Jan Arends (1925-1974)

[p. 145]

De eenzaamste man van de wereld
Rudy Kousbroek

Jan Arends heb ik drie of vier keer ontmoet. Ik bezit een paar brieven van hem. Maar verder kende ik hem alleen als een stem aan de telefoon.

Als hij opbelde, doorgaans 's nachts, was dat of om te zeggen dat hij op het punt stond naar België te gaan: zou ik hem eventueel willen aanbevelen als huisknecht? Of het was om een gedicht voor te lezen dat hij zojuist had geschreven en te vertellen dat hij gedeprimeerd was.

Van communicatie was tijdens die telefonades nauwelijks sprake. Het waren stuurloze opeenvolgingen van zinnen, meestal uitgesproken door hem. Wat hij zei klonk schril, moeizaam en kunstmatig. Ik luisterde en zat met mijn mond vol tanden. Het waren ontmoedigende mislukkingen.

Het treurige is dat ik dat goed ken uit eigen ervaring, maar dat is niet voldoende om er iemand anders uit te verlossen: je zegt dingen die je zelf niet gelooft, alles wat je wil zeggen komt er anders uit, vervormd, verarmd, van blik; het klinkt alsof je niet tot het hebben van echte gevoelens in staat bent. Je zou er het liefst mee ophouden maar je gaat toch door, niet wetend hoe te eindigen, je werkt je er steeds dieper in. Je blijft maar doen alsof dat niet zo is, ten prooi aan een vertwijfeling waar geen enkel gevoel van eigenwaarde tegen is opgewassen.

Zo geloof ik dat hij zich voelde - ik weet dat natuurlijk niet - en als ik sommige van zijn gedichten lees ben ik er bijna zeker van dat hij zich ook zo moet hebben gevoeld terwijl hij ze schreef. Er zijn in zijn laatste bundel zelfs een paar gedichten die precies daarover lijken te gaan:

Ik heb
een andere mond
om het woord gedaan
in mijn leven.

Ik lieg
een taal
die er niet is.

of:

De woorden
waarmee

[p. 146]

 

je het zeggen wilt

 

zijn een mantel.

 

 

 

Zij

 

beschutten

 

de waarheid.

 

 

 

Ik

 

zet mijn kraag op.

 

 

 

Ik draag een jas.

 

 

 

Ik lieg

 

in de winter

 

van mijn leven.

Het wordt er niet vrolijker op als men bedenkt dat er van liegen in de gangbare betekenis eigenlijk geen sprake is: ‘ik lieg’ is om zo te zeggen de naam die gegeven wordt aan de mislukte communicatie, en dat feit zelf is weer zeer karakteristiek voor de gemoedstoestand die ik daarnet probeerde te beschrijven. Maar de consequentie blijft, wat die gedichten betreft: als gedichten moet men ze geloof ik ook inderdaad als mislukt beschouwen.

Maar misschien haalt een ander er iets heel anders uit. Voor mij zijn die gedichten niet los te maken van de atmosfeer van die nachtelijke telefoongesprekken, ik proef er in dat ze mislukt zijn en dat Jan Arends zelf wist dat ze dat waren; bijna als een soort uitdaging aan de wereld: eens zien wie de waarheid doorheeft, en wie durft dat te laten merken.

Ik denk ook niet dat ik dit geschreven zou hebben als hij nog leefde. Zoals geloof ik wel bekend is pleegde Jan Arends in januari zelfmoord; er is geen enkel motief om dat te verzwijgen, want naaste familie of nabestaanden heeft hij niet. Veel mensen denken het van zichzelf maar hij was het: de eenzaamste man van de wereld. ‘Wat ik wil is praten met een ander’, schreef hij mij begin januari in een brief. ‘Dat lukt niet. Je kunt inderdaad net zo goed van het dak springen’. Een week later deed hij het.

Zoals in zulke situaties onvermijdelijk is vraag je je af of je iets had kunnen doen om dat te voorkomen. Ik denk het niet.

Een dergelijke eenzaamheid ligt niet aan de boosaardigheid van de wereld, (hoewel die boosaardig genoeg is) maar aan het karakter van de betrokkene. Er was met Jan Arends niet te praten, om de redenen die ik daarstraks aangaf. De gedachte dat zoiets, dat ik zelf alleen ken uit bepaalde situaties, voor een ander een permanente, nooit op te

[p. 147]

heffen conditie zou zijn, is zo nachtmerrieachtig dat je je er nauwelijks in durft te verdiepen.

Wat mij er ook bekend van voorkomt is de golf van haat en woede die het soms losmaakt. Jan Arends was bekend om de intense hostiliteit die hij door daden en gedragingen tegen sommige mensen uit kon leven, of vermoedelijk juist niet uit kon leven. ‘Jan Arends’, begint het interview met hem in Vrij Nederland van 11 maart 1972, ‘is een man van wie mensen die hem goed, of althans lang kennen, weten dat hij over het geheimzinnige vermogen beschikt om iemand die nog geen vlieg kwaad kan doen tot de uitzinnigste buien van razernij te brengen. Een legendarische pestkop. En, bij vlagen, een onmogelijk mens; “een verscheurend dier” zoals iemand die hem van nabij heeft meegemaakt (“Maar hou me er in godsnaam buiten”) hem typeert.’

Een verklaring voor een dergelijke agressiviteit is vermoedelijk het gemis aan datgene wat iemand die een min of meer normale jeugd heeft gehad gratis meekrijgt: het gevoel dat er mensen zijn die van je blijven houden, wat je ook doet. Het is alsof Jan Arends iedere relatie die hij had probeerde te testen, telkens weer opnieuw. Een ander aspect bestaat waarschijnlijk uit het bekende gevoel: iemand die van zo'n sekreet als mij kan houden, dat kan niet veel zijn. De situatie die hij steeds weer opnieuw probeerde te creëren was die waarin hij door een vrouw met volstrekte harteloosheid en hardvochtigheid werd behandeld. De hypotheses die men daaruit omtrent zijn jeugd kan vormen zijn huiveringwekkend.

Jan Arends in het VPRO-programma Het Gat van Nederland van 12 april 1973.

Hoe hij zelf zo'n situatie in het leven roept, en de karakteristieke staat van regressie waarin hij dan vervalt, heeft Jan Arends beschreven in de novelle Vrijgezel op kamers, opgenomen in de bundel

[p. 148]

Keefman (De Bezige Bij, 1972), een meesterwerk, naar mijn overtuiging een van de beste boeken die er in jaren in het Nederlands is verschenen, en onvergelijkelijk veel beter dan de gedichten.

Daar wil ik niet mee zeggen dat er in deze bundel geen gedichten staan die de moeite van het lezen waard zijn. Bepaald geslaagd is bv. het gedicht opgedragen aan Nico Scheepmaker.

Of die er blij mee moet zijn is een tweede. Er staan er ook een paar in zijn vorige bundel (Gedichten, De Bezige Bij, 1965) die men niet makkelijk zal vergeten, zoals bv. het volgende, door Jan Arends een keer op indrukwekkende wijze voorgedragen in een aan hem gewijde uitzending van Het Gat van Nederland:

Ik ben een arme man
en ik verdien
mijn dagelijks brood
in schande.

Ik haal
dat is mij opgedragen
met emmers
water uit de regenput
en voel mij schuldig
omdat ik modder
op de bodem zie.
En zo begint de dag
nog voor het kwaad
ontwaakt is.

Een hand voor mij
is witter dan een bloem
en het is waar
dat woorden
mij vreesachtig maken.

Ik leef zo.
Ik ben zo.

Mijn dag verstrijkt
in regelmaat van schande.
Ik ben een arme man
en alle leven doet mij zeer.

Uit: NRC Handelsblad, 1 maart 1974.