Gedichten. Deel 2. Commentaar

[p. 187]

9 Gedichten 1940 - begin 1941

9.1 Gedichten 1940

9.1.1 Criterium

Op 1 maart 1940 bedankte Achterberg Roel Houwink voor diens ‘uitnemend artikel’ in Woord en wereld:¹ ‘Ik heb het nu driemaal doorgelezen: de eerbied, waarmee je de bases aanduidt, brengt tranen in mijn oogen. [...] Het is als een zoeklicht dat ineens het duister doorlicht. [...] Ik heb er een groot geschenk aan! Zóó heeft noch Marsman, noch Hoornik het gezegd. Zij deden het ook veel meer vers-technisch, nietwaar?’ Als blijk van dank schreef Achterberg in zijn brief het gedicht [338] ‘Dicht bij de dingen die u kennen’ voor Houwink af. Vervolgens zal Achterberg het gedicht, samen met zes andere gedichten, op 15 maart 1940 aan Ed. Hoornik hebben gestuurd. Hij schreef: ‘Ik heb te veel gezegd: hiernaast gaan zeven verzen en van “December” ben ik niet zeker. Als je ook vindt dat het niet uit de verf is, wil je het dan retourneeren?’ Behalve [351] ‘December’ hebben - volgens een aantekening van Hoornik op de brief - ook [339] ‘De verdronkenen’ en [340] ‘Manifest’ tot deze zending behoord. De andere drie gedichten waren hoogstwaarschijnlijk [341] ‘Wacht’, [342] ‘Visioen’ en [343] ‘Steekvlam’.² De versie van [351] ‘December’ die Achterberg stuurde, is niet bewaard gebleven. Op 24 april 1940 zond hij een nieuwe versie van het gedicht: ‘Kun je ook vinden dat “December” nu gewonnen heeft zoo?’³ Verder stuurde hij twintig nieuwe gedichten met zijn brief mee:

Niet om wat te zeggen, Eddy, maar deze 21 verzen zijn, behoudens de aanloopen natuurlijk, in drie dagen ontstaan, ‘December’ uitgezonderd. Ik ben vreeselijk benieuwd hoe je ze vindt. Na zoo'n uitstorting weet ik soms geen raad met mezelf. Dan kan ik wel tegen de muren opvliegen. Dan moest je er uit kunnen gaan, heele lange vreemde verre straten loopen, tot je weer onbekend geworden ben[t] voor jezelf.⁴

Achterberg vroeg Hoornik de gedichten die hij niet in Criterium zou plaatsen te retourneren, omdat Roel Houwink ook om gedichten voor

1 R. Houwink, ‘Over den dichter Achterberg.’

2 De gedichten werden gepubliceerd in de april- en mei-aflevering van Criterium.

3 In een postscriptum vroeg hij Hoornik ‘de oude lezing “December”’ te vernietigen. Op 6 juni schreef hij: ‘Ik ben blij voor “December”; dat je het goed vindt.’

4 In een postscriptum vroeg Achterberg: ‘En “Psychiater”... kan dat?’ Zie [350] ‘Psychiater’.

[p. 188]

Opwaartsche wegen gevraagd had. Vervolgens heeft Hoornik een selectie voor Criterium gemaakt en de overige gedichten teruggestuurd.⁵ Op 5 mei 1940 schreef Achterberg aan Marsman:

Mag ik je nu insluiten 12 nieuwe gedichten, die in Criterium komen? Wil je eens zeggen, als dat kan, welke je het beste vind [sic]. Heel graag. Dan kan ik 't eens met m'n eigen oordeel vergelijken. [...] Graag wil ik van je leeren, zou je me, als 't niet te omvangrijk wordt a/d hand van deze twaalf willen of kunnen zeggen, waar en hoe ze te kort schieten in structuur, rhythme. Aan verstaanbaarheid hebben sommige van deze toch wel gewonnen, vind ik zelf. Of niet? Ik weet het: het dreunt te veel. (Maar in Thebe moet het dreunen).

De typoscripten die Achterberg bij deze brief insloot zijn bewaard gebleven en bevatten [344] ‘In hoc vincit 1’ tot en met [355] ‘Paschen’.⁶ Het antwoord van Marsman is niet overgeleverd.

5 Op 5 mei 1940 bedankte Achterberg Hoornik voor diens ‘lange brief’. Deze brief is niet overgeleverd.

6 Op 3 mei 1940 stuurde Achterberg [357] ‘Gebed aan God’ aan Hoornik. Dit gedicht werd gepubliceerd in de augustus-aflevering van Criterium. Op 5 juni ontving Achterberg de drukproef.

9.1.2 Opwaartse wegen

De overige gedichten heeft Achterberg aan Roel Houwink afgestaan ter publicatie in Opwaartse wegen. Houwink had reeds begin april om gedichten gevraagd, gezien Achterbergs brief aan hem van 8 april 1940:

Vind je goed dat ik, wat ik nog heb liggen voor je bewaar? (Het is nog niet uit de verf voorzoover ik 't zelf kan beoordeelen). Mocht je onverhoopt niet kunnen komen (het is wel heel erg critiek nu in 't buitenland, niet?) dan mag ik je t.z.t. zenden wat misschien goed zou zijn?

Aan Ed. Hoornik schreef Achterberg hierover op 24 april 1940: ‘Roel komt waarschijnlijk volgende week hier en heeft me al om verzen voor O.W. gevraagd. Zou je die, welke je ook beter voor dat blad geschikt acht, willen retourneeren?’ Dit is inderdaad gebeurd, gezien Achterbergs brief aan Hoornik van 5 mei 1940: ‘De overige verzen zijn naar Roel [...].’ En op 6 juni: ‘Roel schreef me, dat het restant bij O.W. circuleert.’ Op 19 juni 1940 heeft Achterberg bericht ontvangen van de redactie van Opwaartse wegen dat slechts één gedicht geplaatst zou worden, zoals hij diezelfde dag aan Houwink schreef: ‘'t Was wel even 'n teleurstelling 1 van de 9 geaccepteerd, doch wat niet goed is, is niet geschreven. En overigens had Eddy deze keer z'n keuze eerst gedaan,

[p. 189]

nietwaar?’⁷ Toen het gedicht drie maanden later nog niet was verschenen, informeerde Achterberg bij Houwink: ‘Nu komt er geloof ik nog 1 vers in O.W, van mij: “Monade”, is 't niet?’ (15 september 1940) Door de opheffing van het tijdschrift ging de publicatie van [356] ‘Monade’ evenwel niet door. Vervolgens stuurde Achterberg het gedicht, samen met 29 nieuwe gedichten, op 8 oktober 1940 aan Ed. Hoornik in verband met de samenstelling van Thebe (zie verder § 9.2.1).

7 Gezien deze brief hebben [358] ‘Waarheid’ en [359] ‘Zwerver’, gepubliceerd in de juli/augustus-aflevering van Opwaartse wegen, niet tot de negen gedichten behoord.

9.1.3 In memoriam H. Marsman

Naar aanleiding van de dood van H. Marsman schreef Achterberg de reeks [360-362] ‘Marsman’. Marsman kwam op 21 juni 1940 om het leven toen het vrachtschip waarmee hij vanuit Bordeaux naar Engeland vluchtte door onbekende oorzaak explodeerde en verging. Het bericht werd pas ongeveer een maand later in Nederland bekendgemaakt. Eind juli zal Achterberg [360] ‘Marsman i’ en [361] ‘Marsman ii’ geschreven hebben. Het derde gedicht - [362] ‘Marsman iii’ - is later ontstaan, zoals blijkt uit een ongedateerde brief (van vermoedelijk begin augustus) aan Ed. Hoornik, die Achterberg om een bijdrage gevraagd had voor het aan Marsman gewijde In memoriam-nummer van Criterium: ‘De 2 eerste verzen Marsman had ik al, zooals je ziet.’⁸ In zijn brief vroeg Achterberg verder: ‘Mochten deze verzen goed zijn (anders heb ik ze niet geschreven), och corrigeer de proef even: het is vreeselijk omslachtig enz. voor ze bij mij zijn en weer het huis uit.’ De aflevering In memoriam H. Marsman verscheen in september. Naderhand is het nummer - met aangepaste paginering - ook afzonderlijk uitgebracht.⁹

Op 6 september 1940 schreef Chr. Leeflang, medewerker bij boekhandel Broese te Utrecht, Achterberg aan in verband met een ander initiatief: ‘Binnenkort hoop ik een tentoonstelling “In memoriam Marsman” te organiseeren. Heeft U wellicht handschriften, portretten of andere curiosa voor deze tentoonstelling beschikbaar?’ Het is niet bekend of Achterberg aan dit verzoek heeft voldaan. Zijn ‘Marsman’-gedichten zouden ook worden opgenomen in In memoriam H. Marsman, overleden 17 juli 1940 [sic], een uitgave van A.A.M. Stols ('s-Gravenhage, 1945). Gezien de zetfouten betreft het een ongeautoriseerde versie,

8 Aan Roel Houwink schreef Achterberg op 15 september 1940: ‘de eerste 2 had ik al, voor Eddy me er om vroeg.’

9 In deze uitgave - die verder buiten beschouwing blijft - staat Achterbergs bijdrage op p. 60.

[p. 190]

overgenomen uit Criterium. De uitgave blijft om die reden verder buiten beschouwing.

9.2 Voorbereidingen voor Thebe en Osmose

9.2.1 Thebe

Begin augustus 1940 schreef Achterberg aan Ed. Hoornik: ‘Nu had ik nog 29 nieuwe verzen, maar ik heb ze vernietigd.’ Kort daarna stuurde hij de gedichten toch: ‘ik heb ze toch maar weer gereconstrueerd. Ze gaan nu naar je toe, als je het goed vindt. [...] Ik ben blij dat je eens gezegd hebt, doelende op “Eiland” en “Dead End”: dit is genoeg.’¹⁰ Deze nieuwe gedichten en de productie uit de eerste helft van 1940 zullen voor Hoornik voldoende reden zijn geweest om aan een nieuwe bundel van Achterberg te denken. Toen hij op 19 september 1940 ‘een voorloopige opgave’ voor de Helikon-reeks voor 1941 aan Stols stuurde, vermeldde hij tenminste als deel 6: ‘G. Achterberg: Verzen’. Op 24 september 1940 verklaarde Stols zich ‘direct accoord’ met onder andere Achterberg. Vervolgens zal Hoornik Achterberg verzocht hebben de nog ongebundelde gedichten te verzamelen. Op 8 oktober 1940 stuurde Achterberg hem een conceptbundel:

Hoe vind je deze samenstelling en titel? Dr. Palies vond het aardig dat ik hem vroeg de bundel aan hem te mogen opdragen. Ik hoop dat het iets goeds mag zijn. Wat niet goed is, heb ik niet geschreven.
Van de 29 nieuwe verzen die ik bijsluit heb ik de geclipste in de bundel ondergebracht, zooals je zult zien. Ga je er mee accoord? Je zult ook merken, dat ik lang niet alles opgenomen heb. Ik heb nog genoeg voor een 2e bundel, die ik Osmose zou willen noemen en opdragen aan Aafjes. Maar dat zal wel niet gaan hè? [...]
Opw. Wegen is gestaakt voorloopig. Het vers ‘Monade’ dat daar nog zou komen heb ik bij deze 29 gedaan.¹¹ Maar ik geloof dat Bert Bakker en Gerrit K. 't plan hebben een nieuw tijdschrift te stichten. En ik meen ook Jan de Groot en Van Randwijk. Misschien wil B.B. ‘Osmose’ ook wel uitgeven?
Ik ben benieuwd welke van Vriesland zal kiezen. Dat is zeker voor het voorjaar, of voor dit seizoen?¹² [...]
Eddy, je moet me eerlijk zeggen of het idioot is of niet om ook Osmose uit te geven. En wees zoo critisch mogelijk met deze nieuwe verzen. Enfin, daar twijfel ik niet aan.

10 Beide brieven zijn ongedateerd. Zie Achterberg-Hoornik, p. 41.

11 [356] ‘Monade’ (zie § 9.1.2). Zie voor de opheffing van Opwaartse wegen en de door Achterberg genoemde plannen van Bakker en Kamphuis Achterberg-Hoornik, p. 117-119.

12 Het gaat om het boekenweekgeschenk Novellen en gedichten, waarvoor Achterberg via Ed. Hoornik vijftien gedichten had afgestaan (zie § 9.3).

[p. 191]

Het door Achterberg bij deze brief gevoegde concept van Thebe is niet overgeleverd. Op grond van deze brief kunnen [365] ‘Binnenhuisarchitectuur’ tot en met [410] ‘Pastiches iii’ gedateerd worden vóór 8 oktober 1940. De samenstelling van de bundel stond overigens nog niet vast, zoals Achterberg op 22 oktober 1940 aan Roel Houwink schreef: ‘In het voorjaar verschijnt “Thebe” in de Helicon-reeks; opgedragen aan Dr. Palies. Hoe vind je dat? De samenstelling is nog niet heelemaal definitief.’ Intussen had Hoornik Achterberg verzocht de bundel strenger te selecteren. Op 30 oktober 1940 stuurde Achterberg zijn herziene samenstelling op:

Hartelijk dank voor je berichten. Ik zend deze expr. opdat een en ander je nog vóór Za. bereikt. Je aanwijzingen zijn opgevolgd. Bij voorkeur nam ik daarnaast ook ‘langere’ verzen, zoodat wanneer deze niet op één bladz. kunnen, de kleinere twee bij twee moeten komen. Mocht je dus te veel hebben, gooi er dan uit wat je wilt; nu de bundel toch tamelijk heterogeen wordt, is dat gemakkelijk te zien, denk ik.
Is er iets op tegen ‘Marsman’ op te nemen? En ‘Ambtman’ beter niet?¹³ Je hebt alle volmacht, dat spreekt vanzelf. Ik heb nog nieuwe verzen, maar ik publiceer nooit meer. Het is een kwestie tusschen mij en het vers. Dat is alles. Beste kerel, ik hunker naar 't oogenblik van bevrijding. Ik wou dat iemand kon zeggen wat ik het beste kan doen om het vers de meeste kansen te geven; maar dat zal moeilijk zijn voor een ander.
Nu Eddy, mocht je ‘Thebe’ liever besnoeien, stuur je dan de verzen die uitvallen even terug? Graag. De voor ‘Criterium’ bestemde verzen gaan hier apart bij.¹⁴

Hoornik heeft de bundel inderdaad nog verder ‘besnoeid’, daarbij geholpen door Bertus Aafjes, zoals blijkt uit wat Achterberg op 11 november 1940 aan Gerrit Kamphuis schreef: ‘Thebe is nauwkeurig geselecteerd door Hoornik en Aafjes, schreef H. Dat was dus in goede handen. Het zijn nu 40 verzen en het opent met het vers “Thebe” dat in Criterium van Aug. staat.¹⁵ Er zijn er nu heel wat uitgevallen, “die zeker niet slecht zijn” (H.)’. Zie voor de verdere voorbereidingen van de bundel § 11.

13 De reeks [360-363] ‘Marsman’ (zie § 9.1.3) werd inderdaad in Thebe opgenomen, het gedicht [411] ‘Ambtman’ niet.

14 Zie Bibliografie a ii, Bijdragen in periodieken en boekpublicaties.

15 [348] “Thebe”.

9.2.2 Osmose

In zijn brief aan Kamphuis van 11 november 1940 schreef Achterberg dat hij de niet in Thebe opgenomen gedichten had ‘samen gelezen in een bundel, die ik voorloopig “Osmose” noemde. Ik heb Bert Bakker ge-

[p. 192]

vraagd of hij hem wil uitgeven.’ Bakker heeft Achterberg per brief laten weten geïnteresseerd te zijn in een uitgave en hem de bundel ter inzage gevraagd. Toen Achterberg Hoornik hiervan op de hoogte stelde, schreef deze op 13 november 1940 gealarmeerd aan Stols: ‘Daamen zou deze bundel dan in April willen uitgeven, waardoor m.i. de verkoop van “Thebe” in gevaar wordt gebracht, terwijl ik persoonlijk ook liever zag, dat Achterberg al zijn poëzie bij jou onderbracht. [...] Ik heb Achterberg er reeds op gewezen, dat jij zijn bundel “Eiland der Ziel” uitgaf, voordat hij veel bekendheid had verworven.’ Een dag later antwoordde Stols:

Wat zijn auteurs (dit geldt niet voor jou), toch rare menschen. Achterberg is er weer een typisch voorbeeld van. Je weet zelf, hoe het met onze relatie met hem gegaan is. Eerst wilde geen enkele uitgever aan de uitgave van de keuze, die tot Het Eiland der Ziel werd; toen ik het waagde kwam er zooiets als een succes d'estime: Achterberg werd met jou in de eerste rij geplaatst, en Aafjes kwam er als derde nog bij.

Stols zag de dichter niet graag vertrekken, ook al had hij (naar eigen zeggen) niet veel aan Eiland der ziel verdiend:

Ik zou het nu evenwel bedonderd vinden, als weer een auteur, waarvoor je je best hebt gedaan, en waarvoor in de kringen, die ervoor in aanmerking komen, propaganda is gemaakt, zou wegloopen. Op die manier zou ik ertoe overgaan om nu ook maar ineens de heele hedendaagsche poezie te laten doodvallen. Laten de heeren dan maar zien waar ze terecht komen. Ik blijf dan doorgaan met Jany, jou en mijn doode vrienden. [...] Als Achterberg, ook buiten Helikon om wil bundelen, dan moet hij, als hij een fatsoenlijk mensch is, nadat ik reeds twee bundels van hem heb uitgegeven, en een derden in bewerking, ook zijn poezie buiten Helikon om aan mij aanbieden. Hij kan kiezen of weggaan; maar dan ook met Thebe, die hij dan meteen in Osmose bij Daamen kan opnemen. We vinden dan heusch wel iets anders voor Helikon.¹⁶

Hoornik heeft Achterberg ervan weten te overtuigen dat het onbillijk zou zijn Stols te passeren. Op 20 november 1940 bood deze Stols als volgt zijn verontschuldigingen aan:

het spijt me verschrikkelijk. Wat ben ik stom geweest. Ik heb het Bert Bakker zoo maar gevraagd. En verwachtte het ‘neen’. ‘Dan heb je je zin’ dacht ik van mezelf. Ik hoop zeer dat U alles op rekening van dit Asyl wilt schuiven. Ik ben zoo niet. Ik heb eenvoudig niet doorgedacht. Maar Bakker had (hoe spontaan hij ook reageerde) als uitgever wijzer moeten zijn: ik heb hem er direct bij geschreven, dat in Mei Thebe bij U zou uitkomen!

16 Zie uitgebreid Achterberg-Uitgevers, dl. 2, p. 23-25. Twee passages in deze brief zijn naderhand in zwarte inkt heel lichtjes doorgehaald (door Stols?): ‘als hij een fatsoenlijk mensch is,’ en: ‘Hij kan kiezen of weggaan [...] Helikon.’

[p. 193]

Nogmaals, ik hoop heel erg, dat U deze kwestie niet au sérieux zult nemen: ik zie nu heel goed in, dat er naast Uw Uitgeversbelangen vooral ook loyaliteit, of misschien nog iets veel subtielers in het spel is. Nee, ik blijf m'n leven lang bij U. Had ik dit alles maar eerder geweten. Doch ik zal het met Bert Bakker wel klaren; er was ten slotte nog niets definitiefs.
Mag ik dus thans ‘Osmose’ aan U aanbieden. Hoornik wil het eventueel graag doornemen, schrijft hij. En ik zou het bijzonder op prijs stellen, wanneer U mij zoudt schrijven, dat hiermede de kwestie is opgelost. Ik bied U mijn verontschuldiging aan inzake m'n ondoordachtheid.

Dezelfde dag schreef hij aan Bert Bakker dat de uitgave van Osmose bij Daamen geen doorgang kon vinden: ‘Ik betreur dit verloop zeer, vooral omdat jouw spontaniteit me zoo goed deed, en erken schuld inzake m'n onbedachtzaamheid. Je ziet, dat deze afzondering hier niet bepaald gunstig op me inwerkt. Want ik had de verhoudingen goed moeten zien en zag ze niet, tenminste niet vroeg genoeg.’ Toen Achterberg, eveneens op 20 november 1940, Hoornik over de afloop van deze kwestie op de hoogte stelde, bracht hij meteen de samenstelling van Osmose ter sprake:

Áls je Osmose zoudt doornemen: Winteravond en Dood paard zijn nieuw. Misschien kunnen die (met Droomschuim, dat ik je zond)¹⁷ er bij? Het zijn, groot en klein, 102 verzen. Ik hoop nu maar, dat de kwestie hiermee van de baan is. Je kunt mij niet au sérieux nemen. 't Is of ik op een kentering sta en wilde afronden. Tegenover m'n verzen was ik ter goeder trouw (als ze dat waard zijn.)
En boven alles hoop ik en weet ik dat deze kwestie onze vriendschap niet kan schaden. Nietwaar?

Op 25 november 1940 kon hij aan Hoornik melden dat Stols ‘“Osmose” in 't voorjaar uitgeeft!’ Ook vroeg hij of Hoornik de samenstelling van de bundel - ‘ruim honderd verzen, groot en klein’ - op zich wilde nemen:

Je zult, als je ‘Osmose’ selecteert (wil je dat alsjeblieft! heb je er tijd voor?) zien dat er verzen bij zijn die je uit Thebe wierp; maar ook andere. (Thebe vind ik nu perfect hoor. Of is dit suggestie door jullie autoriteit?)
Maak er een kleine plaquette van, zoodat de slechte critiek er geen vat op krijgt. Mag ik hem opdragen aan Gerrit Kamphuis; hij is een speciale vriend van B. Bakker, zoodat ik in die richting misschien iets goed maak.¹⁸ En is er niets op te vinden, dat ze niet (desnoods) gelijk verschijnen? Thebe iets opschuiven? 't Is after all 'n prachtgebaar van Stols! [...]

17 Respectievelijk [413] ‘Winteravond’, [414] ‘Dood paard’ en [412] ‘Droomschuim’. Wanneer Achterberg het laatste gedicht aan Hoornik zond, is niet bekend.

18 Hetzelfde schreef Achterberg op 28 november 1940 aan Stols (zie Achterberg-Uitgevers, dl. 1, p. 22). Zoals hiervóór bleek (zie het briefcitaat op p. 190), had Achterberg de bundel in eerste instantie aan Bertus Aafjes willen opdragen.

[p. 194]

Ik heb er nog over gedacht de verzen die je terugzond aan De Stem of Gr. Nederl. aan te bieden, maar ze zijn misschien te kort.¹⁹ En ze zouden toch niet meer verschijnen vóór Osmose. (Of kunnen we Osmose ná Thebe stellen?)
Bijgaand vers kan er misschien nog [bij].²⁰ Het correspondeert met de titel qua ‘inhoud’. Wellicht laat je je in je keuze hierdoor leiden. Dat is het beste. Of je rangschikt zóó, dat de titel een eerste gedeelte verzen dekt.
Mocht je iets willen verbeteren, dan heb je natuurlijk volmacht. Denk je ook nog aan ‘Droomschuim’?

Vervolgens heeft Hoornik de samenstelling van de bundel ter hand genomen. Op 28 november 1940 schreef Achterberg hem:

Hartelijk dank voor je hulp. Vernietig de verzen, die niet goed waren. Wat niet goed is, is niet geschreven. (Hoort er niet bij). De verzen Dood Paard, Graf en Opstanding, waar je om verzocht, krijg je van Stols, want ik had ze niet in duplo.²¹
De verzen ‘Moeder’ zijn vroeger al in O. Wegen gepubliceerd;²² hoewel ik ze iets veranderd heb nu, kun je ze nu niet meer in ‘Criterium’ plaatsen, wel? Ik vind het fijn, dat je ze mooi vind. [sic] [...]
Hoe doe je met ‘Droomschuim’ en ‘Membraan’? Enfin, ik verneem het wel t.z.t.
Als bundel vind ik ‘Thebe’ de hechtste. Mochten ze ‘Osmose’ een inzinking of erger gaan noemen, dan haalt Thebe hem er weer bovenop wellicht. Ik zie met verlangen naar ze uit. En naar de vrijheid.

Over de opdracht van Osmose schreef Achterberg dezelfde dag aan Gerrit Kamphuis: ‘Het is aan jou opgedragen, zoo: “voor Gerrit Kamphuis”. Mocht je er, om welke reden dan ook, op tegen zijn, dan kan ik dit altijd nog bij de proef verhelpen.’²³ Begin december 1940 was de samenstelling van Osmose definitief afgerond, gezien Achterbergs brief aan Stols van 10 december 1940:

Dank voor de doorzending dier copie aan Hoornik. Hij heeft ‘Osmose’ uitstekend geselecteerd; ik had U zijn veranderingen al medegedeeld, maar dacht dat dit bij de proef ook zou kunnen. Zoo is het nog beter. [...]²⁴
Zooals ‘Osmose’ nu naar U toe gaat is ze geheel conform de aanwijzingen van Hoornik, ook wat betreft de volgorde der verzen.

19 Achterberg heeft alleen gedichten aan Groot Nederland gestuurd (zie § 9.3).

20 Het typoscript van [415] ‘Membraan’ is bij deze brief gevoegd.

21 Uit Achterbergs brief aan Stols blijkt dat Hoornik [414] ‘Dood paard’, [416] ‘Graf’ en [417] ‘Opstanding’ voor Criterium wilde hebben (zie Achterberg-Uitgevers, dl. 1, p. 22).

22 [148-149] ‘Moeder’. Zie hiervóór, § 5.2.

23 Kamphuis accepteerde de opdracht. Op 22 december 1940 schreef Achterberg hem: ‘Wat de eer betreft: ik hoop dat mijn verzen jouw naam zullen kunnen “dragen”. Ze is dus geheel aan mijn kant.’

24 Vervolgens kwam Achterberg nogmaals terug op de kwestie met Daamen en schreef hij: ‘Ik weet, dat “Osmose” en “Thebe” in de beste uitgevershanden van Nederland zijn.’

[p. 195]

Thebe en Osmose konden in productie worden genomen. Aanvankelijk was het de bedoeling dat beide bundels in het voorjaar van 1941 zouden verschijnen. Op 12 december 1940 informeerde Ed. Hoornik bij Stols of de uitgave van Osmose tot het najaar kon worden uitgesteld,²⁵ waarschijnlijk om een te snelle opeenvolging van de bundels te vermijden. Uiteindelijk zou om deze reden echter niet de verschijningsdatum van Osmose maar van Thebe worden uitgesteld, zoals Achterberg op 5 maart 1941 aan Roel Houwink schreef: ‘“Osmose” is, of komt nu heel spoedig uit. “Thebe” hebben ze, voor de verkoopbaarheid, in de Helicon verschoven tot October.’

25 Deze brief werd, namens Ed. Hoornik, geschreven door W. Hora Adema.

9.3 Overige gedichten, eind 1940/begin 1941

Op 20 december 1940 vroeg S. Vestdijk Achterberg om gedichten voor Groot Nederland: ‘Bij uw groote productiviteit zal het u niet moeilijk vallen ons iets af te staan. Weest u in elk geval verzekerd van mijn uitzonderlijke waardeering voor uw werk.’²⁶ Vervolgens heeft Achterberg met Hoornik over zijn inzending gecorrespondeerd. Op 26 december 1940 stelde hij Hoornik voor de gedichten die nog in Criterium zouden verschijnen²⁷ aan Vestdijk te sturen: ‘Omdat je zei dat er nog heel wat lag, en dan zou misschien alles gepubliceerd zijn, voor de bundels.’ Verderop in zijn brief bedacht hij zich:

Met Gr. N. moet misschien de copy een tijd liggen, zoodat de bundels haar toch voor zijn? Dan kan ik beter de enkele nieuwe verzen, zooals ‘Droomschuim’ en ‘Membraan’ (heb je die aanvaard?) naar V. zenden, met nog enkele andere.²⁸
In de week na 5 Jan. ga ik weg.²⁹ Mogelijk kan het zoo lang wachten tot we er over spreken? Want ‘Osmose’ zal Gr. N. zeker voor zijn. 't Is ingewikkeld. [...]
Weet je, stuur me, als je wilt, voorloopig alleen ‘Droomschuim’ en ‘Membraan’, dan kan ik later verder zien.

Op 29 december 1940 vroeg Achterberg: ‘Zou je me van de week nog even zeggen hoe te doen met Groot-Nederland? Nog 1 week!! [...] Ik zou die verzen voor Gr. N. graag nog van hier wegsturen.’ In de eerste

26 Ook in het begin van 1940 heeft Achterberg gedichten ingestuurd bij Groot Nederland. Op 3 februari 1940 bedankte uitgeverij Van Holkema hem namens de redactie voor ‘de door U ingezonden gedichten, welke zij t.z.t. gaarne in haar tijdschrift zal plaatsen.’ In 1940 zijn geen gedichten van Achterberg in Groot Nederland verschenen.

27 Zie Bibliografie a ii, Bijdragen in periodieken en boekpublicaties.

28 [412] ‘Droomschuim’ en [413] ‘Membraan’.

29 Achterberg had het bericht ontvangen dat hij ter observatie naar de Valeriuskliniek te Amsterdam zou worden overgebracht. Dit zou op 17 januari 1941 plaatsvinden.

[p. 196]

helft van januari heeft Achterberg zijn bijdrage aan Vestdijk gezonden. Op 16 januari 1941 bedankte Vestdijk hem voor de gedichten, ‘die ik graag in Gr. N. zal plaatsen. Ik hoop, dat u later nog eens wat sturen wilt.’ Verder schreef Vestdijk dat hij van plan was over Achterbergs bundels een artikel te schrijven: ‘Voorloopig heb ik er geen tijd voor helaas. In elk geval staat het op mijn “programma”.’ Op 25 januari 1941 lichtte Achterberg hierover Hoornik in:

Vestdijk vraagt opnieuw verzen (nu, nadat hij er vijf van mij kreeg; hij schreef me heel prachtig: op z'n programma staat ‘een vergelijkende studie (van m'n bundels) met de uitdrukkingswijze der groote mystici’.)³⁰ Ook Roel vraagt verzen voor 't bij Callenbach herboren Opw. Wegen. [...]
[...] Dit wilde ik je nog vragen: Je stelde Van Vriesland, ik heb nagegaan 15 verzen van me ter hand. Mochten ze om de een of andere reden zijn blijven liggen, dan wist ik dat graag; ik kan ze dan naar Vestdijk of Roel sturen.

De ‘15 verzen’ waren bestemd voor de bloemlezing Novellen en gedichten, het boekenweekgeschenk voor 1941 onder redactie van Emmy van Lokhorst en Victor E. van Vriesland. Op 3 februari 1941 berichtte Van Vriesland Achterberg dat hij alleen de reeks [363-364] ‘Columbus’ wilde opnemen.³¹ Van de niet-geplaatste gedichten heeft Achterberg vervolgens waarschijnlijk een aantal aan Vestdijk gestuurd, die hem op 13 februari 1941 schreef: ‘Vriendelijk dank voor uw zending, die mij in sommige opzichten nog beter beviel dan de vorige. Angriff en Droomschuim vind ik b.v. bijzonder treffend. Ik zal zien wat ik ermee doen kan. Al deze gedichten voor September te plaatsen zal misschien eenige moeilijkheden opleveren. Daarom is het beter er een flinke keuze uit te nemen.’ Uiteindelijk verschenen er zeven gedichten van Achterberg in de juli-aflevering van Groot Nederland.³²

30 In een brief aan Roel Houwink van 24 mei 1941 noemde Achterberg het voornemen van Vestdijk ‘een van de beste dingen, die mijn poëzie kan overkomen; hij hanteert het lancet onnavolgbaar!’ Het artikel is nooit verschenen (zie § 10.2.2 en verder Achterberg-Vestdijk, p. 13-14 en p. 17).

31 Zie verder de commentaar bij [363] ‘Columbus i’.

32 Zie Bibliografie a ii, Bijdragen in periodieken en boekpublicaties. Het eveneens gestuurde gedicht [380] ‘Lichaam’ werd niet opgenomen (zie verder de commentaar aldaar).