Gedichten. Deel 2. Commentaar

[p. 238]

14 Balans

14.1 De samenstelling van Balans, stadium I

Over de begin juli 1943 samengestelde bundel Balans schreef Achterberg op 12 juli van dat jaar aan Bert Bakker:

Nu vroeg Van Krimpen daarnaast nog om een clandestiene uitgave, die wij voorloopig ‘Balans’ noemden; ik ben 't er nog niet mee eens. (ik meen dat Van Kr. dit voor zich zelf wil doen, maar zal een en ander goed met hem bespreken; mocht het maar zoo zoo gaan, dan verzoek ik hem of hij toestaat dat jij deze ook uitgeeft? Ik zal wel zien. (opgedragen aan Marja.)¹

Het materiaal van de bundel Balans - overgeleverd in de collectie van Jan Vermeulen - wordt bijeengehouden door een omslag, waarop rechtsboven is getypt: ‘balans’.² Er is ook een afzonderlijk titelblad overgeleverd, waarop eveneens de titel ‘balans’ is getypt. Op de keerzijde van dit blad staat een eerste versie van de inhoudsopgave van de bundel. Aan deze getypte inhoudsopgave is in tweede instantie nog een gedicht toegevoegd ([426] ‘Wandeling’) en vervolgens zijn de titels met potlood genummerd 1-27. Onder de inhoudsopgave noteerde Vermeulen in potlood: ‘waarvan 19 gepubliceerd’. De uiteindelijke samenstelling van de inhoudsopgave is als volgt:³

1	[358] ‘Waarheid’
2	[498] ‘Aardrijkskunde’
3	[419] ‘Cel’
4	[350] ‘Psychiater’
5	[340] ‘Manifest’
6	[499] ‘Taal’
7	[411] ‘Ambtman’
8	[467] ‘Schrik’
9	[150] ‘Paria i’

1 Verder reageerde Achterberg op een door Bakker voorgestelde wijziging in [496] ‘Bekeering ii’ (zie verder de commentaar bij het gedicht) en schreef hij: ‘met dit vers sluit de “Balans”’.

2 Deze titel is naderhand - zie § 14.2 - door Jan Vermeulen vervangen door de titel ‘Sintels’, die vervolgens werd gewijzigd in ‘Cel’.

3 De titels van de gedichten staan in de eerste versie van de inhoudsopgave geheel in onderkast. Dit is in de beschrijving niet overgenomen.

[p. 239]

10	[219] ‘Paria ii’^4
11	[220] ‘Tusschen de duisternissen’
12	[217] ‘Grafschrift’
13	[97] ‘Achtergebleven’
14	[96] ‘Het leger’
15	[251] ‘Vincent’
16	[227] ‘Ambacht’
17	[92] ‘Sneeuw’
18	[218] ‘Sterrehoos’
19	[136] ‘Belijdenis’
20	[470] ‘Danaïde’
21	[135] ‘Zwarte lente’
22	[443] ‘Bron’
23	[437] ‘Beweging’
24	[81] ‘Sneeuwgang’
25	[426] ‘Wandeling’
26	[497] ‘Bekeering i’
27	[496] ‘Bekeering ii’

Alle gedichten, behalve [411] ‘Ambtman’ en [426] ‘Wandeling’ bevinden zich in typoscript in de collectie Vermeulen.⁵

4 Met de twee gedichten ‘Paria’ zijn vrijwel zeker [150] ‘Nu ik...’ en [219] ‘Laat mij...’ bedoeld (deze gedichten bevinden zich in typoscript in de collectie Vermeulen); de volgorde is onzeker.

5 Zie de Lijst van documentaire bronnen, H-20,i.

14.2 De samenstelling van Balans, stadium II

Van de inhoudsopgave is ook een tweede versie overgeleverd, die geheel gelijk is aan de uiteindelijke samenstelling van de eerste versie. De op het blad getypte titel ‘balans’ is naderhand door Jan Vermeulen in potlood gewijzigd in ‘Sintels’. Voor de nummers 1-8 plaatste hij een accolade en noteerde hij: ‘Cel’.⁶ In de eerste versie van de inhoudsopgave zijn dezelfde gedichten aangestreept; erachter schreef Vermeulen: ‘de verzen die in cel komen dus aanvullen met oudere’. Naast de nummers 13-15 noteerde hij aldaar: ‘deze verzen zijn gedeeltelijk [/] ondergebracht in Cel, Lymiet [/] en Eyridice.’⁷ Tevens is overwogen de bundel uit te breiden met acht gedichten. Op de tweede versie van de inhoudsopgave noteerde Vermeulen: ‘ev. aanvulling’ en daaronder de beginregels van de volgende gedichten:⁸

6 Deze gedichten zouden inderdaad ondergebracht worden in de bundel Cel, evenals [217] ‘Grafschrift’ (zie verder § 16).

7 Over de opname in Limiet en Eurydice zijn verder geen gegevens.

8 De beginregels worden overgenomen zoals zij door Vermeulen zijn genoteerd.

[p. 240]

[1]	[183] ‘Omdat het niet ontwaken kan’
[2]	[184] ‘Gij zijt bij mij den nacht, den dag, den nacht’
[3]	[188] ‘Ik ben alleen met lied en wind’
[4]	[190] ‘Nu zich het einde nog bezint’
[5]	[192] ‘De dingen zijn nu zoo dichtbij dat ik’
[6]	[198] ‘O wind die mij onwetend houdt’
[7]	[202] ‘De oogen, uitgezien, zijn hard en bitter’
[8]	[203] ‘Alles zinkt van mij af, ik draag geen wereld meer’

Op hetzelfde blad tekende Vermeulen aan: ‘Sprookje’ en ‘Kabbalistiek’. Vervolgens plaatste hij deze titels tussen haakjes. Hoogstwaarschijnlijk is deze aantekening later aangebracht, te weten in de periode dat Vermeulen zich bezig hield met de samenstelling van Morendo (1944). In deze bundel nam Vermeulen in eerste instantie een groot aantal gedichten uit Balans op, waaronder [505] ‘Sprookje’ en [494] ‘kleine kabbalistiek voor kinderen’. Op verzoek van Achterberg liet hij deze gedichten uiteindelijk achterwege.⁹ Hetzelfde geldt mogelijk voor twee gedichten waarvan Vermeulen - op de keerzijde van de inhoudsopgave - de beginregels noteerde onder het kopje ‘de dubieuzen’: ‘Mij laat de lente nu niet meer ontkomen’ en ‘Wat tusschen ons geboren is’. Deze gedichten zijn niet overgeleverd.

De bundel Balans is nooit verschenen. Alle gedichten zouden in andere bundels worden opgenomen, zoals in het overzicht in § 14.3 wordt aangegeven.

9 Zie verder § 21.1.

14.3 Overzicht

In het hiernavolgende schema worden in de eerste kolom alle gedichten uit het eerste en tweede stadium van de samenstelling van Balans vermeld. Achter de titel of (verkorte) beginregel van elk gedicht staat vermeld in welke bundel(s) het gedicht vervolgens is ondergebracht (‘Plan(nen)’) en in welke bundel het uiteindelijk werd gepubliceerd (‘Publicatie’), met een verwijzing naar de betreffende paragrafen van de Publicatiegeschiedenis. De postume bundels Blauwzuur, Zeven gedichten en Achtergebleven gedichten worden tussen haakjes geplaatst (zie voor een beschrijving van deze bundels verder § 52). Men zij er op bedacht dat de vermelding van Morendo in de kolom ‘Plan(nen)’ kan berusten op een vergissing van Jan Vermeulen: bij de samenstelling van Morendo nam hij aanvankelijk gedichten op die door Achterberg reeds waren gebundeld in Sintels.¹⁰

10 Zie verder § 21.2.1.

[p. 241]

Overzicht
gedichten voor balans
stadium i		plan(nen)	publicatie
1	[358] ‘Waarheid’	Cel (§ 16)	(Blauwzuur)
2	[498] ‘Aardrijkskunde’	Cel (§ 16)	(Blauwzuur)
3	[419] ‘Cel’	Cel (§ 16)	(Blauwzuur)
4	[350] ‘Psychiater’	Cel (§ 16)	(Blauwzuur)
5	[340] ‘Manifest’	Cel (§ 16)	(Blauwzuur)
6	[499] ‘Taal’	Cel (§ 16)	(Blauwzuur)
7	[411] ‘Ambtman’	Cel (§ 16)	(Blauwzuur)
8	[467] ‘Schrik’	Cel (§ 16)	(Blauwzuur)
9	[150] ‘Paria i’	Cel (§ 16), Morendo (§ 21)	(Zeven gedichten)
10	[219] ‘Paria ii’	Cel (§ 16), Morendo (§ 21)	(Zeven gedichten)
11	[220] ‘Tusschen de duisternissen’	Cel (§ 16), Morendo (§ 21)	Sintels (§ 20)
12	[217] ‘Grafschrift’	Cel (§ 16)	(Blauwzuur)
13	[97] ‘Achtergebleven’		Morendo (§ 21)
14	[96] ‘Het leger’	Morendo (§ 21)	Sintels (§ 20)
15	[251] ‘Vincent’	Heul (§ 16), Morendo (§ 21)	Sintels (§ 20)
16	[227] ‘Ambacht’	Cel (§ 16), Morendo (§ 21)	Sintels (§ 20)
17	[92] ‘Sneeuw’		Morendo (§ 21)
18	[218] ‘Sterrehoos’	Cel (§ 16)	Morendo (§ 21)
19	[136] ‘Belijdenis’	Heul (§ 16)	Morendo (§ 21)
20	[470] ‘Danaïde’	Heul (§ 16), Morendo (§ 21)	Existentie (§ 24)
21	[135] ‘Zwarte lente’	Morendo (§ 21)	Sintels (§ 20)
22	[443] ‘Bron’	Cel (§ 16), Morendo (§ 21)	Existentie (§ 24)
23	[437] ‘Beweging’	Heul (§ 16), Morendo (§ 21)	Existentie (§ 24)
24	[81] ‘Sneeuwgang’		Morendo (§ 21)
25	[426] ‘Wandeling’		Sintels (§ 20)
26	[497] ‘Bekeering i’	Heul (§ 16), Morendo (§ 21)	Sintels (§ 20)
27	[496] ‘Bekeering ii’	Heul (§ 16), Morendo (§ 21)	Sintels (§ 20)
stadium ii
[28]	[183] ‘Omdat het niet ontwaken kan’		(Achtergebleven)
[29]	[184] ‘Gij zijt bij mij [...]’		Morendo (§ 21)
[30]	[188] ‘Ik ben alleen met lied [...]’		Morendo (§ 21)
[31]	[190] ‘Nu zich het einde nog bezint’	Morendo (§ 21)	(Achtergebleven)
[32]	[192] ‘De dingen zijn nu [...]’		Morendo (§ 21)
[33]	[198] ‘O wind die mij onwetend houdt’		Morendo (§ 21)
[34]	[202] ‘De oogen, uitgezien, [...]’		Morendo (§ 21)
[35]	[203] ‘Alles zinkt van mij af, [...]’		(Achtergebleven)
[36]	[505] ‘Sprookje’	Morendo (§ 21)	Existentie (§ 24)
[37]	[494] ‘Kabbalistiek’	Morendo (§ 21)	Sintels (§ 20)
[38]	[-] ‘Mij laat de lente [...]’	Morendo (§ 21)	-
[39]	[-] ‘Wat tusschen ons geboren is’	Morendo (§ 21)	-