Jan Arends (1925-1974)

[p. 129]

Een figuur uit de verhalen van Gogol
Joop Waasdorp

Vele jaren geleden zag ik Jan Arends voor het eerst en wel bij het café Reynders aan het Leidseplein te Amsterdam. Met een boek in de hand kwam hij daar losjes binnenwandelen terwijl hij een populair deuntje neuriede. Zijn hele doen en laten was zo gemaakt ongedwongen dat het mij direct opviel. Ik hield hem voor de een of andere enigszins excentrieke student.

Lange tijd daarna zag ik hem opnieuw, dit keer bij het journalisten-café Scheltema aan de N.Z. Voorburgwal. Hij was toen heel anders. Hevig zwetend - wat niet van de warmte kon komen, want het was winter - zat hij in een hoek, een kalende, schrale figuur in een lange zwarte jas, duidelijk een loner maar dan eentje die zichtbaar met erge dingen ompakte.

Jan Arends in 1952, schrijvend aan een tafeltje op het terras van café Reynders te Amsterdam. Naast hem Sam Blazer (†), de sneltekenaar van de Dam. (Foto: Giny Oedekerk.)

[p. 130]

Zo zag ik hem nog enkele malen. Dat hij Jan Arends heette hoorde ik van iemand anders. Ook dat hij van beroep copywriter was en verschillende malen in een psychiatrische inrichting had gezeten. Weer veel later las ik het interview dat hij aan Vrij Nederland had gegeven. Als ik mij goed herinner vertelde hij daarin dat hij zijn jeugd als verschoppeling in tehuizen had doorgebracht en dat hij het altijd arm had gehad, maar wat mij altijd is bijgebleven was het gedeelte over zijn vreemde drang om zich, hetzij per advertentie, hetzij persoonlijk, bij alleenstaande vrouwen als huisknecht aan te bieden. Werd hij aangenomen dan deed hij een tijdje geweldig zijn best, zodat die vrouw bijzonder met hem was ingenomen. Maar dan maakte hij zich plotseling totaal onmogelijk door bijvoorbeeld - wanneer hij alleen in de woning was - de trap met groene zeep in te smeren of het glaswerk kort en klein te slaan, waarna hij verdween. Meestal duurde zo'n dienstverband nog geen veertien dagen. Het was een stuk uitzonderlijk levensverhaal, zo bizar en hartverscheurend als ik zelden of nooit had gelezen. Vrijwel gelijktijdig met dit interview verscheen bij De Bezige Bij Keefman, een verhalenbundel van Jan Arends, verhalen van een vreselijke eenzaamheid. Ze branden je tegemoet. Ik geloof dat niemand er omheen kan, of het moest iemand zijn die als een robot door het leven gaat. Die zijn er namelijk ook.

De schrijver Jan Arends maakte ik kort daarop mee op een druk bezochte jaarvergadering, in het Carlton Hotel, van de Vereniging van Letterkundigen, een club die al gauw in handen is gekomen van ultra-linkse geestdrijvers en scherpslijpers, alles het gevolg van hun ijver en de lauwheid van de leden. Dit tussen haakjes.

Jan Arends, evenals ikzelf nieuwbakken lid en zoals altijd in zijn lange zwarte jas, zorgde op die toch al rumoerige bijeenkomst (er kwam een nieuw bestuur en de ‘democratisering’ moest er natuurlijk door), Jan Arends zorgde voor extra opschudding. Met een snerpende stem als van een cirkelzaag (het treffende woord is van Theo Sontrop) maakte hij het bestuur en de leden onder meer uit voor profiteurs, rotzakken, handige schuivers, smerig zootje, vuile dieven, prutsers, kortom hij vloekte en schold iedereen en enkele oudere damesleden in het bijzonder ongeveer de hel in. Uiteindelijk werd hem door de voorzitter - die heel begrijpelijk eerst niet goed raad met de situatie wist - het woord ontnomen maar door tussenkomst van Manuel van Loggem mocht hij toch weer spreken, kreeg zelfs de microfoon, waarop hij wilde weten waarom hij godverdomme zo lang op zijn poen moest wachten.

Na afloop van dit alles verkaste ik met Jan Arends en nog enkele anderen op uitnodiging van mevrouw S. (toentertijd aspirant-bestuurslid, meen ik) naar haar woning, waar een nogal steriele

[p. 131]

zitterij ontstond zonder het geringste drankje of hapje. Bijterige opmerkingen van Jan Arends aan het adres van de gastvrouw deed ons het allerergste vrezen. Gelukkig wisten we bijtijds weg te komen naar Scheltema, aan de overzijde van de straat. Nauwelijks daar aangekomen liet Jan Arends weten dat de ingewanden plus de geslachtsdelen van de gastvrouw en haar echtgenoot door smerige torren behoorden te worden weggevreten, waarop hij grijnzend nog een aantal andere minstens zo gruwelijke bestraffingen voor deze personen liet volgen.

Intussen was Jan Arends door zijn literair debuut nu ook zo'n beetje bij het artistieke wereldje gaan behoren. In elk geval hield hij zich niet meer zo afzijdig als voordien. Bij koffie praatte ik wel eens wat met hem. Ik geloof dat hij een eindje in de veertig was. Hij rookte zware shag en had de bekende droge rokershoest. Van uiterlijk was hij lelijk, terwijl die zwarte jas hem iets gaf van een doodgraver uit vroeger tijden, een grijnzende, scheldende doodgraver. Toch had ik geen hekel aan hem. Integendeel, direct bij ons eerste praatje voelde ik sympathie voor hem. Tegen mij was hij trouwens altijd erg amicaal. Zo vertelde hij mij eens dat hij een keer achthonderd gulden had gebeurd als voorschot voor een te maken vertaling. Per taxi had hij zich toen naar een hotel in de provincie laten brengen waar hij zijn intrek had genomen. Het pak papier dat hij van de uitgever voor de vertaling had meegekregen had hij deels over de hei uitgestrooid, deels als w.c.-papier gebruikt. De vertaling had hij nooit gemaakt.

Op een volgende vergadering van de VVL, ook weer in Carlton en bezocht door maar een handvol leden, was de zitting al aan de gang, toen Jan Arends opeens door de schuifdeuren verscheen. Hij ging in een leeg gedeelte van het zaaltje zitten, zeggende met die ijselijke stem tegen Daniël de Lange: ‘Meneer de voorzitter, ik zal geen drie kwartier van uw tijd in beslag nemen. Ik zal het bij vierenveertig minuten laten’. Als een figuur uit de verhalen van Gogol eiste hij opheldering waarom hij god gloeiende godverdomme weer zo lang wachten moest op de Nobelprijs voor literatuur. Hoewel hij uitdrukkelijk verklaarde dat ook Joop Waasdorp een betere behandeling verdiende, zodat het onbeschrijfelijke zieken, kankeren en beledigen dat hij deed, niet mij gold, was het op het laatst toch niet meer om te harden, zodat ik hem een paar maal sommeerde ermee op te houden, wat hij niet deed. Na de pauze, toen de vergadering al weer liep en iedereen dacht dat Jan Arends was weggegaan, gingen de schuifdeuren nog eens vaneen en verscheen hij opnieuw, nu tamelijk dronken. (Buiten het zaaltje was dure sterke drank verkrijgbaar.) Mischa de Vreede, die zich, naar mij later bleek, nogal eens over hem ontfermde, is het toen gelukt hem buiten de vergaderruimte te krijgen.

[p. 132]

Hij heeft eens ijverig meegeholpen op een gure dag het ijzeren roeibootje van Mischa, dat in de Amstel gezonken was, weer boven water te brengen. Ook van Mischa hoorde ik dat hij dikwijls in het holst van de nacht allerlei mensen opbelde en dan tegen ze begon te schelden, kortom dat hij een enorme lastpak kon wezen. De laatste paar keer dat ik hem sprak vertelde hij me dat hij zo'n dertig tot veertig gedichten per dag maakte. Later heb ik er in een of ander blad enkele gelezen. Een soort van minimal art zou je het kunnen noemen, een paar kale woorden maar toch raak, venijnige dingetjes die je staken alsof je in een punaise ging zitten.

Op een doordeweekse ochtend toen ik thuis zat, hoorde ik telefonisch (van wie herinner ik me niet meer) dat Jan Arends nadat hij eerst zwaar gedronken had, zelfmoord had gepleegd door uit het raam te springen van een hoog gebouw aan het Roelof Hartplein waar hij een kamer bewoonde. Ik vond het een ontzettend einde en ondanks het feit dat hij niet nuchter was geweest, toch ook een daad van grote moed.

Jan Arends heeft behalve Keefman en de gedichten ook geschreven Ik had een strohoed en een wandelstok, een boek waaruit ik in Het Parool een fragment heb gelezen, zo mogelijk nog mooier dan het andere. Jan Arends schreef schitterend over gruwelijke dingen. Leven, of beter gezegd in leven blijven, kon hij alleen als hij tegenspoed had. De laatste tijd kreeg hij, terecht natuurlijk, erkenning als schrijver. Er kwam ook wat geld binnen. Het ging hem zo slecht niet meer. Maar dat was nou juist waar hij niet tegen kon. Zo zei Theo Sontrop het tegen mij.

Ik geloof dat hij gelijk had.