelling in juli 1943 blijven liggen. Zie hiervóór, § 14.2.

[p. 285]

Houwink en bevatte gedichten uit de periode tussen 1931 en 1937 (zie § 5.4.1). Hieruit nam Vermeulen de nummers [1]-[16] over.¹²

b. het ‘Gedateerde schrift’: dit cahier bevatte door Achterberg gedateerde gedichten uit het begin van 1937 (zie § 6.1). Hieruit nam Vermeulen de nummers [17]-[35] over.

c. de ‘losse verzen’: afzonderlijke manuscripten van gedichten die Achterberg aan hem had gestuurd of die hij zelf in bezit had. Onder het kopje ‘losse verzen’ noteerde Vermeulen zelf de nummers [36]-[42], maar het is zeer waarschijnlijk dat ook de overige gedichten (de nummers [43]-[77]) afzonderlijk waren overgeleverd.

12 Volgens een andere aantekening van Vermeulen bevatte het ‘Schrift Houwink’ een gedicht getiteld ‘Spot-Light’. Het is niet duidelijk of het een onbekend gedicht betreft of de titel van één van andere gedichten uit het schrift.

21.2.2 Stadia II-III

Vervolgens heeft Jan Vermeulen een nadere selectie gemaakt uit de verzameling gedichten uit stadium i, die hij vastlegde op twee lijsten, aangeduid met ‘Morendo definitieve keuze in willekeurige volgorde’ (genummerd ‘i’) en ‘Morendo’ (genummerd ‘ii’). De twee overzichten zijn waarschijnlijk min of meer in samenhang met elkaar ontstaan, want onderaan de eerste lijst schreef Vermeulen: ‘zie blz ii’. Op grond van de genoteerde titels - zie het overzicht, stadia ii en iii - en de overgeleverde correspondentie, kunnen de lijsten gedateerd worden op eind maart 1944.¹³

Op de lijst ‘Morendo definitieve keuze in willekeurige volgorde’ - stadium ii - staan 25 gedichten, waarvan vier niet in de eerdere lijsten voorkomen (de nummers [74]-[77]); bij twee gedichten (de nummers [27] en [75]) noteerde hij een of meer alternatieven. De meeste gedichten zijn van een titel voorzien.

De lijst ‘Morendo’ - stadium iii - bevat 34 gedichten. Alle gedichten uit stadium ii zijn overgenomen, behalve nummer [11] en de gedichten die als alternatief stonden genoteerd. Negen gedichten komen niet voor in stadium ii maar wel in stadium i (de nummers [14], [17], [20], [21], [25], [30], [36], [46] en [54]); één gedicht (nr. [77]) is op geen van de voorgaande lijsten genoteerd. De volgorde van de gedichten is willekeurig; blijkens een aantekening van Vermeulen onderaan de lijst moesten de gedichten nog ‘± chronologisch’ worden geordend.¹⁴ Op één na (nr. [35]) zijn alle gedichten van een titel voorzien.

13 Zie de in § 21.1 geciteerde brieven van Achterberg aan Jan Vermeulen van 20 en 29 maart 1944.

14 Deze chronologische ordening is voor het eerst aangebracht in stadium iv.

[p. 286]

21.2.3 Stadium IV

De definitieve samenstelling van de bundel is overgeleverd op een blad ‘Inhoud Morendo’, waarop de titels van 28 gedichten zijn genoteerd. Zes gedichten uit stadium iii zijn dus niet overgenomen (de nummers [21], [30], [52], [53], [55] en [66]); van een aantal gedichten is de titel gewijzigd (zie ook § 21.3). De nummering van de titels (‘3’ tot en met ‘30’) komt overeen met de door Vermeulen elders berekende omvang van de bundel:

Morendo omvang 2 vel = 32 pag.
titel: blz 1
eventuele opdracht blz 2
blz 3-30 verzen
blz 31 verantwoording
blz 32 inhoud?
Colophon?

De volgorde van de gedichten - die niet meer gewijzigd zou worden¹⁵ - is chronologisch naar het ontstaan der gedichten, met uitzondering van het openingsgedicht van de bundel, [545] ‘Morendo’, dat dateert van 25 maart 1937.

15 Alleen de titel van [192] ‘Misschien’ werd door Achterberg in de drukproef veranderd in ‘Bezinning’ (zie § 21.3). Zie voor de samenstelling van Morendo § 21.4.

21.2.4 Overzicht stadia I-IV

In het hiernavolgende overzicht wordt de samenstelling van de bundel uit de stadia i-iv weergegeven. De volgorde van de gedichten uit stadium i is overgenomen van de door Jan Vermeulen vervaardigde lijsten.¹⁶ Bij de stadia ii-iv wordt alleen aangegeven of een gedicht uit een eerder stadium is overgenomen.¹⁷ De beginregels en titels van de gedichten worden weergegeven zoals zij door Jan Vermeulen zijn genoteerd, voorafgegaan door het gedichtnummer van deze uitgave. Indien een gedicht niet is overgeleverd, wordt dit aangegeven door middel van ‘[-]’. Nadere bijzonderheden worden in voetnoten vermeld.

16 De nummering is door mij toegevoegd.

17 Zie voor de volgorde van de gedichten in stadium iv § 21.4.

[p. 287]

Overzicht
gedichten voor morendo
stadium i		ii	iii	iv
‘Schrift Houwink’
[1]	[176] ‘Dit is de idylle van het nichtje op bezoek’
[2]	[-] ‘Maar wat de regen later op de avond’^18	zie [29]
[3]	[178] ‘In deze zuivere duisternis’
[4]	[179] ‘Vol van avonddauw en donker’
[5]	[180] ‘Weemoed omdat de dood het weet’
[6]	[181] ‘Het wordt mijn laatste, grootste avontuur’
[7]	[182] ‘Tuin van een herfstdag bij haar thuis’
[8]	[183] ‘Omdat het niet ontwaken kon’
[9]	[184] ‘Gij zijt bij mij den nacht, den dag, den nacht’	‘Gemis’	idem	‘Aanwezigheid’
[10]	[185] ‘Ik ga naar de stations waar de atomen zweven’
[11]	[186] ‘Stuk laten liggen wat niet is te heelen’	idem
[12]	[188] ‘Ik ben alleen met lied en wind’	‘Alleen’	idem	idem
[13]	[190] ‘Nu zich het einde nog bezint’
[14]	[192] ‘De dingen zijn nu zo dichtbij, dat ik’		‘Misschien’	idem
[15]	[198] ‘O wind die mij onwetend houdt’	idem	‘Wind’	idem
[16]	[202] ‘De oogen uitgezien zijn hard en bitter’	‘Kwatrijn’	idem	‘Kou’
‘Gedateerde schrift’
[17]	[557] ‘Herinnert gij u nog het zoete uiten’		‘Herinnering’	‘Stroomgebied’
[18]	[556] ‘Uren in mij gestorven’	‘Uren’	‘Venster’	idem
[19]	[740] ‘Ik zie mij in de winkelruiten gaan’^19
[20]	[218] ‘Over een leven, weerstandsloos’		‘Sterrehoos’	‘Sterrenhoos’

18 Het betreft de tweede strofe van [553] ‘Spinrag’. Een zelfstandig gedicht met deze beginregel is niet overgeleverd.

19 Het betreft de beginregel van [740] ‘Herzelving’. Omdat van dit gedicht geen versie uit 1944 bewaard is gebleven, wordt het in deze uitgave opgenomen volgens de overgeleverde, latere versie.

[p. 288]

[21]	[220] ‘Laat ik u langzaam, ongeweld-’			‘Tussen de duisternissen’
[22]	[219] ‘Laat mij u tot dit lied herleiden’
[23]	[555] ‘Een lichaam door geen lied te deren’		‘Lichaam’	idem	‘Majesteit’
[24]	[558] ‘De woorden die ik nodig heb’		‘Woorden’	idem	‘Woord en Dood’
[25]	[545] ‘De stervende’			idem	‘Morendo’
[26]	[-] ‘Uit het geheim dat lichaam heet’
[27]	[560] ‘Ergens moeten uw handen nog bezig zijn’		‘Handen’ (zie [32])	idem	idem
[28]	[554] ‘Tussen deez' zinnende accoorden’		idem	‘Geheim ii’	‘Souverein’
[29]	[-] ‘Het open raam’^20		‘Lente’^21	idem	‘Spinrag’
[30]	[520] ‘Daemon’			idem
[31]	[-] ‘Alle eerlijkheden zijn voorbij’^22
[32]	[562] ‘Hij die het spoor verloren is’		[32], [33] of [34]
[33]	[-] ‘Mij laat de lente nu niet meer ontkomen’	}	alternatief voor ‘Handen’ (zie [27]) idem
[34]	[-] ‘Wat tussen ons geboren is’	}	alternatief voor ‘Handen’ (zie [27]) idem
[35]	[559] ‘Borsten rijzen als sterren in’	}	alternatief voor ‘Handen’ (zie [27]) idem	idem	‘Gelaat’
‘losse verzen’
[36]	[551] ‘Dit worden de herfsten met de lange grassen’			‘Herfst’	‘Illusie’
[37]	[97] ‘Zij lachte traag, haar lach weende beneden’		‘Achtergebleven’	idem	idem
[38]	[-] ‘Ik kreun met het laken tegen mijn mond’
[39]	[-] ‘Als wind en donker leef ik in uw naam’
[40]	[-] ‘Het is misschien nog jaren rijzen’

20 Het betreft de eerste strofe van [553] ‘Spinrag’. Een zelfstandig gedicht met deze beginregel is niet overgeleverd.

21 Samenvoeging van [-] ‘Het open raam’ en [-] ‘Maar wat de regen later op de avond’ (zie [2]).

22 Deze beginregel werd door Vermeulen doorgehaald.

[p. 289]

[41]	[550] ‘En het gras lispelt naast het gras’	idem^23	‘Geheim i’	‘Bloei’
[42]	[92] ‘De straten zwierven met het sneeuwen mede’	‘Sneeuw’	idem	idem
‘Morendo’
[43]	[-] ‘O droom, die mij tesamen legt met een’^24
[44]	[114] ‘Maar ik heb eenmaal geloofd’
[45]	[-] ‘O naam waarvan ik mij beschrei’
[46]	[549] ‘Waarom werd zij zóó zacht’		‘Mond’	‘Wil’
[47]	[-] ‘Uit het geheim dat lichaam heet’
[48]	[515] ‘Er is geen wederkeer uit dit gedicht’
[49]	[561] ‘Want deze kamer is uw zuster’	‘Kamer’	idem	idem
[50]	[548] ‘'k Weet hoe haar oogen zullen zijn’	idem	‘Slaapliedje ii’	idem
[51]	[546] ‘Ik heb met u vannacht gewandeld’	idem	‘Vannacht’	‘Slaapwandeling’
‘Morendo bruikbare verzen’
[52]	[505] ‘Sprookje’	idem	idem
[53]	[494] ‘Kleine Kaballistiek voor kinderen’	idem	idem^25
[54]	[136] ‘Gij wist dat ik niet anders was’		‘Belijdenis’	idem
[55]	[251] ‘Vincent’	idem	idem
[56]	[81] ‘Er zijn nieuwe verten in mij ontstaan’	‘Sneeuwgang’	idem	idem
[57]	[96] ‘De avond houdt de lauwe vlag’
[58]	[150] ‘Nu ik mijn weg alleen weer ga’

23 De beginregel werd door Vermeulen veranderd in: ‘[het gras] ritselt [naast het gras]’. Deze wijziging is in geen van de bronnen van het gedicht overgenomen.

24 Deze beginregel werd door Vermeulen doorgehaald.

25 In stadium ii luidt de titel: ‘Kleine Kabbalistiek voor kinderen’ en in stadium iii: ‘Kleine Kaballistiek’.

[p. 290]

[59]	[227] ‘Ambacht achter oogleden’
[60]	[496] ‘Gij hebt het hoog geheim doorbroken, Heere Jezus’
[61]	[497] ‘God scherpt zijn wet op deze steen’
[62]	[437] ‘Uw leden strekken zich in boomen’
[63]	[443] ‘Vannacht zijn weer begonnen’
[64]	[470] ‘Rodin’
[65]	[135] ‘In de zon is de dood begonnen’
[66]	[426] ‘Wandeling’	idem	idem
‘[Verantwoording]’
[67]	[533] ‘Telefoon’
[68]	[465] ‘Nijhoff’
[69]	[440] ‘Brabander’
[70]	[434] ‘Volk & Vaderland’
[71]	[492] ‘Ter Braak’
[72]	[453] ‘Uit de middeleeuwen van Ary Prins’
[73]	[456] ‘Ziekenhuis’
[74]		[547] ‘De wind is deze nacht weer lang’	‘Slaapliedje i’	idem
[75]		[552] ‘Ik ben de dunne zijde om uw huid’ of:	‘Kleed’	idem
[76]		[-] ‘De wind heeft het leed vernield’
[77]			[132] ‘Laatste nacht’	‘Einde’

[p. 291]

21.3 Voorbereidingen voor de bundel (2)

Nadat de samenstelling eind maart 1944 was afgerond, werd de bundel in de loop van april in productie genomen bij de Leidsche Handelsdrukkerij J. Karstens te Leiden. Ook liet Jan Vermeulen hier een prospectus drukken, dat door de verschillende distributeurs van de bundel kon worden gebruikt. Op 18 april 1944 heeft Achterberg blijkbaar een proefdrukje van de bundel gekregen, want op die datum schreef hij aan Vermeulen: ‘Dit wordt dus een slank formaat hè, en wat een rustige letter! Dat is best.’ De drukproef had hij echter nog niet gezien:

Ik wacht met groote nieuwsgierigheid de proef en de rest. [...]
Kerel, je hebt het typografisch voor elkaar. Wat een rust.
Krijg ik ook de originele lezing terug? Graag. De gelden maak ik over, zoodra het moet. Aan jou maar, zeker? Zie ik het prospectus ook nog? Zijn ze alle gebonden? Samen deelen. Me dunkt dat je er nog al wat voor doet!
[...]
O ja, over de verantwoording had ik, meen ik, nog een opmerking. Maar dat hoor je dan wel bij de proef.

Vier dagen later heeft Achterberg de drukproef ontvangen: ‘Wat een prachtig slank bundeltje is het geworden, Jan. Ik dank je er voor. Mochten ze tegen 11 Mei klaar zijn, dan neem ik ze wel mee; anders stuur je ze wel eerder.’ Naast vragen over de prijs en uitvoering van de bundel had Achterberg een aantal kleine opmerkingen over de typografie van de titelpagina (‘Ja, er kan wel een lijn omheen hè, anders lijkt het min of meer een fransche titel’), de opdracht (‘Voor de zuivere, zonder kapitaal’) en een paar stilistische opmerkingen over de verantwoording.²⁶ Uit de brief blijkt dat Achterberg op dat moment voor het eerst de definitieve samenstelling van de bundel onder ogen kreeg, want hij merkte op: ‘Je hebt dus die vijf v/d 8, waarover je aarzelde toch niet opgenomen.’ Gezien de verschillen tussen stadia ii/iii en stadium iv betreft het de volgende gedichten: [186] ‘Stuk laten liggen wat niet is te heelen’ (nr. [11]), [220] ‘Laat ik u langzaam, ongeweld-’ (nr. [21]), [520] ‘Daemon’ (nr. [30]), [251] ‘Vincent’ (nr. [55]) en [426] ‘Wandeling’ (nr. [66]).²⁷ Verder schreef Achterberg:

‘Misschien’ (dat in Afv. voorkomt)²⁸ veranderde ik in ‘Bezinning’ (Is deze titel niet gebruikt? Zeg Jan, zijn er nu geen titels bij die soms in de andere bundels al staan? Verander dan zelf)

26 Zie Achterberg-Uitgevers, dl. 1, p. 123.

27 Op het typoscript van [251] ‘Vincent’ schreef Vermeulen: ‘Vincent heb ik niet in Morendo opgenomen, omdat het niet in de sfeer v/d bundel past. Anders is het natuurlijk goed.’

28 De titel ‘Misschien’ voor [192] ‘De dingen zijn nu zoo dichtbij dat ik’ was in Afvaart gebruikt voor [60] ‘Misschien dat ge nog aanwezig zijt’.

[p. 292]

De titel ‘Bezinning’ was echter ook reeds eerder gebruikt, namelijk in Dead end.²⁹ Andere doublures bleven er met betrekking tot de titels van [92] ‘Sneeuw’³⁰, [547-548] ‘Slaapliedje’³¹ en [551] ‘Illusie’.³² Vermeulen had wél reeds [557] ‘Herinnering’³³ veranderd in ‘Stroomgebied’ en [555] ‘Lichaam’³⁴ in ‘Majesteit’.

In zijn brief van 22 april 1944 schreef Achterberg ook dat hij een aantal personen had benaderd met het verzoek de bundel aan de man te brengen.³⁵ Zo vroeg hij op 23 april aan Roel Houwink: ‘Zou je ook afzetgebied weten, in de vorm van vrienden en kennissen, dan zendt Jan je daartoe gaarne wat prospecti. Gegadigden kunnen dan de bundel bij hem bekomen.’ Gezien de oorlogssituatie was het noodzakelijk dat ook de boekhandel op deze persoonlijke manier werd benaderd.³⁶ Op 28 april 1944 vroeg Achterberg aan Vermeulen:

Heb je de prospecti al laten vervaardigen? Daar moeten alle gegevens op voorkomen, vind je niet? En hoeveel in aantal? Zeker gelijk aan de oplaag? Mag ik het zien? Is 300 niet te weinig? Bewaar dan alle binnenkomende aanvragen, dan kunnen we zien waar ze blijven. Of zou je aan het prospectus een bestelformulier laten perforeeren? Maar dan wordt de zaak, zijnde drukwerk per post, te publiek, niet?

Een dag later informeerde Achterberg of Vermeulen al iets van de ‘zegsmannen’ vernomen had en wie hij nog meer zou kunnen benaderen. ‘Vestdijk noch Hendrik de Vries kan ik dit. Maar dacht je dat we Bert Bakker er wel voor kunnen spannen?³⁷ Ook Marja?³⁸ Mij goed natuurlijk, maar dan hoef je maar één stap verder te gaan en je bent bij Stols! Ook Bertus Aafjes dan maar. Stuur maar waarheen je wilt prospecti.’ En op 3 mei 1944 schreef hij:

handel geheel naar goeddunken wat Morendo betreft. Je hoeft er mij niet verder over te raadplegen, want jij hebt toch meer verstand van die dingen dan ik, nietwaar? Reviseer jij zelf maar en verzend de prosp., als ze klaar zijn: ik hoef ze niet te zien vooraf. [...] We geven present-ex. (eventueel) alléén v/d gewone editie, hoor.

29 Zie [260] ‘Bezinning’.

30 Vgl. [103] ‘Een schuine muur van sneeuwen’ uit Afvaart en [310] ‘Sneeuw’ uit Osmose.

31 Vgl. [376] ‘Slaapliedje’ uit Thebe.

32 Vgl. [337] ‘Illusie’ uit Dead end.

33 Vgl. [118] ‘De doode regen heeft de plaatsen aangetast,’ uit Afvaart.

34 Vgl. [380] ‘Lichaam’ uit Thebe.

35 Achterberg noemde Jan H. de Groot, Roel Houwink, Theo van der Leek en Jan Thomassen.

36 Vgl. H. van Straten, ‘Secretaris van Achterberg.’ In: Achterbergkroniek 4.2 (1985), p. 6-7.

37 Eerder had Achterberg Morendo nog voor Bert Bakker verborgen willen houden. Zie § 21.1.

38 Marja werd op 2 mei 1944 door Vermeulen benaderd. Zie ook § 12.4.3.

[p. 293]

De weken hierna werden besteed aan de verspreiding van de bundel met behulp van de prospectussen.³⁹ De tekst van het prospectus, waarin ook het gedicht [561] ‘Kamer’ is afgedrukt, luidt:

Van den dichter Gerrit Achterberg, die in 1931 debuteerde met de bundel Afvaart en zich sindsdien met Eiland der Ziel, Dead End, Osmose en Thebe ontwikkelde tot een van de belangrijkste hedendaagsche dichters, zijn thans onder de titel ‘Morendo’ de gedichten bijeengebracht, die om verschillende redenen niet in zijn vorige bundels werden opgenomen, hoewel ze daarin chronologisch thuis hoorden. Deze nieuwe bundel, die weer talrijke bewijzen van Achterbergs unieke dichterschap bevat, is dus tevens belangrijk als aanvulling op zijn vorige werk.
In verband met de tijdsomstandigheden verschijnt Morendo niet in den handel. Een beperkt aantal exemplaren is echter verkrijgbaar bij Jan Vermeulen, Verdamstraat 46 te Leiden. Toezending volgt uitsluitend na ontvangst van f per postwissel.⁴⁰

Begin juni 1944 werd de bundel afgewerkt.⁴¹ Op 10 juni heeft Achterberg de auteursexemplaren van Morendo ontvangen en beloofde hij Vermeulen de gesigneerde luxe-exemplaren dezelfde dag nog terug te sturen:

het ziet er fijn uit hoor. Ik kreeg ze eerst vanmorgen en haast me ze je nog vanmiddag te retourneren. No 2 is dan voor jou. 1 hield ik zelf. Bij deze dank ik je in 't bijzonder voor de totstandkoming van ‘Morendo’; hopen we, dat ze verkocht raken.

Wel vond Achterberg het ‘jammer dat op de rug van Morendo niets staat’.

39 Hierbij ontstond enige irritatie tussen Vermeulen en Achterberg over de wijze van betaling van de afgenomen exemplaren. Zie Achterberg-Uitgevers, dl. 1, p. 129-130.

40 De prijs (f 4, -) werd met de hand ingevuld.

41 Op 1 juni 1944 schreef Jan Vermeulen aan Dirk de Jong dat de luxe-exemplaren nog bij de binder lagen.

21.4 De eerste druk van Morendo

Morendo werd niet aangekondigd in het Nieuwsblad voor den boekhandel. In Brinkman's cumulatieve catalogus van boeken van 1945 staat de bundel als volgt vermeld: ‘Achterberg, Gerrit: Morendo. Gedichten. [Leiden, Molenpers, Jan Vermeulen (Verdamstr. 46). 1944. 8^o. 21⁵ × 12⁵. 32 blz. Illegaal’. De oplage van de bundel bedroeg vijfhonderd exemplaren, waarvan tien luxe-exemplaren. De prijs was gesteld op f 4, - respectievelijk f 12,50. De verschillen tussen beide uitvoeringen worden na de beschrijving van de samenstelling van de gewone exemplaren gegeven:

[p. 294]

[Omslag]	gerrit achterberg [/] morendo^42 [/] gedichten
[1]	gerrit achterberg [/] morendo [/] gedichten^43
[2]	voor de zuivere
3	[545] ‘Morendo’
4	[81] ‘Sneeuwgang’
5	[97] ‘Achtergebleven’
6	[546] ‘Slaapwandeling’
7	[92] ‘Sneeuw’
8	[547] ‘Slaapliedje i’
9	[548] ‘Slaapliedje ii’
10	[549] ‘Wil’
11	[132] ‘Einde’
12	[550] ‘Bloei’
13	[551] ‘Illusie’
14	[552] ‘Kleed’
15	[192] ‘Bezinning’
16	[184] ‘Aanwezigheid’
17	[188] ‘Alleen’
18	[136] ‘Belijdenis’
19	[198] ‘Wind’
20	[202] ‘Kou’
21	[553] ‘Spinrag’
22	[554] ‘Souverein’
23	[555] ‘Majesteit’
24	[556] ‘Venster’
25	[557] ‘Stroomgebied’
26	[218] ‘Sterrenhoos’
27	[558] ‘Woord en Dood’
28	[559] ‘Gelaat’
29	[560] ‘Handen’
30	[561] ‘Kamer’
31	verantwoording [volgt verantwoording door Jan Vermeulen]^44
[32]	inhoud [volgt inhoudsopgave]
[Omslag]

Het omslag van de gewone exemplaren is vervaardigd van beige karton. De luxe-exemplaren zijn gebonden in donkerblauw linnen (met in goudopdruk alleen de titel: ‘morendo’) en hebben een stofomslag dat identiek is aan het omslag van de gewone exemplaren.⁴⁵ Het binnenwerk is

42 De titel is gedrukt in rode inkt.

43 De tekst is omkaderd.

44 Zie voor de tekst van de verantwoording Bijlage 4.

45 Zie de reproductie in Schrijvers prentenboek, p. 31.

[p. 295]

in de luxe-exemplaren uitgebreid met schutbladen en twee pagina's (met respectievelijk franse titel en colofon). De samenstelling van de luxe-exemplaren is als volgt:

[Omslag]	[identiek]
[Band voorplat]	morendo
[Schutblad]
[i]	morendo
[ii]	[blanco]
[1]-32	[identiek]
[33]	colophon [//] Deze eerste druk van ‘Morendo’ [/] werd in Mei 1944 gezet uit de Genzsch- [/] Antiqua van Friedrich Bauer en ge- [/] drukt in een oplage van 500 exem- [/] plaren. Tien genummerde en door den [/] dichter gesigneerde exemplaren werden [/] gedrukt op ‘Register’ papier, waarvan dit is nummer
[34]	[blanco]
[Schutblad]
[Band achterplat]
[Omslag]

21.5 De ontvangst van de bundel

De verkoop van de bundel verliep via distributeurs, die hiervoor 10% aan provisie ontvingen. Over de verkoop zijn geen precieze gegevens bekend. Op 19 juli 1944 ontving Achterberg van Vermeulen f 175, - aan opbrengst, waarover hij schreef: ‘Je bent er al aardig mee opgeschoten, het viel me reusachtig mee. Met de prijs heb je natuurlijk moeten schipperen; maar dat is ook niet erg. Als we ze maar kwijt raken.’ Het is niet bekend of Vermeulen de prijs van de bundel heeft verlaagd en wanneer de bundel uitverkocht was.

In 1946 stelde Achterberg aan C.A.J. van Dishoeck voor Morendo, samen met een aantal andere bundels, te herdrukken in een verzamelbundel. Nadat Van Dishoeck in 1947 van een dergelijke uitgave afzag, heeft Achterberg ook nog andere uitgevers benaderd. Morendo zou uiteindelijk pas in 1951 worden opgenomen in de door Querido uitgegeven verzameling Oude cryptogamen (zie verder § 38).

Er zijn, voorzover bekend, geen recensies van de bundel verschenen.