Jan Arends (1925-1974)

[p. 105]

Leefman
Inez van Dullemen

Ik leerde Jan Arends kennen toen ik zestien was en hij een jaar of twee ouder. Hij was een tenger jongetje met grote, brandende, zwarte ogen die heel scherp in iemand keken, maar die op die leeftijd nog niet verbitterd waren, eerder verbijsterd. - Een displaced person. Hij leek op een Italiaantje in het land van de kou, maar ook al wel bij ogenblikken een boosaardig Italiaantje. Hij speelde een kat-en-muisspel met mijn moeder, die overigens toch niet zo'n gemakkelijk te verschalken muisje was. Want hij leefde op de zak van edelmoedige, ontroerbare antroposofische dames die hij diep verachtte en ook haatte, om hun zekerheid, geld en welgedaanheid - die wijven die zelfs het hiernamaals in hun zak hadden, zoals hij placht te zeggen.

Hij kwam en ging onverwacht, hij wilde nooit bij ons blijven eten omdat hij zich schaamde met ons aan dezelfde tafel te zitten, zich een outcast voelend. Terwijl hij tegelijkertijd mijn familie minachtte om wat hij als verwerpelijke zaken beschouwde: de geslaagdheid, braafheid, het ‘bourgeois satisfait-zijn’.

Het was met Jan altijd op glad ijs lopen, je wist nooit waarmee je hem beledigde. Soms zei hij: van jou wil ik dat niet, of: van jou verwacht ik zo iets niet. Andere mensen wilde hij bij de neus nemen, van hen profiteren, maar met de enkele vrienden die hij had wenste hij dat spel niet te spelen. Tegenover hen was hij opvallend eerlijk, trouw, loyaal. Zo herinner ik me zijn zonderlinge schuldgevoelens wanneer hij een enkele keer van mij persoonlijk - van mijn zakgeld - iets geleend had. Dan vertoonde hij zich een tijdlang niet. Of ik kwam hem toevallig op straat tegen en dan zei hij haastig en zenuwachtig: ‘Gelukkig dat ik je zie, ik durfde niet meer bij je te komen. Heb je het aan je moeder verteld?’ - een heel vreemde cultus om een tientje of zo. En wanneer ik me verbaasd toonde dat hij daarover zoveel drukte maakte, kwetste ik hem toch weer, werd ik weer het ‘rijke’ meisje voor wie geld geen rol speelde, en was hij - als altijd - de bedelaar.

Ook later toen ik al getrouwd was belde hij nog wel eens op om geld te leen te vragen en dan ging Erik hem dat ergens brengen in een café. Soms was het slechts een voorwendsel om iemand op te kunnen bellen, om kontakt te hebben, want dat lenen van geld vormde een band, dan moest hij het nog teruggeven - iets wat hij overigens nooit deed en wat niemand van hem verwachtte - dat hield een soort schuldgevoel gaande, een soort verbindingsdraad naar niemand toe. In een kroeg zat hij er bij als een schuwe, verlepte spreeuw, met

[p. 106]

wrevel bejegend door de obers, maar wel een spreeuw die onverhoeds een felle pik kon geven. Zoals hij vrouwen van middelbare leeftijd haatte, zo haatte hij ook kelners, misschien om de verwantschap met hemzelf (zijn latere rol van dienstbaarheid toen hij voor huisknecht ging spelen). Ik herinner me zijn snelle kortaangebonden, iets lispelende manier van spreken met het grimmige grinnikje er achteraan. Van zijn afkomst heb ik nooit het juiste geweten, hij hield van mystificatie, maar er werd van hem beweerd dat hij de zoon van een kolensjouwer zou zijn of van een mijnwerker en dat associeerde ik toen met dat zwarte aan hem alsof hij daadwerkelijk uit een mijnschacht was komen kruipen bij zijn geboorte. Ook werd er wel gezegd dat hij een buitenechtelijk kind of zelfs een wees zou zijn, hoe het ook zij, hij scheen volstrekt alleen op de wereld.

Wat ons verbond was de poëzie. Hij had een grote oprechte verering voor bepaalde dichters. We hadden toentertijd, in het voorlaatste oorlogsjaar een dichtersclubje opgericht. In onze ongestookte kamertjes zaten we met blauwe vingers gedichten te schrijven en poëzie te lezen. Het was een vlucht uit de werkelijkheid. We zaten als in een soort wachtkamer te wachten tot de oorlog voorbij zou zijn en ons leven zou beginnen. Alles stond stil, ook op het gebied van de literatuur; nieuwe stromingen zouden pas in de vijftiger jaren losbreken, dus inspireerden wij ons op de vooroorlogse poëzie, die van Slauerhoff, Marsman, Roland Holst. We waren romantische epigonen. Sommigen van ons gingen nog verder terug in de tijd zoals twee jongens, een zwarte en een blonde, die we Kloos en Perk noemden en die dan ook in die trant dichtten. En daartegenover had je Jan Arends (we noemden hem zelden Jan, vrijwel altijd Jan Arends alsof Jan te algemeen, te inwisselbaar was). Jan Arends zijn schaarse verzen waren klein, speldeknopklein. Uitermate kaal. Slechts weinigen van ons konden er waardering voor opbrengen. Ik herinner me nog zo iets als:

Ik zat in het klooster
En ik zag de maan,
Toen ben ik er uitgegaan.

(Toch heb ik later nog wel eens aan dat rare versje moeten terugdenken, en zag ik hem over een muur naar de maan kijken - hij had iets Pierrotachtigs.)

Soms kwam hij bij mij en zei: ‘Ik moet iets schrijven. Waar is jullie typemachine?’ op zo dringende toon alsof er een bevalling op handen was en het kind in het vruchtwater zou omkomen als er niet direct verlost werd. Dan holde ik naar de kamer van mijn broer waar

[p. 107]

onze familie-machine stond, een enorm, antiek, tweedehands kantoorgevaarte: ‘Mag ik de machine?’ En dan moest het stil zijn rondom de kamer waarin Jan Arends zat te scheppen, dan moesten de tussendeuren dicht en maande ik iedereen tot fluisteren en op de tenen lopen. Van tijd tot tijd luisterde ik aan de deur of het scheppingsproces goed verliep. Het geluid van het typen was zeer verbazingwekkend en bestond uit enkele luide aanslagen door lange tijdspaties verdeeld. Je hoorde hoe een letter met samengebalde kracht op het papier werd gehamerd, en daarna nog een, nog een, en vervolgens werd het papier weggescheurd en begon alles opnieuw. Tenslotte vielen de lettertikken minder fanatiek en zo mogelijk nog trager, meer als enkele regendruppels die nog van het dak vallen nadat de bui al over is. Wanneer ik uiteindelijk binnenkwam lagen er talloze stijf samengeknepen proppen papier om hem heen als uitgeworpen uileballen. Hij had uileballen geschapen en geen woorden. Dat was verschrikkelijk. Hij zag dan doodsbleek. Het leek net of zijn ziel doofstom was, of hij zijn meest innerlijke gevoelens, zijn meest essentiële gedachten niet in onze taal tot uitdrukking kon brengen.

Hij kwam en ging als een trekvogel, was soms jaren verdwenen, had dan in Zweden, of god weet waar, in een sanatorium of een inrichting gezeten. Toen hij uiteindelijk, al voorbij de veertig, toch publiceerde en bekendheid kreeg en ik zijn boek in handen hield leek het me of die doofstomme ziel woorden had gekregen, of zijn tong was ontbonden als in een oud sprookje. De betovering was opgeheven, hij produceerde mensentaal. Maar juist op de dag dat hij zijn nieuwe gedichtenbundel zou gaan signeren op de feestelijke tendoophouding die zijn uitgever voor hem georganiseerd had, toen wierp hij zich uit het raam. Ik denk dat hij te lang gebrandmerkt was geweest. Hij was een solitaire buffel die niet meer bij de kudde kon horen. Hij behoorde de honger, de armoede, de eenzaamheid toe. Wat moest hij dan tussen de bloemen, parkerpennen en artiestenluizen?

Ik zie die onnatuurlijk grote, verbijsterde, brandende ogen voor me van vijfendertig jaar geleden. Het kind van een kolensjouwer, in een katholiek jongenstehuis opgevoed en toen door een antroposofische dame op de Vrije School gedaan, waar hij niet thuis hoorde tussen de ethische kindertjes van welgestelde ouders. In die tijd was hij het beschermelingetje van een bankiersfamilie in Warmond. Er waren altijd wel mensen die zich voor hem interesseerden, want er ging een bepaalde suggestie van hem uit, de belofte van talent. Ook palmde hij in door zijn kwetsbare blik en zijn soms tedere, schuwe lach. Hij had nog iets ontegenzeglijk aristocratisch over zich ook, ondanks het oude wollen dasje dat hij rond zijn nek droeg wanneer daaronder het

[p. 108]

overhemd ontbrak.

In verband met dat rare tikken van hem op de typemachine herinner ik me een interview met hem over de radio kort nadat zijn eerste boek was verschenen. Hij zei dat hij zijn boek Leefman had willen noemen, maar dat hij zich vertikte en het toen maar zo had gelaten. Keefman, daar zit iets van ‘kijven’ in, Want een intrigant, een pestduivel was hij ook. De boel ontwrichten dat wilde hij, overal zag hij het spel van de macht, van relaties, het elkaar de bal toespelen. Dat zag hij in de werkelijkheid om zich heen, maar in zijn verbeelding groeide dat tot abnormale proporties. Toen ik begon te publiceren belde hij een keer woedend op om me van alles naar het hoofd te slingeren en te zeggen dat het doorgestoken kaart was en omkoperij.

Mijn moeder gaf hem eens, vlak na de oorlog, een afgedragen jasje van mijn oudste broer. Ik zie nog zijn blik waarmee hij het aanpakte. Ik liep met hem mee de trap af. ‘Ze bedoelt het goed,’ zei ik. Maar hij gaf geen antwoord. Kort daarna zag ik het, opgehangen aan een punt van het hoge hek rond het Vondelpark tegenover ons huis. Alsof het besmet was door de pest, maar ook als een signaal van uitdaging: ik heb niks van jullie nodig. Hij kon uitstekend ‘de Kleine Lord’ spelen.

Maar met zijn poëzie had hij het bij het rechte eind, was hij ons vooruit en zocht al naar een persoonlijke vorm, ontdaan van al de cliché-fraaiigheden waarmee wij in de weer waren. Dikwijls had ik het gevoel dat hij elk woord wantrouwde, alsof het bezoedeld was zoals dat afgedragen jasje. Hij wilde zijn eigen woorden maken, zijn eigen poëzie.

Voor één van ons, de jongen die wij Kloos noemden, had hij een grote bewondering, die vond hij een groot dichter. Die jongen had iets van Die Leiden des jungen Werthers rond zich hangen, maar toen die later klassieke talen was gaan studeren, kwam Jan bij me en zei: ‘Ik ben bij C. geweest. God, dat is de saaiste man van Nederland geworden.’ Met ogen vol teleurstelling. En zo ging het, zo verloor hij zijn vrienden aan de gesettelde maatschappij, zijn aartsvijand, want de een na de ander van ons ging studeren, kreeg een baan, trouwde. De cirkel sloot zich en meer nog dan in die oorlogstijd toen we allemaal ‘in finsteren Zeiten’ zoals Brecht zegt, leefden, en jong en onzeker waren, was Jan de outcast. Ik denk dat Jan in wezen een aarts-romanticus was, maar één die meteen zijn stekels opzette en alles en iedereen, zichzelf incluis wantrouwde uit angst gekwetst te worden.

Jan hield ook niet van mensenmenigtes of bijeenkomsten. In de oorlog hadden wij wel eens een zogenaamd diner met glazige aardappels, een bonloos stukje vis en een of andere zelfgewrochte

[p. 109]

Jan Arenda in 1972. (Foto: Eddy de Jongh.)

[p. 110]

kleffe taart en zeiden dan verwaand: ‘We zitten hier als de toekomstige maatschappij van Letterkunde’, maar ik herinner me niet dat Jan daarbij ooit aanwezig was.

Dat pure, concessieloze van hem in verband met de poëzie en een aantal andere zaken gaf hem toen een bepaalde macht, hij kon een trap tegen iets geven wanneer hem dat zinde. Hij had ook niets te verliezen. Dat moet hem een gevoel van vrijheid hebben gegeven, maar de keerzijde van de medaille was de absolute eenzaamheid. Hij kwam bij je binnenlopen: een trots, een ijskoud ventje, dat inwendig op brandde. Ik heb later wel eens gedacht dat wij, de vrienden van het eerste uur, Jan in de steek hebben gelaten, maar we waren jong, te zeer met ons zelf bezig, te onervaren om een zo gecompliceerde persoonlijkheid als die van Jan tot steun te kunnen zijn. Persoonlijk was ik ook wel bang voor hem, voor zijn intrigantenaard, zijn ongebreideldheid, zijn vlijmscherpe tong. Bij mij thuis werd de vriendschap ook niet direct aangemoedigd. Mijn vader zei: ‘Waarom heb je nooit eens gewone “fatsoenlijke” vriendjes.’

Toen ik jaren later zijn foto's zag, schrok ik. Ik zag een verouderd, zuurzoet gezicht met verbitterde trekken, maar met een koket lachje onder de spitse neus vandaan, en zijn ogen waren klein en stekend geworden.

Jan en de nieuwsmedia - hij gaf zich heel openhartig en toch met het talent van een speler, een akteur. Maar waarschijnlijk verdragen mensen als Jan Arends de nieuwsmedia niet, het openleggen van hun ziel niet. Misschien heeft hij het gevoel gehad zichzelf te hebben verkwanseld, prijsgegeven. Ik denk dat hij niet genormaliseerd, aangepast kon worden, want sommige mensen houden van hun pijn, hun konflikt als van hun meest wezenlijke zelf. Zijn identiteit was hem afgenomen. De begripvolle psychiaters, het zachte bed, het fraaie flatje, de lovende kritieken - die lijfden hem in, wurgden hem. Ik denk dat het zo gegaan moet zijn.

Toen na zijn dood de kranten vol stonden met berichten over hem, zei een collega-schrijver zuur: ‘Als je je maar uit het raam gooit dan word je wel beroemd.’ Die uitspraak zou van hem zelf gekomen kunnen zijn.