Gedichten. Deel 2. Commentaar

[p. 207]

12 Gedichten 1941-1945

12.1 Gedichten 1941

Van 17 januari tot en met 26 februari 1941 verbleef Achterberg ter observatie in de Valeriuskliniek te Amsterdam vanwege een hernieuwd psychiatrisch onderzoek naar de mogelijkheden tot gezinsverpleging. Zowel het verloop van het onderzoek als het feit dat hij - tegen eerder gewekte verwachtingen in - daarna werd teruggeplaatst in Avereest, betekenden een teleurstelling, die ook van invloed was op zijn literaire productie.¹ Op 22 maart 1941 schreef hij aan Ed. Hoornik: ‘Laat ik nu eens iets met jou alleen afspreken: ik heb negen nieuwe verzen (niet op papier, maar in m'n hoofd). Het kunnen er negenduizend worden. (Dat zegt trouwens ook niets). Maar ik publiceer ze niet meer. Tenzij, als ze goed zijn, onder een schuilnaam? Ik weet het nog niet. Komt het er wat opaan?’² Nadat de ongunstige uitslag van het onderzoek bekend was geworden, liet Achterberg Hoornik in vertrouwen weten dat het leven voor hem geen zin meer had: ‘Ik geef nergens meer om. Laat “Thebe” rustig verschijnen als je het de moeite waard vindt. De verzen die ik nog heb zal ik in ieder geval voor je achterlaten.’³ Twee maanden later was de belangstelling voor zijn werk weer enigszins terug, want op 20 mei 1941 informeerde hij bij Hoornik: ‘Er komen nog verzen van mij bij “Criterium”, niet? Is daar ook “Heul” onder? Mocht je sommige om des tijds wille liever niet publiceeren, doe het dan niet.’⁴ Ook kon hij melden: ‘Ik heb 14 nieuwe verzen, die ik blokkeer.’ Vier dagen later schreef hij aan Roel Houwink: ‘Ik heb nog 20 nieuwe verzen, maar ik blokkeer ze.’ Houwink had blijkbaar voorgesteld een bundel samen te stellen met gedichten uit de jaren dertig, want Achterberg schreef hem:

Wat je vraag betreft naar de gedichten tusschen Afvaart en Dead End: bedoel je niet: tusschen Afvaart en Eiland der Ziel? Want Dead End komt na Eiland, hoewel deze wel gelijk gerekend kunnen worden. Ja, Annie heeft dat cahier, dat je zelf een poos

1 Vgl. Biografie, p. 304-315.

2 Achterberg was ook geraakt door de recensie van Anton van Duinkerken (‘Over nieuwe poëzie. Gerrit Achterberg’) in De tijd van 16 maart 1941. Zie voor de volledige brief: Achterberg-Hoornik, p. 52-54.

3 Ongedateerde brief, eind maart 1941.

4 In de juni-aflevering van Criterium verschenen zes gedichten van Achterberg, waaronder de niet in Osmose of Thebe opgenomen gedichten [350] ‘Psychiater’, [418] ‘Heul’ en [419] ‘Cel’.

[p. 208]

gehad hebt, misschien weet je het nog. En thuis moeten ook nog verzen uit de door jou bedoelde periode liggen - kon ik het zelf maar eens onderzoeken; thuis kunnen ze dit moeilijk, want er zijn allerlei koffers, tenminste die moeten er zijn.⁵

Op 12 juli 1941 meldde Achterberg - die inmiddels was overgeplaatst naar de Rekkensche inrichtingen - aan Hoornik dat hij ‘nog 30 à 40 nieuwe gedichten’ had, maar hij voegde er meteen aan toe ‘sedert lang geen regel meer’ geschreven te hebben. De oorzaak hiervan was volgens hem de volgende:

[...] de geestelijke tralies en de zielsterreur blijven en zijn erger dan in Avereest, want ik ben hier letterlijk nooit meer alleen, God weet waarvoor het noodig is, 's morgens op school, 's middags in de tuin, 's Zondags kerk en 's middags wandeling in de omtrek. Maar ik kan met niemand praten, zoodat ik er wijzer van word of zoo.
Het noteeren van soms nog een regel, een aanloop, geschiedt op W.C.'s.

Toch kon hij medio september aan Hoornik schrijven dat hij Annie Kuiper ‘een honderdtal verzen’ meegegeven had, waarvan sommige ‘nog i/d. grondverf staan’: ‘Zoo gauw ik vrij kom mag je ze lezen natuurlijk, als je dat wilt. Maar ik moet er de laatste hand nog aan leggen - buiten. Hier kan dat niet. Enfin je kent de jeremiades.’⁶ Op 10 oktober 1941 beloofde hij Hoornik ‘over 14 dagen eenige specima’ [sic] te sturen. Ook heeft Achterberg een aantal gedichten voorgelezen aan Hans Keilson, onder andere een versie van [423] ‘Memphis’, waarover hij op 11 oktober 1941 schreef: ‘Het gedicht “Memphis” zend ik U eenvolgende keer, als U dat goed vindt: wil er nog even met Eddy over hebben, n.l. dat “ténébreuze” en over de andere.’⁷ Uit een volgende brief aan Hoornik blijkt dat ook de eerste versie van [420] ‘Rokken, waarin gij hebt geloopen,’ tot de verzameling heeft behoord. Hoornik had Achterberg gevraagd deze versie ‘af te maken’, want op 29 oktober 1941 stuurde Achterberg een nieuwe versie:

Ik hoop Aafjes 48 verzen te kunnen meegeven. Met dat vers, waarvan je vroeg het af te maken. Zie eens of het zoo kan.⁸

5 Pas in 1943 zouden Achterberg en Jan Vermeulen de gedichten uit Langbroek ophalen. Zie § 12.3.

6 Op 12 september 1941 schreef Achterberg aan Roel Houwink: ‘De laatste honderd verzen (af of niet-af; goed of niet-goed (wat niet goed is, is niet geschreven)) heb ik Annie meegegeven. Ik kan er niets meer aan doen hier. Het wachten is op de vrijheid.’

7 De psychiater en dichter Hans Keilson bezocht Achterberg vanaf september 1941 regelmatig. Volgens een latere mededeling van Keilson had Achterberg hem eveneens naar de betekenis van ‘ténébreuze’ gevraagd (zie Biografie, p. 356).

8 Dit manuscript of typoscript van [420] ‘Rokken, waarin gij hebt geloopen,’ is niet bewaard gebleven. Zie ook de commentaar bij het gedicht.

[p. 209]

Zoo heb je nu dus van die bewuste 100 verzen er ± 80 gelezen. De rest is nog niet geheel gereed. Maar verder heb ik letterlijk niets meer. Nu dacht ik: is er van deze verzen niet een bundel te maken, onder de naam ‘Embryo’,⁹ b.v. in eigen beheer, of ‘niet in den handel’? Toch zijn er onder, zooals je zelf zegt, die men niet a- of anti-sociaal kan noemen; wel?
Weet je wat ik doe? Ik geef Aafjes ook die verzen weer mee, die hij me zal terug geven. Dan kun je het eens bekijken. In ieder geval schenk ik ze jou; ik heb ze nu zelf in duplo, deze 80. (Je bewaart ze wel voor jezelf. Graag)

Uit deze verzameling heeft Hoornik slechts zes gedichten gekozen ter publicatie in Criterium, blijkens Achterbergs brief van 8 november 1941:

Je briefje ontvangen met de 6 titels (Is ‘Rokken’... naar je zin zoo?). Schrijf me even, als je 'n oogenblik hebt, over de andere verzen. Publiceer ze niet, als je denkt dat ‘de tijd’ 't niet toelaat, maar wil je me schrijven hoe je ze vind, [sic] ja? [...]
Denk je nog over m'n voorstel in dat briefje hetwelk ik aan Aafjes meegaf? [...]
Schrijf me als je wilt over die verzen, ongeacht of je ze publiceert of niet, hoe ze zijn, want ik heb ze ook den psychiater ter hand gesteld en ik zou het vreeselijk vinden als ik hem iets minder goeds gaf.

De voor Criterium geselecteerde gedichten, [421] ‘Schaatsenrijder’ tot en met [426] ‘Wandeling’, stuurde Achterberg op 19 november 1941 aan Keilson: ‘Van de verzen wil hij [= Hoornik] bijgaande publiceeren, niettegenstaande hij me al eerder aanried het voorloopig niet te doen. Vindt U het goed, dat ik ze typ, dan zijn ze mogelijk losser van mij en voor U neutraler in de beoordeeling.’¹⁰ Ook stuurde hij de nieuwe versie van [420] ‘Rokken, waarin gij hebt geloopen,’ met zijn brief mee, gezien het volgende postscriptum: ‘P.S.: Van de 3 slotcoupletten van het vers “Rokken, waarin gij hebt geloopen...” ben ik niet meer zeker. Ik heb ze uit het hoofd opgeschreven, wijl de tekst nog bij Hoornik is.’ Eveneens op 19 november 1941 schreef Achterberg aan Hoornik:

Mijn verzen zijn in jouw handen veilig. Mogelijk kan ik echter aan de niet-geslaagde nog werken. Wil je deze, wanneer je weer beter bent, naar Annie retourneeren, (Koningin Mariastraat 5, den Haag). Ik zou ze na om- of uitwerking misschien eens aan Vestdijk kunnen zenden? Het is alleen maar een idee, mogelijk omdat Dr. Keilson toen zei: Zal ik ze meenemen naar Vestdijk. Zijn oordeel is ook van groote waarde, vind je niet?

9 Het enig overgeleverde typoscript van een bundel Embryo dateert van eind 1943 of begin 1944. Zie verder § 17.

10 De gedichten werden gepubliceerd in de december-aflevering van Criterium. Eind november stuurde Achterberg een afschrift van [424] ‘Mijn moeder sterft’ aan Theo van der Leek (zie de commentaar bij het gedicht).

[p. 210]

Tot de betreffende gedichten behoorden in ieder geval [427] ‘Nachtwind en ritseling’ tot en met [491] ‘Gij zijt weer toegevoegd’. De eerste versies van deze gedichten zijn in typoscript overgeleverd.¹¹ Bij de bundeling van deze gedichten in 1943-1944 zou Achterberg een aantal gedichten inderdaad grondig wijzigen.¹²

11 Deze typoscripten zijn als leestekst opgenomen, met uitzondering van het typoscript van [524] ‘Eigening’, dat onvolledig is.

12 Zie verder het apparaat bij de gedichten. Begin 1944 zou Achterberg de gewijzigde versie van drie gedichten uit deze verzameling - tezamen met een groot aantal andere gedichten - aan Vestdijk laten lezen: [443] ‘Bron’, [457] ‘Teling’ en [470] ‘Danaïde’. Zie verder § 17.2.

12.2 Gedichten 1942-1943

Op 10 april 1942 schreef Achterberg aan Hoornik: ‘Eddy, ik schreef zes en zestig nieuwe verzen, maar laat ze niemand meer zien. Wat die vorige zending betreft, die jij nog onder je berusting hebt (of vernietigde je ze; dan praten we er niet meer over) wil je ze nog even vasthouden tot ik ze eens bij je kom halen? Dan kan ik ze zelf verscheuren of zien wat ik er nog aan heb. Ja?’ En in zijn volgende brief, van 22 april 1942: ‘Wat die nieuwe verzen betreft: laat ik mogen wachten, tot ik vrij ben. Als God wil is het op z'n hoogst nog een paar maanden en dan is alles anders geworden. Karel heeft hier met de directie gesproken en deze is met hem tot volledige overeenstemming gekomen. Nog deze week gaat het verzoek naar den Haag, zei Mijnheer Fontein.’¹³ Aan het eind van zijn brief schreef hij: ‘Nu Eddy, ik zal één vers voor je overschrijven, op voorwaarde, dat je het onmiddellijk verscheurt, als het niet goed is. Ik weet er zelf niets van; laat het een toets mogen zijn voor die andere, als het kan.’ Het desbetreffende gedicht, [493] ‘Koorts’, is in handschrift bij de brief overgeleverd. In deze versie zijn passages verwerkt van twee gedichten uit de verzameling typoscripten van vóór 1942: [427] ‘Nachtwind en ritseling’ en [482] ‘Koorts weekt u los’.¹⁴ Welke de andere gedichten zijn geweest, valt niet te zeggen. Op 20 mei 1942 vroeg Achterberg ook advies aan Roel Houwink over zijn gedichten: ‘Zoo ze het zijn: ik heb een kleine 100 nieuwe; Eddy vroeg te publiceeren, dit mocht; hij had er Van Ham over opgebeld.¹⁵ Maar ik weet het niet, ik weet het niet. Eerst moet ik zelfstandig zijn. Dit kan over een jaar, zoo God wil.’

13 In januari 1942 hadden Karel en Jo van Dorp aangeboden om Achterberg in hun gezin in Haastrecht op te nemen. Het onderhoud met L.H. Fontein vond op 9 april 1942 te Rekken plaats. Zie Achterberg-Uitgevers, dl. 2, p. 37-38.

14 Zie verder het apparaat bij [493] ‘Koorts’.

15 J. van Ham was hoofd van de afdeling Boekwezen van de Kultuurkamer.

[p. 211]

Een paar maanden later kon Achterberg wederom aan Hoornik meedelen: ‘ik schreef weer ettelijke verzen. Als ze dat zijn.’ In deze brief, van 8 augustus 1942, vroeg hij over zijn vorige zendingen:

Nu heb ik een klein verzoek aan je: de verzen, die ik bij je zou komen halen (och, och) wil je ze aan Annie Kuiper zenden? Ze is in 't Iterson Ziekenhuis; Gouda. (Stuur ze niet hierheen, want dan komen ze in verkeerde handen; ik moet er nog wat aan doen misschien). Annie komt de 15e. Dus dat kan net mooi. Je doet me een groot plezier. Had je er ook aan de G. Winckel afgestaan? Zijn die te achterhalen?¹⁶

Vanaf september 1942 werden de mogelijkheden voor gezinsverpleging opnieuw onderzocht. Uiteindelijk werd besloten dat Achterberg eerst ter observatie zou worden opgenomen in sanatorium Rhijngeest te Oegstgeest. Op 2 december 1942 werd hij overgeplaatst voor een periode van ten hoogste vier weken (zoals hij zelf veronderstelde), maar uiteindelijk zou hij er tot 15 augustus 1943 verblijven.¹⁷ Begin 1943 kreeg Achterberg met hulp van Roel Houwink wel meer bewegingsvrijheid en was het mogelijk een bezoek te brengen aan zijn uitgever A.A.M. Stols, met wie hij graag persoonlijk kennis wilde maken. Op 17 februari 1943 schreef Ed. Hoornik hierover aan Stols:

Het ligt in mijn bedoeling je Donderdag a.s. in den loop van den middag met Gerrit Achterberg, die op het oogenblik in Rhijngeest bij Leiden wordt verpleegd, te bezoeken. Achterberg wou gaarne kennis met je maken; hij heeft een 150 tal nieuwe verzen. De verandering van Stols in Boosten & Stols was hem nog niet ter oore gekomen, maar ik heb hem op de hoogte gebracht en hij stelt er prijs op bij jou te blijven.¹⁸

Inmiddels was Achterberg ook in correspondentie met Jan Vermeulen. Begin 1942 had Vermeulen aan Ed. Hoornik het adres van Achterberg gevraagd en vervolgens zijn eerste bewonderende brief aan de dichter geschreven.¹⁹ Pas een jaar later werd deze brief beantwoord door Annie Kuiper, die Vermeulen berichtte dat Achterberg een bezoek op prijs zou stellen. Deze eerste ontmoeting vond plaats op 3 januari 1943²⁰ en vormde het begin van een langdurige en intensieve samenwerking tussen Achterberg en Vermeulen.

16 Er zijn geen gedichten van Achterberg gepubliceerd in Den gulden winckel. De laatste aflevering verscheen in april/mei 1942. Zie echter de commentaar bij [499] ‘Taal’.

17 Zie Biografie, p. 373-374 en p. 382-385.

18 Het bezoek heeft inderdaad plaatsgevonden. Vgl. Achterbergs brief aan Stols van 26 februari 1943 (Achterberg-Uitgevers, dl. 1, p. 38).

19 Ongedateerde brief (zie Achterberg-Uitgevers, dl. 1, p. 30-32), ná 8 januari 1942, want op die datum gaf Hoornik Vermeulen het adres door: ‘Hij wordt verpleegd in een psychopathen-asyl. U kunt hem echter schrijven; hij zal zeker blij zijn met uw brief.’ Brief, collectie J. Vermeulen.

20 Herinneringen aan deze ontmoeting zijn later door Jan Vermeulen opgetekend in ‘“De dood is opgeheven”.’

[p. 212]

12.3 Bundels 1943-1945, overzicht

Tijdens een van Vermeulens bezoeken heeft Achterberg verteld - zoals Vermeulen zich later zou herinneren - ‘dat in zijn kamer van het ouderlijk huis te Neerlangbroek nog een kast vol manuscripten stond, een mededeling die me hartkloppingen bezorgde’. Vervolgens hebben Vermeulen en Achterberg zich naar het ouderlijk huis in Neerlangbroek begeven.²¹ Vermeulen beschreef - enigszins geromantiseerd - hoe ze ‘voor een ouderwetse mahoniehouten linnenkast stonden, die door Gerrit zelf destijds van onder tot boven dichtgespijkerd was’:

Toen we met een nijptang de spijkers hadden verwijderd en de deuren openden (wat mij het gevoel gaf of ik het koningsgraf in een pyramide betrad) stortte zich een papieren lawine over onze voeten...
Uit deze manuscripten zijn toen, na wekenlange discussies en schiftingen, de bundels Morendo, Sintels, Eurydice en Energie ontstaan [...].²²

Uit de correspondentie en uit het in de collectie Vermeulen overgeleverde materiaal blijkt dat de samenstelling van de genoemde bundels anders en gecompliceerder is verlopen dan Vermeulen hier doet voorkomen. Ten eerste vonden de voorbereidingen voor Morendo en Energie niet in 1943 plaats. Tot de eerste bundels die Achterberg en Vermeulen begin juli 1943 hebben samengesteld, behoorden wél Sphinx en Balans, gezien Achterbergs brief aan Bert Bakker van 12 juli 1943:

we hebben de heele dag zitten tikken en brengen je Zaterdag²³ op het afgesproken uur (2 uur) de definitieve teksten mee van de 3 bundels. (met de diverse opdrachten).
De bundel waar Stols om vroeg is aan jou opgedragen. Deze heet ‘Sphinx’. Nu vroeg Van Krimpen daarnaast nog om een clandestiene uitgave, die wij voorloopig ‘Balans’ noemden; ik ben 't er nog niet mee eens. (ik meen dat Van Kr. dit voor zich zelf wil doen, maar zal een en ander goed met hem bespreken; mocht het maar zoo zoo gaan, dan verzoek ik hem of hij toestaat dat jij deze ook uitgeeft? Ik zal wel zien. (opgedragen aan Marja.)

Achterberg schreef bovendien dat hij en Vermeulen van plan waren ‘deze week naar A'dam te gaan om eventueel Hoornik te bereiken, die nog verzen van me heeft’, waaruit blijkt dat er ook gedichten van recenter datum in de bundels zouden worden opgenomen. Uit het overgeleverde materiaal valt af te leiden dat in de maand juli aan de samenstel-

21 In Achterberg-Uitgevers, dl. 2, p. 42 wordt deze expeditie gedateerd op 28 maart 1943.

22 J. Vermeulen, ‘“De dood is opgeheven”.’ Vgl. Biografie, p. 389.

23 Bakker had Achterberg voorgesteld op zaterdag 17 juli 1943 de uitgave van twee rijmprenten te bespreken. Zie hierná, § 12.4.1.

[p. 213]

ling van ten minste twee andere bundels is gewerkt, die voorlopig Eurydice/Limiet en Heul/Cel werden genoemd. In de maanden juli tot en met december werden de inhoud en titels van bepaalde bundels nog gewijzigd. Vaak is de precieze gang van zaken niet meer te achterhalen. Ter illustratie: in de inhoudsopgave van de geplande bundel Balans verving Jan Vermeulen de bundeltitel respectievelijk door Sintels en Cel. Volgens een andere aantekening van Vermeulen zouden drie gedichten worden ondergebracht in Cel, Limiet en Eurydice, maar de betreffende gedichten komen in geen van de inhoudsopgaven van de genoemde bundels voor. Andere gedichten uit Balans zouden echter wél verhuizen naar Cel, Sintels, Morendo en Existentie.

In het hiernavolgende overzicht wordt op basis van het overgeleverde materiaal en van de gegevens uit de correspondentie de ontstaansgeschiedenis van de in 1943 en 1944 samengestelde bundels in grote lijnen weergegeven. Een gedetailleerde reconstructie per bundel wordt gegeven in afzonderlijke hoofdstukken, waar in het overzicht naar wordt verwezen. Indien een bundel tussen haakjes is geplaatst, betreft het een in de correspondentie genoemd plan waarover geen gegevens (bijvoorbeeld Vrouw²⁴) of alleen gegevens van later datum bekend zijn. De samenstelling van Existentie zou bijvoorbeeld in 1945 nog gewijzigd worden. Aangezien alleen de latere samenstelling bekend is, wordt het verdere verloop van de publicatiegeschiedenis in § 22 beschreven.²⁵ De lijnen tussen de bundels geven aan dat gedichten uit de ene bundel zijn verhuisd naar de andere bundel. Waar een doorgetrokken lijn staat, is deze relatie zeker (de wijzigingen zijn gedocumenteerd in het overgeleverde materiaal), een onderbroken lijn duidt aan dat er alleen minder exacte aanwijzingen zijn overgeleverd. Herdrukken van losse gedichten (en niet gerealiseerde plannen hiervoor) zijn niet in het overzicht verwerkt; de publicatiegeschiedenis van deze uitgaven wordt in het vervolg van dit hoofdstuk beschreven (zie verder § 12.4).

24 De bundel Vrouw werd voor het eerst door Achterberg genoemd in een brief aan Bert Bakker van 18 augustus 1943. Uit zijn brief van 16 oktober 1943 aan Jan Vermeulen blijkt dat hij het plan voor de bundel alweer had laten varen (zie Achterberg-Uitgevers, deel 1, p. 74). Nadere gegevens over de samenstelling ontbreken.

25 Van verschillende andere bundels zou de publicatie worden uitgesteld tot na de oorlog. Omdat Achterberg de samenstelling van deze bundels ongewijzigd heeft gelaten, wordt de gehele publicatiegeschiedenis in de aangegeven paragrafen beschreven.

[p. 214]

Overzicht

12.4 Herdrukken van losse gedichten

12.4.1 Twee uitgaven bij de Mansarde Pers

Tijdens een van hun wandelingen in Wassenaar waren Vermeulen en Achterberg tevergeefs langs geweest bij Bert Bakker. Op 18 juni 1943 schreef deze aan Achterberg:

Dat speet me geducht, want een ontmoeting met den dichter, die me meer dan eenig ander aan het hart ligt, lokt me bovenmate.
Ik ga morgen voor 2 à 3 weken weg, maar hoop begin Juli weer in Wassenaar te zijn. We moeten elkaar dan noodig spreken. Ik heb je ten aanzien van je nieuwen, onuitgegeven gedichten een voorstel te doen.

Op 20 juni 1943 antwoordde Achterberg:

Je brief was mij een ware verrassing na onze vergeefse tocht naar Wassenaar, en wat je daarin voorstelt trekt mij om meer dan één reden bijzonder aan. Echter, wat mijn verzen betreft, vind je ook niet dat ik daarmee bij Stols moet blijven, te meer ook omdat deze zelf reeds voorstelde na de oorlog een nieuwe bundel uit te geven en de oude te herdrukken? Toevallig verzocht van Dishoeck mij een roman, waarmee ik een begin maakte, hetzij nu of na de oorlog bij hem te doen verschijnen, maar in dezen ben ik nog niet tot een nadere overeenkomst gekomen. Mocht jij daar ook voor voelen dan verneem ik graag hoe je de financiële zijde (voorschot enz.) wilt regelen. Verder een

[p. 215]

novelle getiteld ‘Sanatorium’ waaraan ik bezig ben heeft misschien ook je interesse?²⁶ Daarnaast schreef ik een ‘Kleine kabballistiek voor Kinderen’ (2 regelige strophen) die zich misschien zou leenen (maar dit weet ik niet zeker) voor illustratie door de door jou genoemde Bantziger. [sic] Ik ken n.l. zijn Singing Pictures.²⁷ Nogmaals, van de waarde van dit vers ben ik voor mezelf niet geheel zeker. Zelfs in 't geheel niet...

Achterbergs laatste voorstel is niet gerealiseerd. Het is niet bekend of Bantzinger heeft overwogen om [494] ‘kleine kabbalistiek voor kinderen’ te illustreren. Een zelfstandige uitgave van dit gedicht zou in januari 1944 door A. Marja in eigen beheer worden uitgegeven (zie hierná, § 12.4.2).

Op 6 juli 1943 zijn Achterberg en Vermeulen in Den Haag op bezoek geweest bij Bert Bakker, Kees Bantzinger en Fokko Tamminga. Tijdens dit bezoek zijn plannen gemaakt voor een zelfstandige uitgave van Achterbergs gedichten ‘Ode’ en ‘Reiziger “doet” Golgotha’²⁸ en van Bertus Aafjes' essay De dichter van de sarcophaag.²⁹ Voor de uitgaven van zijn gedichten heeft Achterberg blijkbaar zelf de titels ‘Huis’ en ‘Golgotha’ voorgesteld, want op 10 juli 1943 schreef Bert Bakker hem:

Met den kleine titel ‘Golgotha’ ben ik erg blij. En tóch: het scherpe, spottende, ‘moderne’, Amerikaansche van ‘Reiziger doet’ hoort er haast bij. Kees is al een eind met z'n teekeningen op weg en heeft die reiziger er in verbeeld. We moeten daar toch nog over praten, kerel. De gewijzigde regel is zoo beter, hoewel de zachte klank van knollen, de vloeiende staart, nu vervalt. De dikke l. van knol is zooveel harder.³⁰
Ik wilde van Huis (heel goede titel) het Ode als ondertitel handhaven. Voel je daar voor?
Ja, van alle worden tenminste 25 exemplaren afgezonderd voor vrienden, die door schrijver, teekenaar, drukker en uitgever worden gesigneerd.
Alles (formaten, papier, etc.) is reeds bepaald. Sommige komen in twee kleuren. Het worden boeken, zooals Nederland ze nauwelijks heeft gezien.
Het zijn alle uitgaven van de Mansarde-Pers, die gister door Tamminga, Kees en mij is opgericht en waar jouw boekjes de eerste nummers van zijn. Deze Mansarde-Pers (hoe vind je de naam? - zolderpers, schuilzolderpers in het oorlogsjaar '43 - idee van Kees) demonstreert het nauwe verband tusschen woord en beeld. [...]
‘Ode’ krijgt een zéér royaal formaat. En de teekeningen (‘er waren herten in het bruin behang’) worden prachtig. Evenals die voor Golgotha. Jongens, het worden 3

26 Zie hierover verder Achterberg-Uitgevers, dl. 2, p. 43.

27 In de collectie Achterberg bevindt zich C.A.B. Bantzinger, Singing pictures. Een potpourri van hartverkwikkende en hartverscheurende melodieën. 's-Gravenhage (D.A. Daamen's Uitgeversmij. n.v.), 1939.

28 Zie respectievelijk [304] ‘Ode’ en [247-248-252] ‘Reiziger “doet” Golgotha’.

29 Hierin werd Achterbergs gedicht [502] ‘Standbeeld’ voor het eerst gepubliceerd.

30 Zie het apparaat van [248] ‘Reiziger “doet” Golgotha ii’.

[p. 216]

prachtboeken. Er komen uitgebreide colophons in, met motiveering van letterkeuze en papiersoort en met uitleg waarom de geïllustreerde passages voor den teekenaar karakteristiek waren. Dus een opvoedend element in de colophon.

Op 12 juli 1943 verklaarde Achterberg zich akkoord: ‘Ik ben het eens met je titels; “Ode” noemen we dan “Ode aan het huis”.’ Op zaterdag 17 juli 1943 zijn Achterberg en Vermeulen in Den Haag geweest om de samenstelling en uitvoering van de uitgaven te bespreken. Bij die gelegenheid zullen ook de uiteindelijke titels Huis (met als ondertitel: Ode) en Reiziger ‘doet’ Golgotha zijn vastgesteld.

In de hieropvolgende maanden is de productie van de uitgaven ter hand genomen, maar hierover zijn verder geen exacte gegevens bekend. Bantzinger zou zich later herinneren dat Achterberg in de drukproef van Huis ‘een kapitale, en voor hem niet te dulden fout ontdekte’ (in r. 9 stond ‘penduleslag’ i.p.v. ‘penduulslag’). ‘Voor Gerrit die zó aan het woord hechtte, was dit een ramp. Hij pakte een rood potlood en corrigeerde driftig het foute woord. Bert heeft de hele oplage vernietigd en het Huis opnieuw doen drukken.’³¹ In augustus 1943 heeft Achterberg nog een ontmoeting gehad met Bert Bakker, waarbij de Mansarde-uitgaven ook nog ter sprake zijn gekomen.³² Kort na deze ontmoeting werd Bakker gearresteerd, waardoor er ten minste twee maanden lang geen contact mogelijk was. Toen Achterberg vernam dat Bakker vrij was gekomen, maakte hij van de gelegenheid gebruik te informeren naar de voortgang van de uitgaven: ‘hartelijk gefeliciteerd met je herwonnen vrijheid. Ik wilde even informeeren naar de te signeeren uitgaven. Zijn ze zoover? Ik hoorde van Jan dat 't nu opschoot. Mag ik van je vernemen, wanneer? [...] Je begrijpt dat ik zeer benieuwd ben naar het resultaat van “Huis” en “Reiziger”.’³³

Op 20 november 1943 waren de rijmprenten gereed en stuurde Bantzinger Achterberg de voor hem bestemde exemplaren:

Na lang zwijgen hoor je weer eens wat van ons. Allereerst van elk 5 exemplaren van je verzen. Bij nader inzien wordt de oplage door niemand gesigneerd, dat is beter. Als je weer eens hier ben, mag je in mijn exemplaar toch je hand zetten. Ik doe het bij voorbaat in twee van de 5. 1 voor jou 1 voor Gisela.³⁴

Een week later schreef Achterberg hem:

31 Brief aan D. Wolthers, juli 1980. In de proef is de fout met potlood gecorrigeerd. De proef is gedeeltelijk overgeleverd (zie het apparaat van [304] ‘Ode’).

32 Tijdens deze ontmoeting is er mogelijk onenigheid ontstaan over het honorarium. Zie Achterbergs brief aan Bakker van 18 augustus 1943 en diens antwoord van 1 december 1943 (Achterberg-Uitgevers, dl. 1, p. 59-61 en p. 81-82).

33 Ongedateerde brief, tussen 16 oktober en 19 november 1943.

34 Huis was opgedragen aan Gisela Persijn-van de Gumster (1888-1973), met wie Achterberg in de jaren 1942-1943 contact had. Zie Biografie, p. 406-407.

[p. 217]

Beste Kees!
Een groote verrassing bereidde je me daar met de kostelijke uitgaven! Merci voor de zorgen van 't verzenden. Je teekeningen doen het uitstekend, voorzover ik 't kan beoordeelen, niet waar? Vooral: de 1e en laatste van ‘Golgotha’. Ik was bij Fontein en ook hij vond dat kruis en de hand, de arm, de speerpunten, alles uiterst suggestief.³⁵ Heb dank voor deze wijze van verbeelding! Jammer dat ze niet geheel ‘volgens plan’ afgewerkt konden. Maar zoo is 't alevel magnifiek. [...] Jonge jonge wat een prachtig papier is dat Van Gelder. En die letter! Wat zijn het voor letters?³⁶

De uitgave Huis verscheen vermoedelijk in een oplage van 75 exemplaren.³⁷ Het formaat van de uitgave is 22,5 × 32 cm. Het omslag is van stevig, wit karton. Het binnenwerk is van Eenhoorn-papier van Van Gelder Zonen. De tekst is gezet uit de Romanée, de illustraties zijn in twee kleuren uitgevoerd (zwart/okergeel). De samenstelling van de druk is als volgt:

[Omslag]	gerrit achterberg [/] huis [//] [vignet] [/] mansarde pers
[1]	huis
[2]	[blanco]
[3]	huis [//] ode [/] door [/] gerrit achterberg [//] teekeningen [/] van [/] c.a.b. bantzinger [//] [vignet] [/] mansarde pers
[4]	[blanco]
[5]	voor gisela
[6]	[illustratie]
[7-8]	[304] ‘Ode’
[9]	[illustratie]
[10]	[blanco]
[11]	De colophon wordt na den [/] oorlog verstrekt.^38
[12]	[blanco]
[Omslag]

Reiziger ‘doet’ Golgotha (oplage: 750 exemplaren)³⁹ is uitgevoerd in een omslag van stevig, wit karton (formaat 19,5 × 26,5 cm). Voor het binnenwerk is Ossekop-papier van Van Gelder Zonen gebruikt. De tekst is gezet uit de Libra, de illustraties zijn in drie kleuren uitgevoerd (zwart/grijs/rood):

35 L.H. Fontein, aan wie Reiziger ‘doet’ Golgotha was opgedragen. De door Achterberg genoemde illustraties zijn gereproduceerd in Achterberg-Uitgevers, dl. 2, p. 81 en p. 88.

36 Brief, 27 november 1943 (collectie J.B.W. Polak, Amsterdam).

37 D. de Jong, Het vrije boek in onvrije tijd. Bibliografie van illegale en clandestiene bellettrie. Leiden, 1958, p. 15.

38 De colofon is nooit verschenen.

39 D. de Jong, Het vrije boek in onvrije tijd (zie noot 37), p. 16.

[p. 218]

[Omslag]	gerrit achterberg [/] reiziger ‘doet’ [/] golgotha [//] [vignet] [/] mansarde pers
[1]	reiziger ‘doet’ golgotha
[2]	[blanco]
[3]	gerrit achterberg [//] reiziger ‘doet’ golgotha [//] een gedicht [/] met teekeningen van [/] c.a.b. bantzinger [//] [vignet] [/] mansarde pers
[4]	[blanco]
[5]	voor l.h. fontein [/] je meurs de seuf au près de la fontaine^40
[6]	[illustratie]
[7]	[247] ‘Reiziger “doet” Golgotha i’
[8]	[illustratie]
[9]	[248] ‘Reiziger “doet” Golgotha ii’
[10]	[illustratie]
[11]	[252] ‘Reiziger “doet” Golgotha iii’
[12]	[blanco]
[Omslag]

Beide uitgaven waren spoedig uitverkocht.⁴¹ Op 1 december 1943 schreef Bert Bakker aan Achterberg: ‘“Huis” is uitverkocht. “Golgotha” wordt goed verkocht. “De dichter van de sarcophaag” loopt het hardst. Dit boekje verschijnt een dezer dagen.’ Naar aanleiding hiervan vroeg Achterberg op 10 december 1943: ‘Mocht je soms plannen hebben voor een 2de druk, dan wil ik er graag een kleine wijziging in brengen.’ Een afzonderlijke herdruk van Huis is nooit verschenen.⁴²

40 Dit is de beginregel van de ‘Ballade du concours de Blois’ van François Villon. Zie Les oeuvres de François Villon. 's-Gravenhage (A.A.M. Stols), 1942, p. 113-115.

41 Over prijs en honorarium zijn geen gegevens bekend.

42 Zie ook de commentaar bij [304] ‘Ode’.

12.4.2 [494] ‘kleine kabbalistiek voor kinderen’

Zoals hiervóór reeds ter sprake kwam, had Achterberg op 20 juni 1943 bij Bert Bakker geïnformeerd naar de mogelijkheden van een door C.A.B. Bantzinger geïllustreerde uitgave van [494] ‘kleine kabbalistiek voor kinderen’.⁴³ Of een dergelijke uitgave serieus is overwogen, is niet bekend. Vanaf augustus correspondeerde Achterberg ook met Jan Vermeulen over een afzonderlijke uitgave.⁴⁴ Vermeulen heeft de Leidse schilder Simon Smits, met wie hij bevriend was, benaderd om het ge-

43 Zie § 12.4.1. Het woord ‘kabbalistiek’ uit de titel wordt in de hierna geciteerde brieven verschillend gespeld (vgl. ook de titelvarianten in het apparaat bij het gedicht).

44 Het gedicht wordt voor het eerst genoemd in Achterbergs brief van 18 augustus 1943: ‘Praat over de Kabalistiek, maar laat hem niemand lezen en bewaar haar.’

[p. 219]

dicht te illustreren. Deze zag hier blijkbaar weinig kans toe, want op 8 september 1943 vroeg Achterberg: ‘Waarom is Kab. Moeilijk? Sprookje misschien?’⁴⁵ Een dag later opperde hij: ‘Een vriend van Macor, Kievits zou Kab. ook kunnen ill. (Macor, alias Pieterse Beeklaan 331 den Haag).’⁴⁶ Toen Achterberg op 16 oktober 1943 een overzicht van lopende zaken aan Vermeulen zond, vermeldde hij geen van deze illustratoren bij punt ‘6^o. Illustreeren Kabbalistiek’. In de hieropvolgende brieven werd de uitgave niet meer ter sprake gebracht. Pas in 1944 zouden Achterberg en Vermeulen het plan weer opvatten (zie verder § 12.4.5).

Wel doorgang vond de door A. Marja (A.Th. Mooij) in eigen beheer uitgegeven rijmprent van het gedicht. Het plan voor deze uitgave zal zijn ontstaan nadat Achterberg op 29 december 1943 de kopij voor de bundel Sintels aan Marja had gestuurd (zie § 20.1). Vervolgens heeft Marja's echtgenote, G.A. Kuiper, in januari 1944 de rijmprent vervaardigd. Op 29 januari 1944 schreef Marja aan Achterberg:

De rijmprent is niet geschikt, dunkt ons, voor een officiële uitgave. Ook Bert Bakker dacht er zo over. Hij was echter bereid tegen de kosten van het cliché een aantal drukken op de handpers te vervaardigen. Ik ben nu nog bezig te informeren wat die cliché-kosten zijn.

Op 1 februari antwoordde Achterberg: ‘De rijmprent bekostigen en deelen wij samen, nietwaar?’ Nadere gegevens hierover ontbreken. Het gedicht werd in plano (formaat 25 × 35,5 cm) uitgegeven onder de titel Kleine Kaballistiek voor Kinderen en met als onderschrift: ‘Rijmprent bij een gedicht van Gerrit Achterberg [/] Januari 1944’. De uitgave werd in een kleine oplage gedrukt door drukkerij E.Th. Zoeteweij te Yerseke.⁴⁷

45 Zie [505] ‘Sprookje’. Uit deze brief kan worden opgemaakt dat Smits wél overwoog [271] ‘“Beumer & Co.”’ te illustreren, maar ook hier zag hij uiteindelijk van af. Zie Achterberg-Uitgevers, dl. 1, p. 67 en p. 72.

46 Wie de door Achterberg genoemde personen zijn, is niet bekend.

47 D. de Jong, Het vrije boek in onvrije tijd (zie noot 37), p. 15. Zie voor een reproductie van de prent: Schrijvers prentenboek, p. 30.

12.4.3 Meisje

In het begin van 1944 was A. Marja te Yerseke de clandestiene uitgeverij ‘In agris occupatis’ begonnen. De eerste uitgave die Marja - volgens de colofon ‘in het voorjaar van 1944’ - liet drukken, was zijn eigen sonnettenreeks Zelfportret voor haar. Na de verschijning van deze uitgave richtte Marja zich tot verschillende vrienden en bekenden met het verzoek om manuscripten.⁴⁸ Op 18 maart 1944 schreef hij aan Achterberg:

48 Zie Marja's brief aan D. de Jong van 21 augustus 1945, waarin hij de totstandkoming van de uitgeverij beschreef (Achterberg-Uitgevers, dl. 2, p. 92 en p. 99-100).

[p. 220]

hopelijk heb je mijn ‘Zelfportret’ ontvangen.⁴⁹ Kun je mij p.o. een tiental verzen van jouw hand, of een kleine cyclus of groot gedicht, met een titel doen toekomen om er een dergelijk uitgaafje van te maken? Je kunt op f 50, - honorarium plus 10 à 20 present-exemplaren rekenen-

Het is niet bekend wanneer Achterberg zijn bijdrage heeft gestuurd, evenmin uit hoeveel gedichten de inzending bestond.⁵⁰

Marja was inmiddels verhuisd naar Groningen, waar hij de samenwerking aanging met W.H. Nagel en W.H. Overbeek, die op dat moment samen met H.N. Werkman de ‘Volière-reeks’ waren begonnen. Zelf schreef Marja hierover: ‘Ik was toen met Werkman (dien ik papier had weten te bezorgen) bezig over de uitgave van Achterberg's “Meisje” en het leek ons onzinnig om niet op de een of andere manier samen te doen. Zo werd het geheel dus de Volière-reeks, in agris occupatis [...].’⁵¹ Over de productie zijn geen gegevens bewaard gebleven. Op 17 april 1944 legde Werkman de laatste hand aan de uitgave, zoals hij aan Ate Zuithoff schreef: ‘Ook heb ik eenige verzen gedrukt van Gerrit Achterberg voor de combinatie Nagel - Marja - Overbeek. Ze zijn nog niet heelemaal klaar, maar ik stuur je er wel een van. -’⁵² Een dag later stuurde Marja vanuit Groningen de eerste exemplaren van de uitgave aan Achterberg:

Hierbij zend ik je de nummers i-x van je uitgave ‘Meisje’.
Zou je deze willen signeren op de achterste pagina onder het vignet van de ‘Volière-reeks’ en dan omgaand aan mij retourneren? De nummers i, iv, vii en x zijn voor jou bestemd, die kun je dus meteen houden. Ook kun je nog enige presentexemplaren van de andere honderd nummers tegemoet zien, terwijl ook het honorarium spoedig volgt. [...]
Ik ben zeer benieuwd te horen of de uitvoering van het geheel naar je zin is!

Marja's verzoek om ‘in een der te retourneren exemplaren, b.v. in no ii een opdrachtje voor mij’ te zetten, beantwoordde Achterberg met het volgende rijmpje: ‘ik groet u, th. mooy, [/] uit deze vogelkooi. [/] maak haar van louter goud [/] en ik word honderd jaren oud. [//] G. Achterberg.’⁵³

49 Op 17 maart 1944 had Achterberg Marja voor de toezending van Zelfportret voor haar bedankt. Deze brief (collectie J.B.W. Polak, Amsterdam) is niet opgenomen in Achterberg-Uitgevers.

50 In Meisje zouden vier gedichten worden opgenomen (zie hierna). Op 27 maart 1944 stond Achterberg [510] ‘Het meisje en de tijd’ ook af voor de rijmprent die Hans Roest wilde uitgeven (zie § 12.4.4).

51 Brief aan D. de Jong, 21 augustus 1945 (zie noot 48).

52 Brieven van H.N. Werkman 1940-1945. Ed. J. Martinet. Amsterdam, 1968, p. 141.

53 De ‘vogelkooi’ verwijst naar het vignet van de Volière-reeks. Het aan Marja gestuurde exemplaar bevindt zich thans in het bezit van D.-E. Baestaens.

[p. 221]

Meisje verscheen in een oplage van 110 exemplaren, ‘gedrukt en verlucht door H.N. Werkman’, zoals de colofon aangeeft. Op het omslag van de uitgave (formaat 17,5 × 25 cm) is een illustratie in sjaboontechniek (in de kleuren groen, roze, blauw en geel) van H.N. Werkman gedrukt. De tekst van het binnenwerk is gezet uit de Mediaeval Antiqua. De samenstelling van de druk is als volgt:

[Omslag]	[illustratie]
[1]	meisje
[2]	voor de stralende^54
[3]	Gerrit Achterberg [/] meisje [//] In agris occupatis [/] 1944
[4]	[blanco]
[5-6]	[510] ‘Het Meisje en de tijd’
[7-8]	[505] ‘Sprookje’
[9-10]	[522] ‘Typiste’
[11]	[521] ‘Cherubijn’
[12]	colofon [/] In opdracht van ‘In agris occupatis’, als tweede [/] nummer in de Volière-reeks gedrukt en verlucht door [/] H.N. Werkman, in een oplaag van 110 exemplaren, [/] welke niet in den handel komen. De exemplaren [/] werden genummerd i-x en 11-110. Die van i-x [/] zijn gesigneerd door den dichter. [/] Dit is no. [/] [vignet]
[Omslag]

De voorbereidingen voor de uitgave hadden in alle stilte plaatsgevonden. Zelfs voor Jan Vermeulen, die in deze maanden onder meer bezig was aan de samenstelling van Morendo, was de uitgave verborgen gehouden, zoals hij op 2 mei 1944 aan Marja schreef: ‘Van Gerrits “Meisje” wist ik niets!’ In deze brief vroeg Vermeulen aan Marja of hij mee wilde werken aan de verspreiding van Morendo, wat door Marja werd aangegrepen om Vermeulen te strikken voor de verkoop van Meisje. Omdat Vermeulen zelf niet in staat was te ‘leuren met de uitgaven van In Agris Occupatis’ (hij was opgepakt en had geen geldig persoonsbewijs meer) stelde hij voor een van zijn distributeurs van Morendo te vragen.⁵⁵ Het is niet bekend of de samenwerking uiteindelijk is doorgegaan. Meisje raakte in de loop van 1945 uitverkocht.⁵⁶ Uit de correspondentie tussen Marja en Vermeulen blijkt nog wel dat Marja Morendo beter vond dan

54 Volgens Hazeu is hiermee Bep van Es bedoeld (Biografie, p. 405), aan wie ook de afdeling ‘Zestien’ in Existentie is opgedragen (zie § 24.2).

55 Brief aan A. Marja, 18 juli 1944. Marja's brieven aan Vermeulen bevinden zich in de collectie Vermeulen. Zie voor de verspreiding van Morendo ook § 21.3 en § 21.5.

56 Op 16 juli 1945 schreef Achterberg aan Roel Houwink: ‘Van “Meisje” is geen enkel exemplaar meer, zei Marja [...]’.

[p. 222]

Meisje; voor Vermeulen gold, ‘op een enkele uitzondering na’, juist het omgekeerde.⁵⁷

57 Brieven van 15 en 18 juli 1944. Marja heeft hierover niets aan Achterberg laten blijken, zoals deze op 1 juni 1944 aan Vermeulen schreef: ‘Theo Marja heeft me nooit geschreven hoe hij de verzen in “Meisje” eigenlijk vond. Deed hij dat misschien aan jou?’

12.4.4 [421] ‘Schaatsenrijder’

In het begin van 1944 heeft Hans Roest contact gezocht met Achterberg en hem voorgesteld een rijmprent van een van zijn gedichten uit te geven.⁵⁸ Achterberg zag wel wat in dit initiatief: ‘Ik weet niet of het Uw bedoeling zou zijn, deze in de handel te brengen. Voor mijne financieën zou dit mogelijk een verlichting zijn [...]. Wilt U mij eens zeggen, of daarvoor in aanmerking zou komen “Luchtaanval” b.v. Kent U dit uit Criterium. Of misschien een ongepubliceerd gedicht liever?’⁵⁹ Op 27 maart 1944 stuurde hij drie gedichten in handschrift aan Roest:

Mijn hartelijken dank voor Uw zeer verheugende berichten. Ingesloten dan drie verzen, waaruit U naar ik hoop een keuze zult kunnen doen voor de rijmprent. Acht U wellicht ook Luchtaanval niet het beste te illustreeren? [...]
Nu wij dus meervoudig kunnen spreken: wij zijn doodarm: laat ons de opbrengst samen deelen; dit is voor mij, bij het genoegen dat U me er mee doet, eigenlijk ook het eenigst acceptabele.
Wie wilt U dan laten illustreeren? De twee die U niet neemt, schenk ik U gaarne; [...]

De drie gedichten waren [421] ‘Schaatsenrijder’, [422] ‘Luchtaanval’ en [510] ‘Het meisje en de tijd’.⁶⁰ De keus viel niet op het door Achterberg geprefereerde gedicht [422] ‘Luchtaanval’ - wellicht vond Roest dit te riskant gezien de oorlogsomstandigheden - maar op [421] ‘Schaatsenrijder’. In april heeft Hans Roest de Dordtse kunstenaar Jaap Beckmann voor de illustratie gevraagd. De tekening bij [421] ‘Schaatsenrijder’ had Achterberg reeds gezien toen hij op 9 mei 1944 informeerde naar de vorderingen van de uitgave:

Intusschen had ik al naar de aangekondigde proef van de rijmprent uitgezien, doch tot op heden niets ontvangen. Kan hij zoek geraakt zijn? Of is het ook ‘mis’ met de

58 Zie ook H. Roest, Schaatsenrijder, p. 10-12.

59 Ongedateerde brief, tussen 28 februari en 27 maart 1994. Achterbergs brieven en manuscripten uit de collectie Roest bevinden zich in verschillende particuliere collecties. Zie Bronnenlijst a, Lijst van collecties.

60 De manuscripten zijn bewaard gebleven. Het afschrift van [421] ‘Schaatsenrijder’ is door Achterberg geschreven op een van de tekeningen die C.A.B. Bantzinger maakte voor Sphinx (zie § 13). De informatie in H. Roest, Schaatsenrijder, p. 11 is onjuist.

[p. 223]

prent? In dat geval: never mind, het ligt dan ook al weer niet aan mij om dat te beoordeelen. Wél vond ik de teekening van Beckmann erg aantrekkelijk; ik zou haar graag bezitten. Kan dat? Vooral omdat Kees Bantzinger óók een ‘Schaatsenrijder’ teekende,⁶¹ zou ik beide teekeningen om hun verschillende opvatting graag naast elkaar bewaren. Wilt U het mij eens schrijven? Die nacht met sterren is juist zoo'n typische interpretatie.

Niet lang na deze brief heeft Hans Roest - die via relaties een cliché en papier had weten te bemachtigen⁶² - Achterberg de drukproef gestuurd.⁶³ Op 1 juni 1944 ontving Achterberg de exemplaren van de rijmprent:

Veel dank voor de toezending der rijmprenten en speciaal voor het tiental, dat U voor mij bestemde. De prent doet mij goed. Er is iets van de ijskoude in overgebleven en ik dank den Heer Beckmann afzonderlijk. Ik kwam gisteravond laat uit Doorn en heb me vanmorgen gehaast met signeeren.

In deze brief vroeg Achterberg tevens naar de mogelijkheden van het vervaardigen van exemplaren op kunstdrukpapier: ‘kapitaalkrachtigen kóópen een prent (of niet); naar de kunstdrukken verlang ik zeer’. Hans Roest kon echter - zoals hij later schreef - ‘alleen nog maar een inferieure kwaliteit bemachtigen en stuurde hem een aantal. Hij gaf die, ook later nog, aan vrienden.’⁶⁴ Later informeerde Achterberg nog naar Beckmanns tekeningen bij de andere gedichten: ‘Graag zou ik zijn proeven eens zien van “Het meisje en de Tijd” en “Luchtaanval” - of is hij daar nog niet toe gekomen?’ (12 juli 1944) Het is niet bekend of Beckmann deze gedichten ook heeft geïllustreerd.

De uitgave Schaatsenrijder verscheen in plano (liggend formaat, 20 × 14,5 cm). De tekst is gezet uit de Cheops (Rockwell). Onder het gedicht staat de volgende tekst:

Van het gedicht ‘Schaatsenrijder’ van gerrit achterberg met een [/] teekening van jaap beckmann zijn 130 exemplaren gedrukt, welke door [/] den dichter werden gesigneerd en genummerd van 1 tot en met 130. [//] Dit is no.:⁶⁵

61 Zie de commentaar bij [421] ‘Schaatsenrijder’.

62 H. Roest, Schaatsenrijder, p. 11. De uitgave werd gedrukt bij drukkerij Henskes te Dordrecht (D. de Jong, Het vrije boek in onvrije tijd (zie noot 37), p. 225).

63 Ongedateerde brief van Achterberg: ‘Ziehier de gecorrigeerde proef.’

64 H. Roest, Schaatsenrijder, p. 11. Een dergelijke kunstdruk is overgeleverd in de collectie van Bert Bakker (zie de commentaar bij [421] ‘Schaatsenrijder’).

65 Dertig exemplaren verschenen niet in de handel; dit werd onder de colofon aangegeven: ‘(niet in den handel)’. Zie voor een reproductie: T. van Deel, ‘Achterbergs schaatsenrijder’, p. 34.

[p. 224]

Over de verkoop van de rijmprent zijn geen exacte gegevens overgeleverd. Volgens Hans Roest was de belangstelling niet ‘grandioos’: ‘Een enkele minnaar van de poëzie kocht er een, meer prentjes sleet ik aan de “kapitaalkrachtigen” die alleen maar het goede doel wilden steunen. [...] Er bleek al gauw dat ik het stapeltje nooit in Dordrecht kwijt zou raken, dus probeerde ik de prentjes overal waar ik maar een kans zag te verkopen.’ Op 28 juli 1944 heeft Achterberg een eerste afrekening ontvangen: ‘Je afrekening is zeer accuraat, waarbij ik het me tot een eer reken den naam van A. Roland Holst aan te treffen.’ Achterberg drong er op aan dat Roest zou delen in het honorarium; voor Jaap Beckmann stuurde hij een ‘biljet’ mee, zijnde ‘het honorarium [...] dat jij met hem overeenkwam’.⁶⁶ Een jaar later heeft Hans Roest Achterberg meegedeeld dat de verkoop van Schaatsenrijder stagneerde, want op 18 juli 1945 schreef Achterberg hem: ‘als je van meening bent dat ie toch niet meer verkocht wordt, wat ik ook wel geloof, dan komt hij in de eerste plaats jou toe, die er al het werk voor deed (+ Beckmann). Mocht je er mij eenige willen sturen voor nog een paar vrienden, dan gaarne. Zie zelf maar wat je doet en aanvaard vooral mijn besten dank voor de exploitatie.’

66 Het is niet bekend welke regeling met Roest is getroffen, noch welk bedrag Beckmann ontving.

12.4.5 Nogmaals [494] ‘kleine kabbalistiek voor kinderen’

Tijdens de voorbereidingen voor Morendo kwam ook de afzonderlijke uitgave van [494] ‘kleine kabbalistiek voor kinderen’ weer ter sprake. In eerste instantie had Jan Vermeulen het gedicht in Morendo willen opnemen, maar hij zag hier op verzoek van Achterberg van af (zie verder § 21.1). Op 1 juni 1944 gaf Achterberg Vermeulen toestemming het gedicht bij de Molenpers te laten verschijnen en stuurde hij een niet overgeleverd handschrift: ‘Ik doe hem hier ten overvloede bij, voor 't geval je hem niet hebt. Zend je me dan eens proeven van illustratie, als dat kan? [...] De kaballistiek schrijf ik uit het hoofd, dus bij eventueel drukken graag proef.’ De keuze van een illustrator liet hij over aan Vermeulen: ‘Over de Kab. mag ik t.z.t. wel van je horen? Ja, ik heb geen verstand van teekeningen [...].’ (10 juni 1944) Vervolgens heeft Jan Vermeulen zijn vriend Jan Kloots bereid gevonden het gedicht te illustreren. Zelf maakte hij de volgende aantekeningen voor de uitgave:⁶⁷

Kleine Kaballistiek Achterberg
3 vel (48 pag.)	oplaag 500 (750?)
	houtvrij (Blijvende?)

67 Deze notitie bevindt zich in de collectie Vermeulen.

[p. 225]

Fr. titel, + 1 cliché buiten gewone oplaag 25 op goed papier titel (in rood en zwart, zelfde rood als omslag) voorwoord 1 blz. proza
tekst (1), (2), (3)		tussen de tekst
		33 clichés
colophon		16 pts Magere Egmont
		cijfers mager Litra 28 pt
band, gecartonneerd? tijd? geld?
	ongecartonneerd?
2 kleuren + zwart
omslag idem 525		(dun & stevig)
(3 cliché's)		(band doorschemeren)
_____
Voorlopig plat zetten van totale tekst zonder titel of colophon met 4 pts. spatie tussen de buitenmaten, waarvan 3 afdrukken

Nadat Vermeulen de illustraties van Kloots had ontvangen, heeft hij een proef vervaardigd, waarbij hij zowel de illustraties als de ‘plat’ gezette tekst op blanco bladen plakte. Op 30 juli 1944 ontving Achterberg deze ‘plakproef’, waarover hij erg enthousiast was:

natuurlijk kun je het in deze trant uitgeven! Ik ben volslagen leek, maar de prentjes lijken mij buitengewoon geschikt...
18, 2e regel bevalt mij niet. Weet jij iets beters? ‘Familie vrijgevochten’?⁶⁸ Krijg ik nog correctie of hoeft dat niet?
Wordt het een prent of in boekvorm? Zou deze teekenaar ‘Sprookje’ kunnen ill.? Maar dan statiger, gedragener, ouderwetscher. Dan zou het als het een boekje wordt, op de Kab. kunnen volgen. Maar ik weet er niets van (het zal met de cliché's wel veel te kostbaar worden enz.), neem me dus niet kwalijk, als ik dit oude idee van ons nog even releveer.⁶⁹ Deze doen werkelijk filmisch aan, zooals je zei, lijn en flits... en erg komisch. Ik ben verschrikkelijk benieuwd naar het geheel. Komt er nog een uitgeversnaam bij? Dan in de Molen-Pers, hoor!! [...]
Zou de N.S.B. me niet nemen op ‘17’? Maar dan zou ik onmiddellijk een beroep doen (zou dat ‘moreel’ mogen?) op Roel, die zelf de clandestiene uitgave graag accepteert, zooals bleek uit jouw vorige brief. Ik zal intusschen maar nergens copie van in huis houden, vind je ook niet?
Jan, willen we een eventueele opbrengst weer samen deelen, als jou tenminste niet meer dan de helft toekomt? Dan hoop ik dat je dit zegt; want ik kan het niet beoordeelen. [...]

68 Zie voor de door Achterberg genoemde passages uit het gedicht verder het apparaat bij [494] ‘kleine kabbalistiek voor kinderen’.

69 Zie voor [505] ‘Sprookje’ de in § 12.4.2 geciteerde brief van Achterberg aan Vermeulen van 8 september 1943.

[p. 226]

Kan ik het geheel opdragen aan een kind? Ik weet een kind. Jongen, wat zijn die plaatjes leuk. Oom Frits!! 13,4. Allen.

Op 11 augustus 1944 verzocht hij Vermeulen de opdracht ‘voor Petertje’ - waarmee het aangenomen zoontje van Bert Bakker is bedoeld - in de proef aan te brengen. Deze opdracht is door Vermeulen op de keerzijde van het later vervaardigde titelblad getypt.

De proef bestaat uit in totaal 34 bladen, onderaan genummerd 3-6 (het voorwerk) en 9-40 (de van illustraties voorziene tekst van het gedicht). De ontbrekende bladen 7-8 waren mogelijk bedoeld voor het ‘voorwoord’, dat blijkens de hiervóór geciteerde aantekeningen van Vermeulen in de uitgave zou worden opgenomen. Van het voorwerk zijn de bladen 3, 5 en 6 getypt en later aan de proef toegevoegd. Op blad 4 is een strookje papier geplakt (naderhand gedeeltelijk afgescheurd), waarop Jan Kloots een omkaderd ontwerpje voor het omslag gemaakt heeft.⁷⁰ Op de proef heeft Jan Vermeulen verschillende zetinstructies genoteerd. De samenstelling van de proef is als volgt:⁷¹

[1-2	ontbreken]
3	kleine kabllistiek voor kinderen
4	Gerrit Achterberg [/] [illustratie] [/] kleine kabal [breekt af] [/] voor kind [breekt af]
5	gerrit achterberg [/] kleine kaballistiek [/] voor [/] kinderen [//] gedicht [/] met illustraties [/] van jan kloots [//] [vignet] [/] molenpers [/] 1944
6	Voor Petertje
[7-8	ontbreken]
9	[illustratie]
10-40	[494] ‘kleine kabbalistiek voor kinderen’

Eind augustus 1944 hebben Achterberg en Vermeulen overwogen om S. Vestdijk te vragen het voorwoord voor de uitgave te schrijven. Twee dagen na een bezoek aan Vestdijk schreef Achterberg, op 29 augustus 1944, aan Vermeulen:

Zou je het Vestdijk maar niet vragen, want ik ben Zondag bij hem geweest en heb 't zelf heelemaal vergeten en is het nu niet raar als jij het achteraf verzoekt? Daarbij: ik weet niet of de Kab. hem ligt; ook niet, in de verste verte niet, of hij 't zou willen. En vooral: kun je, ik bedoel: kan men wel zooiets vragen aan zoo'n kolossaal iemand?
Dit dus enkel om in de oogen van Hem niet groot te doen over deze ‘Spielerei’; begrijp het dus vooral niet verkeerd; hoor!

70 Blijkens een aantekening op dit blad: ‘(illustra [breekt af] [/] stofomslag [breekt af]’.

71 Zie ook de facsimile van de proef: Gerrit Achterberg, Kleine kaballistiek voor kinderen. Ed. R.L.K. Fokkema. [Amsterdam, 1987].

[p. 227]

Of Vestdijk alsnog door Jan Vermeulen is benaderd, is niet bekend. In de correspondentie uit het laatste oorlogsjaar werd het gedicht niet meer genoemd.⁷² Na de oorlog was de uitgave nog niet van de baan. Tot in 1947 hebben Achterberg en Vermeulen geprobeerd [494] ‘kleine kabbalistiek voor kinderen’ bij een uitgeverij onder te brengen (zie verder § 22.4).

72 De Molenpers-uitgave werd door Vermeulen nog wel aangekondigd op de flap van zijn dichtbundel Het ontoereikende, die in november 1944 verscheen.