Gedichten. Deel 2. Commentaar

[p. 97]

2 De zangen van twee twintigers

2.1 Voorgeschiedenis

Na het behalen van het onderwijzersdiploma aan de Jan van Nassau-kweekschool te Utrecht vertrok Gerrit Achterberg naar het Gelderse dorp Opheusden, waar hij per 1 augustus 1924 was aangesteld als leerkracht van de Bijzondere Lagere School voor Hervormd Christelijk Onderwijs. Arie Jacobus Dekker (1901-1985) woonde op dat moment reeds vijf jaar in Opheusden, waar zijn vader, ds. A. Dekker, als Nederlands Hervormd predikant werkzaam was.¹ De vriendschap die al snel tussen deze twee twintigers ontstond, was tevens het begin van hun beider dichterschap, althans volgens de latere herinnering van Arie Dekker. Het door hem gepubliceerde verslag in het In memoriam-nummer van De gids - onder de titel ‘Zo begon het...’ - is de enige bron waaraan nog enkele gegevens over deze periode zijn te ontlenen:²

Al spoedig werd ik met de ‘nije mèster’ bevriend, ontdekte dat hij een grote belangstelling had voor goede boeken, waarvan hij zich in de openbare leeszaal te Wageningen regelmatig voorzag. Mijn vader las de Nieuwe Rotterdammer en het letterkundig bijblad had mijn bijzondere belangstelling. In die jaren nu (1924) verscheen de eerste uitgave van Dirk Costers Nieuwe geluiden, met de haast klassiek geworden inleiding.³ En omdat ik de poëzie in bijzondere mate liefhad, kocht ik een exemplaar. [...] Wat hebben Gerrit en ik daarvan genoten! Om beurten hebben wij er elkaar uit voorgelezen, dikwijls tot diep in de nacht hebben wij er van gedachten over gewisseld.
Het behoeft geen verwondering, dat er op deze wijze een openheid tussen hem en mij ontstond, die geen reserve meer kende. Vonden de dorpsbewoners hem wat eigenaardig, wat schuw en in zichzelf gekeerd, voor mij had hij geen geheimen. Van zijn diepste gevoelens maakte hij me deelgenoot, gelijk ik hem wederkerig deed. Uren zwierven wij door de kwekerijen en langs de boorden van de Rijn, die daar zo mooi is met de Grebbe op de achtergrond. Soms maakten we een praatje met Arie de veerman, als hij met zijn pont aan deze kant lag te wachten op klanten. Talloze indrukken waarvoor het hart van jonge mensen zo omstreeks de twintig zo uitermate gevoelig kan zijn, hadden wij te verwerken en altijd zochten zij weer een uitweg in het vers. Door Dirk Coster de weg gewezen, waren wij langzamerhand in het bezit gekomen van verschillende bundels en in dat kleine, primitieve heiligdom van Gerrit werden ze

1 Zie ook Biografie, p. 80 e.v.

2 A.J. Dekker, ‘Zo begon het...’, p. 180-183.

3 In september 1924 verscheen Nieuwe geluiden. Een keuze uit de poëzie van na den oorlog (1918-1923). Red. D. Coster. Arnhem, 1924. In Achterbergs collectie bevindt zich de tweede, vermeerderde druk (1925).

[p. 98]

gelezen en nog eens gelezen. Eigenlijk... genoten, intens genoten! We raakten in de ban van klank en kleur, van woordschoonheid, cadans en ritme... En de behoefte maakte zich van ons meester om het zélf ook te proberen, om er actief deel aan te krijgen...
[...] Naast het gemeenschappelijk genieten van wat anderen schreven kwam nu de magische intensiviteit van het luisteren naar elkanders verzen, hoe onvolkomen en gebrekkig ze in de aanvang ook mogen geweest zijn. We waren echter overeengekomen elkaar niet te sparen en ongezouten kritiek te leveren op elkanders gedichten om der wille van de poëzie en van de vriendschap beide!⁴

Al vrij snel, in ieder geval vóór eind november⁵, moeten Achterberg en Dekker het plan hebben opgevat de gedichten te publiceren:

Maar nu trokken wij [...] naar Wageningen om aan de heer J. van Slooten, die daar een drukkerij exploiteerde, onze verlangens kenbaar te maken. Stellig onder de indruk van ons jeugdig enthousiasme, zegde hij ons toe, na inzage van onze gedichten, de zaak in overweging te willen nemen.
Gerrit en ik waren door het dolle heen, toen hij ons berichtte tot de uitgave te hebben besloten.⁶

De genoemde drukkerij was de Stads-, Boek-, Courant- en Handelsdrukkerij J. van Slooten, onder andere uitgeefster van de Wageningsche courant. De firma werd in juli 1925 overgenomen door G. Heij Azn. Het archief van de drukkerij is niet bewaard gebleven.⁷

4 A.J. Dekker, ‘Zo begon het...’, p. 181-182.

5 Het ‘Voorwoord’ van ds. A. Dekker is gedateerd op 24 november 1924.

6 A.J. Dekker, ‘Zo begon het...’, p. 183.

7 Tijdens de inval van de Duitsers in 1940 werd de drukkerij volledig verwoest (mededeling A.T. Heij).

2.2 De eerste druk van De zangen van twee twintigers

Waarschijnlijk in de eerste helft van 1925 - de precieze datum is niet bekend⁸ - verscheen De zangen van twee twintigers. Het bundeltje bevat 45 gedichten, waarvan 23 van de hand van Dekker en 22 van Achterberg, voorafgegaan door een ‘Voorwoord’ van ds. A. Dekker. De samenstelling van de bundel is als volgt:⁹

8 De terminus ante quem is 19 september 1925, want op die datum verscheen een bespreking van de bundel (zie § 2.3.1).

9 In de bundel staat onder elk gedicht de initiaal van één van beide auteurs (‘D.’ of ‘A.’). In de beschrijving hieronder worden de gedichten van Achterberg aangegeven met het gedichtnummer van deze uitgave. De gedichten van Dekker worden steeds voorafgegaan door ‘[-]’.

[p. 99]

[Omslag]	de zangen van twee twintigers [/] door [/] arie jac. dekker [/] en [/] gerrit achterberg [//] voorwoord van ds. a. dekker [//] uitgeefster: fa. j. van slooten [/] - - - - wageningen. - - - -
[1]	de zangen van twee twintigers [/] door [/] arie jac. dekker [/] en [/] gerrit achterberg [//] voorwoord van ds. a. dekker [//] uitgeefster: fa. j. van slooten [/] - - - - wageningen. - - - -^10
[2]	[blanco]
[3]	voorwoord [volgt voorwoord door Ds. A. Dekker]^11
[4]	[blanco]
5	[-] ‘Het hart’
6	[1] ‘'t Wonder’
7	[-] ‘'t Teeken des kruises’
8	[2] ‘Avondkerk’
9	[-] ‘Begrafenis’
10	[3] ‘Avond’
11	[-] ‘'t Luchterken’
12	[4] ‘Regen’
13-14	[-] ‘Herfstavond’
15	[-] ‘Tempeleenzaamheid’
16	[5] ‘De wind lacht...’
17	[-] ‘Een stervenssponde’
18	[6] ‘De reiger’
19	[-] ‘Weeske’
20	[7] ‘Liedje’
21	[-] ‘En toch...’
22	[8] ‘De verlaten reiziger’^12
23	[-] ‘Mist’
24	[9] ‘Herfstgedachte’
25-26	[10] ‘'t Leege huis’
27	[-] ‘Wijding’
28	[11] ‘De zwijgende rivier’
29-30	[-] ‘Jan Vermicellie, baron-bedelaar’
31-32	[12] ‘Altijd maar door...’
33-34	[-] ‘Naar moeders' graf’
35-36	[-] ‘Stervende levensvreugd’
37	[13] ‘Dood’

10 Voor de tekst op het omslag en op p. [1] is hetzelfde zetsel gebruikt. De drie tekstgedeelten staan elk in een rechthoekig kader.

11 Zie voor de tekst van het voorwoord Bijlage 1.

12 Onder dit gedicht ontbreekt de initiaal van een van de auteurs. Volgens een mededeling van Arie Dekker (per briefkaart d.d. 23 juli 1981) aan de samenstellers van het Schrijvers prentenboek is dit gedicht van Achterberg.

[p. 100]

Gesigneerde foto van Arie Dekker en Gerrit Achterberg in een gebonden exemplaar van De zangen van twee twintigers (collectie A. Dekker)

[p. 101]

38	[14] ‘............’
39	[15] ‘Liefde's macht’
40	[-] ‘De vale ruiter’
41	[-] ‘Beppie...!’
42	[16] ‘'k Zal haar gaan zeggen...’
43	[-] ‘De boetelinge’
44	[-] ‘Sonnet’
45	[17] ‘Haar afzijn’
46	[-] ‘Herinnering’
47	[18] ‘De liefde’
48	[-] ‘Kan het zijn?’
49	[19] ‘Ezelke’
50	[-] ‘Ach...’
51	[20] ‘Het schooiertje’
52	[-] ‘Alleen Hij...!’
53	[21] ‘Ik ween...’
54	[-] ‘De bidder’
55	[22] ‘Memento mori’
[56]	[blanco]
[Omslag]

De oplage van De zangen van twee twintigers bedroeg vermoedelijk 250 exemplaren.¹³ De bundel is gedrukt op goedkoop, houthoudend papier. Het omslag is van bruin, gemarmerd karton met zwarte belettering. Ook is er een aantal gebonden exemplaren vervaardigd met een band van paars, geschoren fluweel en de opdruk in goud (in kader): ‘de zangen van [/] twee twintigers [/] door a.j. dekker [/] en g. achterberg [//] Voorwoord van Ds. A. Dekker [//] Fa J. van Slooten - Wageningen’.¹⁴ De gebonden exemplaren hebben een schutblad van lichtgroen papier. Het binnenwerk van beide uitvoeringen is identiek.

13 Mededeling van Arie Dekker op geluidsband bij W. Hazeu, Gerrit Achterberg. Culemborg, 1984. Literaire leesbundels.

14 Zie de reproductie in Schrijvers prentenboek, p. 11. In een van de door mij geraadpleegde exemplaren is op p. [2] een foto van Achterberg en Dekker geplakt, door beiden gesigneerd (zie afbeelding).

2.3 De ontvangst van de bundel

2.3.1 Verkoop en recensie

Over de verkoop van de bundel zijn geen exacte gegevens bekend. Jaren later heeft Achterberg aan Hans van Straten en Jan Vermeulen verteld ‘hoe Arie en hij in Opheusden met dit boekje langs de huizen

[p. 102]

hadden gelopen, en toen het hun eindelijk was gelukt een exemplaar te plaatsen, naar de plaatselijke sigarenwinkel waren gehold om het succes te vieren met een doosje Piraatjes’.¹⁵

Gezien het particuliere karakter van De zangen van twee twintigers is het niet verwonderlijk dat het bundeltje nauwelijks is besproken. Er is slechts één recensie bekend, waarin alleen aandacht wordt besteed aan het aandeel van Arie Dekker, ‘omdat die hier gewoond heeft en ieder hem kent’:¹⁶

[Anoniem], ‘Zangen van een jong oud-dorpsgenoot.’ In: Rondom de Giessen 19 september 1925.

15 H. van Straten, ‘Secretaris van Achterberg.’ In: Achterbergkroniek 4.2 (1985), p. 3-9. Het citaat op p. 6. Volgens Schrijvers prentenboek (p. 11) kostte een ingenaaid exemplaar f 1, - en een gebonden exemplaar f 2,-.

16 De recensie is aangetroffen in de collectie A. Dekker.

2.3.2 Latere uitspraken over De zangen van twee twintigers

Achterberg heeft de gedichten uit De zangen van twee twintigers later niet meer tot zijn poëtisch oeuvre willen rekenen. Het bundeltje werd tijdens zijn leven dan ook niet herdrukt.¹⁷ De eerste uitlating in negatieve zin over de bundel deed Achterberg in een brief aan Arie Dekker van 29 maart 1930:

Martin Leopold, G. Kamphuis en Gabriël Smit willen een nieuw tijdschrift oprichten. Gabriël Smit vraagt mij jou adres. (Van Van Ham wist hij dat we vrinden waren; dat we zelfs al een bundel uitgegeven hadden; je hebt er toch zeker bij verteld dat het niets was!?)¹⁸

In latere jaren heeft Achterberg de bundel nog wel aan verschillende vrienden cadeau gegeven, maar steeds onder de voorwaarde dat ze hem aan niemand anders zouden laten lezen.¹⁹ Op 31 januari 1944 schreef Achterberg bijvoorbeeld aan Jan Vermeulen: ‘Zul je die “Zangen van 2 Twintigers” nooit laten lezen? Dat heb je beloofd. Wat niet goed is, is niet geschreven.’ En op 18 april van dat jaar drukte hij Vermeulen nog eens op het hart dat de bundel niet op een tentoonstelling gelegd mocht worden.²⁰

17 In 1983 verscheen een clandestiene herdruk van Achterbergs gedichten uit de bundel: G. Achterberg, De zangen van een twintiger. Vere (De uitvreter), [1983].

18 Zie ook Achterberg-Kamphuis, p. 8-10. Achterbergs brieven aan Arie Dekker bevinden zich in de collectie A. Dekker.

19 Een exemplaar met opdracht (‘uitsluitend voor [...]’) heeft Achterberg - voorzover bekend - gegeven aan Bert Bakker, Nico Donkersloot en Jan Vermeulen.

20 Zie Achterberg-Uitgevers, dl. 1, p. 95 en p. 120.