Gedichten. Deel 2. Commentaar

[p. 242]

15 Eurydice/Limiet

15.1 De samenstelling van Eurydice/Limiet, stadium I

De eerste samenstelling van een bundel onder de titel Eurydice/Limiet is overgeleverd op een door Jan Vermeulen vervaardigde lijst van gedichten, met voorafgaand een blad waarop de titels ‘eurydicee’ en (kleiner) ‘Limiet’ zijn genoteerd.¹ Het blad is door Vermeulen gedateerd ‘24-vii-'43’ en bevat, op diverse plaatsen, de volgende aantekeningen:

Ma(g)gi(e) [/] Fantasie [/] Oedipus-complex.
Morendo	- wegstervend
	- vers
obscuur [/] en Zeer [?] [/] microfoon

Deze aantekening zijn mogelijk van later datum, want in september 1943 overwoog Achterberg ‘Morendo’ als afdelingstitel voor Eurydice.² De andere aantekening kunnen titelsuggesties voor afzonderlijke gedichten zijn.

De lijst, genoteerd op twee bladen, bevat gedichten die hoofdzakelijk in Limiet en verder in Eurydice, Sintels, Cel en de afdeling ‘Zestien’ van Existentie terecht zijn gekomen, zoals in het hierna volgende overzicht wordt aangegeven. De nummers [37] tot en met [41] zijn later toegevoegd, met de aantekening: ‘als nog erbij’. Vier gedichten staan tweemaal op de lijst, hetgeen waarschijnlijk berust op een vergissing van Jan Vermeulen. Het zijn:

- [457] ‘Onder den morgen’/‘Embryo’ (nrs. [7] en [28])

- [537] ‘Corrosie’/‘Gij viel in korrelen uiteen’ (nrs. [20] en [35])

- [538] ‘Uw middelpunten’/‘Uw middelpunten vloden heen’ (nrs. [21] en [36])

- [481] ‘Radium’/‘Gij dringt door alles heen’ (nrs. [24] en [32])

Van bepaalde gedichten uit de lijst is geen (of geen volledig) manuscript uit deze periode overgeleverd.³ Deze gedichten zijn in deze uitgave opgenomen overeenkomstig de latere, volledige versie. In het overzicht

1 Onder deze titels staat: ‘met voorbehoud van een mogelijke rekenfout’. In de aantekeningen en correspondentie worden de titels Eurydice en Limiet op verschillende wijze gespeld. Dit wordt steeds ongewijzigd overgenomen.

2 Zie Achterbergs brief aan Vermeulen van 8 september 1943 (p. 245-246).

3 Zie de Lijst van documentaire bronnen, H-20,ii.

[p. 243]

worden de titels en beginregels van de gedichten weergegeven zoals zij door Jan Vermeulen zijn genoteerd.⁴

Overzicht
gedichten voor eurydice/limiet
stadium i		plan	publicatie
[1]	[477] ‘Glas’		Limiet
[2]	[543] ‘Om aan u toe te blijven’		Limiet
[3]	[541] ‘Waarom ga ik uw dood te buiten’	Limiet
[4]	[474] ‘Ik kan alleen woorden ontmoeten’	Limiet
[5]	[539] ‘Ik ben haast helemaal dood’		Limiet
[6]	[542] ‘Gij hebt een voorsprong in het niet’	Limiet
[7]	[457] ‘Onder den morgen’	Embryo (§ 17)	Existentie (§ 24)
[8]	[492] ‘Ter Braak’		(Achtergebleven)
[9]	[465] ‘Nijhoff’		(Achtergebleven)
[10]	[440] ‘Brabander’		(Achtergebleven)^5
[11]	[532] ‘Distillatie’		Limiet
[12]	[439] ‘Hermetisch huis’		Limiet
[13]	[473] ‘De honden in mijn hoofd’		Limiet
[14]	[535] ‘Tussen de doodgordijnen’		Limiet
[15]	[436] ‘Nu gij u weer verbindt’		Limiet
[16]	[533] ‘Telefoon’		Limiet
[17]	[459] ‘Reimerswaal’		Limiet
[18]	[534] ‘Lasser’		Limiet
[19]	[484] ‘Herfst’	Limiet	(Zeven gedichten)
[20]	[537] ‘Corrosie’		Limiet
[21]	[538] ‘Uw middelpunten’		Limiet
[22]	[438] ‘Nu ik u nader zonder’		Limiet
[23]	[448] ‘Samengesteld met dood’		Limiet
[24]	[481] ‘Radium’		Limiet
[25]	[454] ‘O zielsterreur in deze huizen’	Cel (§ 16)	(Blauwzuur)
[26]	[455] ‘Soldaat’	Cel (§ 16)	(Blauwzuur)
[27]	[456] ‘Ziekenhuis. Wiekensuis’		Sintels (§ 20)
[28]	[457] ‘Embryo’		Existentie (§ 24)
[29]	[450] ‘Ik ga iedere morgen te gronde’	Cel (§ 16)	(Blauwzuur)
[30]	[451] ‘Oogen, die in mij rusten’		Eurydice
[31]	[452] ‘In welk riool ben ik terecht gekomen’	Cel (§ 16)	(Blauwzuur)

4 Zie voor de wijze waarop het schema is ingericht de toelichting in § 14.3.

5 In 1945 heeft Achterberg overwogen de gedichten ‘Ter Braak’, ‘Nijhoff’ en ‘Gerard den Brabander’ op te nemen in een bundel Hoe maakt u het, een plan dat hij al snel verwierp (zie § 22.2).

[p. 244]

[32]	[481] ‘Gij dringt door alles heen’	Limiet
[33]	[544] ‘In al uw straten staan mijn schreden stil’	Limiet
[34]	[529] ‘In den mond v/d morgen’	Eurydice
[35]	[537] ‘Gij viel in korrelen uiteen’	Limiet
[36]	[538] ‘Uw middelpunten vloden heen’	Limiet
[37]	[527] ‘Bruid v/d dood’	Eurydice
[38]	[525] ‘Stad’	Eurydice
[39]	[485] ‘Napoleon’	Eurydice
[40]	[483] ‘Mijn regen’	Eurydice
[41]	[531] ‘Leegte die liggen bleef’	Eurydice

15.2 Voorbereidingen voor de bundel

Voor de uitgave van de bundel heeft Achterberg eind juli Bertus Aafjes benaderd. Deze zocht contact met L. Meyer - die vanaf 1942 een uitgeverij te Voorburg (De Gulden Pers) had⁶ - en schreef vervolgens aan Achterberg:

a.s. Maandag hoor ik of Meyer Eurydice gaat uitgeven. Ik heb n.l. zo geredeneerd. Jij hebt geld nodig. Dan is het het beste Eurydice weer in twee bundels te scheiden. Ik probeer Eurydice aan de man te brengen en jij Limiet. Dat brengt tweemaal geld op. Zo was mijn gedachtegang. Hierbij stuur ik je nu aangetekend Limiet. Schrijf mij nu of je met deze gang van zaken accoord gaat.
De moeilijkheden bij het aan den man brengen van de bundel waren dezen: iedere uitgever wilde graag de poëzie nemen onder voorwaarde dat hij jouw volgend werk ook kreeg en die garantie kon ik natuurlijk niet geven.⁷

Op 3 augustus 1943 kon Aafjes hem reeds melden:

Nu iets zakelijks. Ik zou immers de bundel, die je nog over had, uitgegeven proberen te krijgen. Nu, ‘De Gulden Pers’ wil graag een bundel hebben. Ik heb er persoonlijk met den directeur J. Meyer over gesproken: het is in orde. Stel je nu verder persoonlijk met hem in verbinding (tenzij je beslist liever wilt dat ik de zaken afhandel). Zeg natuurlijk niet dat er zoveel poëzie tegelijk van je uitkomt, na de oorlog. Vraag f 250 gld. Die krijg je wel. [...] Ik zou, als ik jou was, de bundel verkopen. Je krijgt er geld voor, hij verschijnt - en verzen schrijf je toch nog genoeg in de toekomst.

Achterberg heeft waarschijnlijk zelf contact opgenomen met de uitgever, maar zonder succes, want op 16 augustus 1943 schreef Aafjes hem: ‘De affaire Meyer is nogal raar verlopen, hoor ik. De man wou alles of niets. Wil ik nu eens bij Querido probeeren? Als jij mij Euridice wil stu-

6 Zie Achterberg-Uitgevers, dl. 2, p. 64.

7 Ongedateerde brief, vóór 3 augustus 1943.

[p. 245]

ren, graag. Ik kan niets met zekerheid zeggen, maar ik wil ernstig probeeren de bundel gedrukt te krijgen. En hartelijk dank voor de opdracht. Daar ben ik buitengewoon blij mee.’ Twee dagen later schreef Achterberg aan Jan Vermeulen over deze kwestie: ‘Ik voel er, als 't niet lukt apart, meer en meer voor Lymiet en Eur. samen te nemen. Dan wordt 't een behoorlijke bundel en misschien meer acceptabel voor 'n uitgever.’⁸ Blijkbaar heeft Jan Vermeulen positief geadviseerd over de samenvoeging van Eurydice en Limiet, want met zijn volgende brief stuurde Achterberg hem de bundel Limiet op, met het verzoek deze samen met Eurydice naar Aafjes te sturen. Hij schreef:

Samenvoegen lijkt me uitstekend met handhaving van titel Euridice. Schrijf een en ander aan Bertus. Doe zooals je schrijft en goeddunkt. Veel dank voor je brief.
Schrijf er bij dat de enkele verzen in Eurydice wel afkomen.⁹

Ondertussen had Achterberg op 1 september 1943 bij Stols geïnformeerd of deze bereid was de bundels uit te geven,¹⁰ zoals hij een dag later aan Vermeulen meldde:

ik stelde Stols ook voor Eurydice en Lymiet samen uit te geven. Nu, als Querido het wil is dit niet erg: Stols gaf me immers vrij spel. [...] Nu ik zoo'n beetje zit te bladeren (ik kan eigenlijk niets doen dan brieven ‘schrijven’) kom ik sommige verzen tegen, die o.a. in Morendo of Sintels stonden; zooals ‘Uw leden strekken zich in boomen’ enz.¹¹ Hoe zit dit? Hadden die ook niet bij bovengenoemde bundel gehoord? Je ziet, we moesten geen geld hoeven te verdienen en samen zijn om alles toch nauwkeurig te behandelen.

Over de samenstelling schreef Achterberg op 8 september 1943 aan Vermeulen:

Stel Eurydice zoo samen: (dat spraken we al af?) 2 afdeelingen, resp. genaamd Eurydice, opgedragen aan Bertus, en Limiet, aan Mr Thomassen. Dan hoeven die opdrachten ook niet te vervallen. Of: Morendo¹² en Limiet, onder de verzamelnaam Eurydi-

8 Als mogelijke uitgevers noemde Achterberg Van Dishoeck en Stols.

9 Ongedateerde brief, tussen 18 augustus en 1 september 1943. Later heeft Vermeulen hierover aan Aafjes geschreven, die hem op 29 oktober 1943 antwoordde: ‘Ik begrijp dat je nogal in je maag zit met Gerrits manuscripten. Gerrits bewering: verzen in de drukproef “af maken” is natuurlijk onzin. Ik wil je keuze graag doornemen.’

10 Zie Achterberg-Uitgevers, dl. 1, p. 64.

11 Er zijn verder geen aanwijzingen dat [437] ‘Uw leden strekken zich in boomen’ in Eurydice/Limiet of Sintels - waarvoor Achterberg hier de alternatieve titel ‘Morendo’ gebruikt - zou worden opgenomen. Het gedicht staat vermeld in de inhoudsopgave van Balans (zie § 14.1) en zou worden gebundeld in Existentie.

12 Overwoog Achterberg hier nog de afdelingstitel ‘Morendo’, verderop in zijn brief opperde hij: ‘Eventueel een bundel Morendo?’

[p. 246]

ce? Ik dacht, dat het allang bij Bertus was. Wil Querido niet, dan misschien Stols. 't Staat elkaar niet in de weg, toch. Ik bedoel: Stols zal er niet boos om zijn, als Q. wel wil. Maak je er haast mee. Graag. [...] Je hoeft me de definitieve samenst. niet te zenden. Dat is goed; in jouw en Bertus' handen.

En een dag later:

Eurydice heeft geen titels en Limiet wel. Zou dat storen. Zeg aan Bertus, dat er eventueel nog titels boven de Eur-verzen kunnen komen. Hoe is de film-term voor de beweging terug?¹³
[...] Copie houdt [sic] of hield je niet? Als we de inhouden maar bezitten.

13 Vgl. [542] ‘Retrograde’ of [543] ‘Backward’.

15.3 De samenstelling van Eurydice/Limiet, stadium II

De oorspronkelijke inhoud van de bundel is overgeleverd in twee door Jan Vermeulen vervaardigde inhoudsopgaven. Volgens aantekeningen van Vermeulen heeft hij de bundels in deze samenstelling ter beoordeling aan Aafjes gestuurd. Ook tekende Vermeulen aan: ‘dus Limiet en Eurydice samengevoegd o.d. titel Eurydice’. Van een aantal gedichten is een door Jan Vermeulen vervaardigd manuscript of typoscript overgeleverd.¹⁴ De autorisatie van deze afschriften is onzeker, en bovendien is een aantal typoscripten onvolledig, reden waarom deze typoscript-versies in deze editie niet als leestekst worden afgedrukt. Alle in de lijst vermelde gedichten zouden worden opgenomen in de bundel waaronder zij staan vermeld, behalve [484] ‘Roestbruin wordt deze herfst’ (Limiet, nr. 18), dat tijdens Achterbergs leven ongebundeld bleef.¹⁵ Voorts dient te worden vermeld dat de ‘Kandinsky’-gedichten (Limiet, nrs. 1-3) ook voorkomen op een opzet voor een bundel Embryo (zie § 17.1). De samenstelling van de bundel is als volgt:¹⁶

eurydice
1	[462] ‘Terwijl het regent tusschen u en mij’
2	[479] ‘Mijn hand strijkt over uw deur’
3	[433] ‘Vannacht werd je gestalte’
4	[527] ‘Bruid van den dood, gij zijt geschonken’
5	[469] ‘De bevende binnenkomst’
6	[526] ‘Er liggen parels in uw huis’
7	[485] ‘Ik ben allang Napoleon geweest’

14 Zie de Lijst van documentaire bronnen, H-20,ii. Vgl. ook H-20,vii.

15 Het gedicht werd opgenomen in Zeven gedichten (zie § 52.2).

16 De titels en beginregels van de gedichten worden weergegeven zoals zij door Jan Vermeulen zijn genoteerd.

[p. 247]

8	[483] ‘Mijn regen’
9	[463] ‘Gij hebt uw kussen koel gemaakt’
10	[430] ‘Ik heb mijn lichaam dubbel lief’
11	[488] ‘Vannacht ging je verhouding met mij aan’
12	[446] ‘Het donker dat u dekt’
13	[429] ‘Het fluisterbosch’
14	[509] ‘Hoe zal nu in het huis de stilte zijn’
15	[525] ‘Misschien heeft u een heer gegroet’
16	[531] ‘Leegte die liggen bleef’
17	[428] ‘De binnenzoomen van den dood’
18	[486] ‘Morgens van zijde en zonder vrees’
19	[435] ‘Ik sprak alleen tegen uw mond’
20	[458] ‘De avond overmant uw dood’
21	[432] ‘Alle deurknoppen van uw huis’
22	[528] ‘De blanke vloeren van den morgen drijven’
23	[491] ‘Gij zijt weer toegevoegd’
24	[529] ‘In den mond van den morgen’
25	[451] ‘Oogen, die in mij rusten’
26	[444] ‘Uit de trompet’
27	[524] ‘Ik ben vannacht doortrokken van uw leven’
limiet
1	[487] ‘Kandinsky i’
2	[495] ‘[Kandinsky] ii’
3	[445] ‘[Kandinsky] iii’
4	[438] ‘Vacuum’
5	[480] ‘Ik kan met deze grovere organen’
6	[542] ‘Gij hebt een voorsprong in het niet’
7	[481] ‘Gij dringt door alles heen’
8	[474] ‘Ik kan alleen woorden ontmoeten, u niet meer’
9	[533] ‘Geen dood ontstaat in het getal’
10	[541] ‘Waarom ga ik uw dood te buiten’
11	[439] ‘Hermetisch huis’
12	[459] ‘Een die zichzelf niet meer bezit’
13	[538] ‘Uw middelpunten vloden heen’
14	[536] ‘Er waren vaste kernen in uw huis’
15	[537] ‘Gij viel in korrelen uiteen’
16	[448] ‘Samengesteld met dood’
17	[477] ‘Ik ben van zoveel glas’
18	[484] ‘Roestbruin wordt deze herfst’
19	[539] ‘Ik ben haast heelemaal dood’
20	[436] ‘Nu gij u weer verbindt’
21	[534] ‘Woordbreuken autogenisch lasschen’
22	[535] ‘Tussen de doodgordijnen bleven’

[p. 248]

23	[431] ‘Mijn hoofd ligt in een holte van muziek’
24	[473] ‘De honden in mijn hoofd’
25	[532] ‘Een nieuwe stof is uit uw dood ontstaan’
26	[543] ‘Om aan u toe te blijven’
27	[544] ‘In al uw straten staan mijn schreden stil’

In de loop van september moet het besluit zijn genomen Eurydice en Limiet weer te scheiden.¹⁷ De verdere voorbereidingen voor de uitgaven worden besproken in § 18 en § 19.

17 In ieder geval is Achterberg op 25 september 1943 bij uitgeverij Van Dishoeck op bezoek geweest om de uitgave van Limiet te bespreken.