Jan Arends (1925-1974)

[p. 111]

Sollicitatie
Rudy Kousbroek

Er is de laatste tijd wat onenigheid geweest over de vraag wie J.M.A. Biesheuvel heeft ontdekt. Een half dozijn mensen claimt nu geloof ik die eer. Ik ben helaas niet een van hen: er waren al diverse verhalen van hem in druk verschenen voor ik onderscheid leerde maken tussen hem en onze naar ik hoop voorgoed van het toneel verdwenen minister-president.

Maar ik kan wel vertellen hoe ik Jan Arends heb ontdekt. Ook dat hadden al anderen voor mij gedaan: Arends' boek, getiteld Keefman, werd al in maart dit jaar in het Supplement besproken en een uiterst boeiend interview met Arends verscheen in diezelfde periode in Vrij Nederland.

Kort daarop vertrok ik naar Japan. Toen ik in juli terugkwam waren er andere dingen aan de orde, en de hemel weet hoelang het misschien wel geduurd zou hebben voor ik weer aan Arends en zijn Keefman had gedacht, als mijn jeugdvrienden Ben en Wanda het niet in hun hoofden hadden gehaald om naar Brussel te willen verhuizen. Ben heeft economie gestudeerd en zijn beroep bestaat uit het geven van beleggingsadviezen. Een nevel van geheimzinnigheid omgeeft in mijn ogen zijn specialisme, want de enige beleggingsadviezen die ik weet te geven zijn aan mijn zoontje voor zijn boterham. Maar Ben vertelt aan een aantal rijke mensen wat zij met hun geld moeten doen, om nog meer geld te krijgen, en zijn adviezen zijn bepaald meer waard dan ze kosten, want die rijke mensen worden inderdaad rijker en hij niet.

Dat laatste is het stuk in de puzzle waar ik altijd mee blijf zitten, immers wat je voor een ander kan, kan je ook voor jezelf, zou ik denken. Toch is er geen twijfel aan dàt hij het kan, het beste bewijs is dat een van zijn dankbare klanten hem voor drie maanden zijn paleis in Brussel heeft aangeboden, om een pied à terre te hebben tot zij zich een huis hebben gevonden.

Paleis is niet een te groot woord - veertig kamers vol antiek, negen badkamers, koetshuizen, dépendances, een groot privé park met belvédères, pagodes en druipsteengrotten. Een soort Belgisch Herrenchiemsee. Misschien overdrijf ik, maar zoiets is mij ervan bijgebleven. De kinderen zijn er weg van en doen niets anders dan gezichten trekken in de reusachtige spiegels, die overal in de kamers zitten en waarin zij zichzelf voortdurend kunnen observeren, zoals Lodewijk de veertiende.

Er was maar één nadeel, en dat was dat Ben en Wanda, om dit

[p. 112]

kasteel te kunnen bewonen, zelfs voor maar drie maanden, hulp nodig hadden. Zodra zij het aanbod aangenomen hadden plaatsten zij derhalve een annonce.

Een paar dagen daarna had ik Wanda aan de telefoon.

- Hebben er veel mensen geschreven op je advertentie? vroeg ik.

- Ja, zei ze, en zelfs iemand die zich aanbood als huisknecht. Dat is eigenlijk geen slecht idee, misschien doen we dat wel.

Een vaag voorgevoel maakte zich van mij meester. - Een huisknecht? vroeg ik, herinner je je zijn naam nog?

- Jawel, Arends heet hij. Hoe dat zo?

- O, zomaar. Ik bel je nog wel.

Korte tijd later had ik het bij elkaar: het interview, door Dick van de Pol in Vrij Nederland van 11 maart en het boek, Keefman, verschenen bij De Bezige Bij. Toen ik allebei had gelezen, bleef ik een poosje besluiteloos naar de telefoon zitten kijken. Hoe iemand te vertellen dat een van de grootste schrijvers van Nederland bij hem heeft gesolliciteerd naar de betrekking van huisknecht, en dat het aanvaarden van die sollicitatie vermoedelijk enige complicaties met zich mee zou brengen?

‘Ik zet advertenties’, zo stond er in dat interview, ‘Nette huisknecht biedt zich aan, of soms lees ik ze waar er een wordt gevraagd. Dan zie ik meestal aan de enveloppe of het wat wordt - het moet bij voorkeur een blauwe of een rose zijn, met zo'n dik bazig handschrift er op. Dan moeten ze zelf mooie dikke benen en billen hebben, een grote bek, en gelakte nagels - dat is verblindend mooi als ze met hun vinger wijzen dat er nog stof ligt...’

‘Het slaaf zijn bij een vrouw, dat is voor mij de manier om een vrouw te beminnen. Ik verwacht de totale slavernij. Zodra ze te aardig voor mij zijn, concessies doen, meehelpen met de huishouding, zeggen dat ik niet zo hard hoef te werken, dan is voor mij de aardigheid er alweer af.’

‘De eerste dag of de eerste paar dagen werk ik me compleet rot, van 's morgens vroeg tot 's avonds laat. Dan krijg ik de pest in - dat is mijn dualisme: als ik stof loop af te nemen, kom ik in opstand omdat ik eigenlijk carrière wil maken, de Nobelprijs wil winnen, teksten wil schrijven...’

En dan vertrekt Jan Arends weer, spoorloos, na bijvoorbeeld de vloer met groene zeep te hebben ingesmeerd en de meubelen op een hoop te hebben gedreven, of na de trap met slaolie te hebben ingevet...’

De weg naar de Nobelprijs is glad, misschien wel van de groene zeep. Maar zoveel is zeker, Keefman is een boek zoals er maar weinig geschreven worden, en voor een heel oeuvre met het niveau van het titelverhaal of een verhaal als Vrijgezel op kamers zou ik de Nobelprijs geen overdreven beloning vinden.

[p. 113]

Toen ik Vrijgezel op kamers las dacht ik: dit zou van een Franse of Russische meester kunnen zijn, maar welke? Op die vraag is geen antwoord, omdat Arends werkelijk oorspronkelijk is. Het thema - de onderste bodem van de wanhoop - is wel universeel, maar zodra men begint te lezen wordt men overvallen door dat zeldzame gevoel ‘dat alles zo gebeurt, omdat het niet anders kan’. Het gebeurt, omdat het moet, zoals met iemand die begonnen is van een dak te vallen.

Alleen in tekenfilms kan het wonder zich voltrekken: dit is te verschrikkelijk, gelukkig, het hoeft niet, het blijkt mogelijk zich weer omhoog te klauwen aan lege lucht. Maar ook in de literatuur bestaat er meestal een soort geheime bescherming, dingen die te erg zijn kunnen niet gebeuren.

Als men Jan Arends leest weet men onmiddellijk dat die bescherming ontbreekt. Waaraan merkt men dat? In het klassieke Japanse drama kan men horen aan een verandering in de muziek, dat er iets bovennatuurlijks, iets onafwendbaars gaat gebeuren, zoals in een sprookje merkbaar wordt dat het bos betoverd is omdat er geen vogels meer zingen.

Maar meestal zijn de details niet te achterhalen. Al in de eerste zinnen bestaat er geen twijfel over het noodlottige en onafwendbare dat zich in dat decor gaat afspelen, zoals een terdoodveroordeelde die 's morgens vroeg door zijn gevangenisraam de voorbereidingen ziet van wat alleen maar het bouwen van een schavot kan zijn.

Arends' verhalen zijn geschreven in een taal die volkomen is ontdaan van iedere franje. Er is afgezien van iedere poging om er iets fraais van te maken, omdat dat toch vergeefs en zinloos is. Heel anders dus dan de virtuositeit van Biesheuvels verhalen. Er zijn duizenden manieren om gek te worden, en veel verder gaat de analogie tussen Arends en Biesheuvel niet, dan dat hun verhalen zich afspelen in de schaduw van het gesticht. Als men Arends met iemand zou moeten vergelijken is het dichtstbijzijnde voorbeeld misschien Jean Genêt. Maar werkelijk dichtbij is ook dat niet.

Hoe is het mogelijk dat een zo uitzonderlijk boek als Keefman niet meer de aandacht heeft getrokken in de negen maanden dat het al op de markt is? Is het mogelijk dat er van alles over is geschreven in de tijd dat ik in Japan was, en sindsdien niet meer? Hoe dan ook, als Ben en Wanda niet naar Brussel waren verhuisd had ik het nu vermoedelijk ook nog niet gelezen. Van de taak om aan Wanda uit te leggen wie bij haar gesolliciteerd had, werd ik gelukkig eervol ontslagen. Zij had zich het interview zelf herinnerd, en het weten terug te vinden.

- Ik wilde je nog wel aanraden om op rose briefpapier te schrijven, en je nagels te lakken, zei ik.

- Dank je voor de moeite, zei ze, maar dat hoeft niet meer. Ik heb

[p. 114]

wel dat boek van hem gekocht, Keefman.

- En hoe vind je het?

- Onvergetelijk.

Het voorgaande artikel verscheen in het Cultureel Supplement van NRC Handelsblad van 15 december 1972, onder de titel Sollicitatie. Het had beter De ontbrekende bescherming kunnen heten, want dat is het eigenlijke thema, het sleutelbegrip tot wat Jan Arends maakte zoals hij was. Achteraf is het alsof ik de ernst daarvan zelf niet genoeg onder ogen zag, zoals wanneer je een machine demonteert en de juiste conclusie trekt dat een bepaald onderdeel het zal begeven, en hem daarna toch weer in elkaar zet, denkend: hij houdt het wel. Ik herinner me dat degene die in dat artikel als ‘Wanda’ wordt aangeduid (naar de heldin van een zeker boek, een verwijzing waar de aardigheid intussen af is) tegen mij zei dat zij na het lezen van Keefman de impuls had gehad om Jan Arends op een of andere manier duidelijk te maken hoe het boek haar had aangegrepen, dat hij niet mocht denken dat zijn lot de buitenwereld onverschillig liet. Het tragische is dat zo'n boek in zekere zin daarom is geschreven, om die reactie teweeg te brengen, en dat het toch niet helpt; het punt is juist dat er geen remedie bestaat omdat het remedie zelf ondraaglijk is, zoals voor iemand die dorst heeft en tegelijk geen water kan verdragen. Die zinsnede: ‘zodra ze te aardig voor mij zijn... dan is voor mij de aardigheid er alweer af’ - dat is vermoedelijk een understatement; een dergelijke reactie was voor hem ongetwijfeld ondraaglijk, een bron van pijn zoals voor Joey uit Het lege fort, waarover ik vroeger eens heb geschreven en aan wie Jan Arends soms doet denken (Een kuil om snikkend in te vallen, p. 32). ‘Al vroeg doet Joey vertwijfelde pogingen om contact met zijn moeder te krijgen; het mislukken daarvan, schrijft Bettelheim, maakt een ontzettende, wanhopige woede in hem los, waarvan hij zelf het destructieve voelt en vreest... De vrees om geconfronteerd te worden met zijn emoties, die zo verschrikkelijk zijn dat hij ze niet aankan, maakt dat hij iedere toenadering ontvlucht en afwijst... Nog als heel klein kind gooit hij zich door een glazen deur en raakt ernstig gewond; als hij ziek is smeekt hij: “Ruk mijn longen er uit; het moet absoluut gebeuren: snij ze af. Ik dien tot niets, trek mijn luchtpijp eruit. Doe me weg”.’ Het zou een citaat van Jan Arends kunnen zijn. Naar de voorgeschiedenis kan ik alleen maar raden. Na de publicatie van mijn artikel kreeg ik een brief van iemand die Jan Arends had gekend in de tijd dat zij - en blijkbaar hij ook - aan het Haagse conservatorium studeerde. Met die briefwisseling is het vreemd gelopen: ik schreef terug om meer inlichtingen, maar kreeg geen antwoord meer. Jaren later probeerde ik het nog eens en toen bleek de

[p. 115]

briefschrijfster ernstig ziek te zijn; zij kon zelf niet meer schrijven en moest haar antwoord dicteren.

Uit die briefwisseling citeer ik:

‘Ik heb hem gekend, goed gekend zelfs, voor zover dat bij hem mogelijk was. In de jaren direct na de oorlog studeerde ik aan het Conservatorium in Den Haag. Hij was daar ook, maar ik herinner me niet wat hij studeerde. Vermoedelijk piano, want ik weet zeker dat hij niet bij de orkestrepetities was. Wel volgden we gezamenlijk de muziekgeschiedenis en vermoedelijk nog andere theoretische vaklessen.

Ik bewoonde met een vriendin een etage, waar hij regelmatig kwam binnenvallen om wat bijgevoed te worden (hoewel hij nooit om iets vroeg); ik verstelde soms zijn kleren, en hij rammelde wat op mijn vleugeltje.

Kerstmis '46 vierde hij bij ons. Ik had een feest-etentje gebrouwen voor mijn vriendin, mijn verloofde en Jan. Ik herinner me dat we hem voor zijn doen opgewekt, zelfs vrolijk vonden. Zijn bijdrage bestond uit het voordragen van eigen gedichten.

Naar zijn zeggen woonde hij toentertijd in een dichtgespijkerd huisje in de Schildersbuurt ‘met een vriend en een hoertje’. Ook vertelde hij dat hij soms aan geld kwam door bij Heek te staan declameren.

Hoe we aan een zeker contact kwamen weet ik niet meer. Hij was een fenomeen: deze broodmagere jongen in vodden van kleren, met ongeknipte haren en altijd smerige nagels, maar met een overbeschaafde stem. Zijn gedichten boeiden me, ik had het idee een genie ontdekt te hebben. Dat hij stonk nam ik op de koop toe.

Op zekere dag is hij me komen vertellen dat hij ‘van het Conservatorium getrapt was’. Hij zei niet waarom en dus vroeg ik niets. Zo was onze verhouding. Niet lang daarna zijn wij uit Den Haag weggetrokken, daarna ben ik hem uit het oog verloren.’

Uit een latere brief:

‘Een katholiek jongensinternaat was er in Rijswijk bij mijn weten niet. Ik woonde er een goed deel van mijn jeugd. Wèl een tehuis voor onbehuisde jongens, “Ora et Labora”, onder leiding van paters. Ik vermoed dat Jan daar enkele jaren onderdak vond.

Ik denk eigenlijk, dat Jan van het Conservatorium gestuurd werd omdat hij al gauw maar eens te hooi en te gras op de lessen verscheen.

We hadden muziekgeschiedenis, Prof. Bernard Kempers, hevig anti-Duits, sneerde op Wagner, en betrok daar Goethe op de valreep bij. Dat kon ik, als jong anthroposofe, niet op me laten zitten en ik maakte een verontwaardigde opmerking; waarop hij zei: Juffrouw van Hoogenhuyze, U hebt tenen tot hier. Er steeg een algemeen gelach op waar ik Jan bovenuit hoorde. Maar toen men uitgelachen

[p. 116]

was viel hij mij bij met een rake volzin.

Na afloop van de les hebben we nog even nagekaart en hij bleek op de Vrije School te zijn geweest. Dit laatste w.s. als protégé van de familie Menthe maar daar kom ik straks nog op.

Ik had een kleine huurvleugel staan, nodig voor o.a. bijvak piano. Hij speelde daar wel op en dat ging de gemiddelde bijvak-pianist ver te boven. Ik vermoed dus dat hij al veel eerder pianoles had (Menthe?). Hij vertelde weinig en eigenlijk zonder zijn mening daarbij te voegen. Zo was over de Ora et Labora-tijd zijn enige commentaar: “tussen haakjes het was niet zo leuk”.

Nu die familie Menthe. Jan vertelde, ook weer als losse opmerking, dat die wel eens wat voor hem gedaan hadden. Hoe die relatie begon en eindigde weet ik niet. De oude mevrouw Menthe overleed dit voorjaar, maar de kinderen moeten mogelijk te achterhalen zijn. O ja, wat hij ook vertelde, toen ik hem vroeg wat hij de zomer gedaan had: “bij een boer gewerkt, maar daar ben ik uit getrapt”. Wat zijn sexuele leven betreft, ik denk niet dat hij homofiel was, daar heb ik altijd een fijne neus voor gehad. Wat zijn relatie was met z'n vriend en het hoertje waarmee hij samenwoonde heeft hij nooit gezegd. Ik heb hem op het Conservatorium ook nooit toenadering zien zoeken, hooguit even een paar woorden wisselen. Men beschouwde en behandelde hem als outcast.

Een ander beeld: we zaten samen op een niet ommuurd platje, aan de achterkant, solfège te doen, genietend van de eerste voorjaarszon. We zaten op het grint met de ruggen stijf tegen de muur vanwege de griezelige hoogte. Hij had hoogtevrees, evenals ik.’

(brieven van Mevr. E.M. Mahler-van Hoogenhuyze, Heelsum, 1974 en '78)

Hoogtevrees. Op maandag 21 januari 1974 viel of sprong Jan Arends uit het raam. Kort daarna schreef ik een bespreking van zijn bundel Lunchpauzegedichten (NRC Handelsblad 1.3.1974), die als laatste hoofdstuk in dit nummer is opgenomen; ik herlas toen uiteraard wat ik twee jaar eerder over hem geschreven had en stuitte op de passage die er achteraf een betekenis bij heeft gekregen: ‘Het gebeurt, omdat het moet, zoals met iemand die begonnen is van een dak te vallen’. Het wonder uit de tekenfilm bleef uit, wonderen bestaan niet.