Jan Arends (1925-1974)

[p. 83]

Jan Arends en de geldplaag

Steeds als ik een gulden van c.r.m. beur haal ik er iedere schrijver bij die ik vinden kan. Als ik het te weinig vind wil ik iedereen schande laten spreken en als ik vind dat het goed is dan zeg ik dat ze nu eindelijk inzien dat ik een groot schrijver ben.

Uit deze twee zinnen van Jan Arends, gevonden tussen vele krabbeltjes in de nalatenschap, blijkt hoeveel waarde hij toekende aan het krijgen van geld. Of waardering, want dat is bij Jan Arends hetzelfde. In ‘Keefman’ staat het satirische verhaal ‘Barre welvaart’. Na diverse experimenten doet Jan Arends de oplossing aan de hand voor de geldplaag die de mensheid teistert. Het slot op p. 138 gaat als volgt:

Voor het probleem van de geldplaag heb ik nu eindelijk een oplossing gevonden die afdoende is. Het is werkelijk beter dan geld in het water smijten. De werkwijze die ik toepas mag ik zonder overdrijven geniaal noemen. Naar mijn mening volkomen legaal. Maar omdat de wet zo raar in elkaar zit dat je nooit kunt weten wat wel en wat niet mag is het beter dat ik aan niemand vertel hoe ik het precies aanleg om van mijn geld af te komen. Ik begrijp dat u dat heel erg naar vindt. U zou dat middel zo graag kennen om ook van uw geld af te komen. Welnu, ik ben de beroerdste niet. Ik wil u graag helpen. Zoals gezegd, mijn geheim geef ik niet prijs want je kunt in deze wereld de meest nare risico's lopen. Daarom verklaar ik mij bereid al het geld waar u geen raad mee weet van u over te nemen. Het is eenvoudig. U stuurt mij een klein briefje. Een paar dagen later al sta ik met een verhuiswagen voor uw deur. Voorgoed bent u van uw geldzorgen bevrijd. Collegae schrijvers, vooral zij die ook nog van het Fonds voor de Letteren krijgen, dat mij gelukkig overslaat, hebben voorrang.

De laatste zin, met de hatelijkheid aan het adres van het Fonds voor de Letteren, luidde in de tijdschriftversies (gepubliceerd in 1956 en 1960) van hetzelfde verhaal nog: ‘Collegae schrijvers hebben voorrang.’

Tussen 1960 en 1972, het jaar dat ‘Keefman’ verscheen, is Jan Arends kennelijk van het bestaan van het Fonds voor de Letteren op de hoogte geraakt. Vanaf dat moment heeft hij met deze instelling in onmin geleefd. Jan Arends kreeg, vond hij, altijd te weinig. Zelfs toen het Fonds hem in 1973, het jaar na ‘Keefman’, een bedrag van f 6000,- toekende, spoog hij, via een journalist van NRC Handelsblad, zijn gal. Op 26 mei 1973 stond in die krant het stuk ‘Loden schoentjes’:

[p. 84]

[p. 85]

De schrijver Jan Arends (Keefman) is zeer ontevreden over zijn uitkering van het Fonds voor de Letteren. Zoals men weet doet het Fonds jaarlijks uitkeringen (onder verschillende namen) aan mensen die in en om de literatuur hun brood verdienen. Hoewel de namen van de begunstigden bij voorkeur niet worden gepubliceerd, lekken die toch altijd uit.

Een van de bezwaren van Arends is, dat de commissie die deze zaken regelt, niet competent is (‘Twee leden hebben bekend, dat zij mijn boek niet gelezen hebben - hoe kunnen ze dan oordelen?’). Maar serieuzer vindt hij, dat de commissie niet alleen geld, maar ook prestige uitdeelt.

‘Nu ben ik met mijn f 6000 openlijk in de klasse der kneuzen en amateurs geplaatst, en dat neem ik niet.’ Arends vindt het systeem verouderd en wil, dat de commissie uit onverdachte, alom erkende literatoren gaat bestaan. Die zouden dan de beslissing moeten nemen, of iemand wèl of niet literatuur van enige betekenis levert. In beginsel zou iedereen die geaccepteerd wordt, een even groot bedrag moeten krijgen, aldus Arends. De enige factor die in aanmerking mag worden genomen is het overige inkomen - maar er mogen géén financiële rapportcijfers worden uitgedeeld - die dan weer het marktmechanisme beïnvloeden.

Jan Arends is van plan er een complete actie van te maken, hij wil eventueel een proefproces beginnen en overweegt zelfs zijn f 6000 terug te sturen. Als eerste uiting van zijn gramschap heeft hij een gedicht gemaakt over één der commissieleden van het Fonds. Het is niet boosaardig bedoeld, zegt Jan Arends, en ook niet zo persoonlijk - hij wil er alleen aandacht mee krijgen. Het gedicht:

Zij is
zo lief.

Zij heet
Margaretha Ferguson.

Zij is
zo aardig.

Zij deelt
brood uit
aan dichters.

Zij heeft
geen vooroordelen.

[p. 86]

 

Zij leest

 

nooit.

 

 

 

Iedere dichter

 

is haar lief.

 

 

 

De een

 

een tientje meer.

 

 

 

De ander

 

een tientje minder.

 

 

 

Zij

 

eet mij

 

de kaas

 

van het brood.

 

 

 

Zij is

 

zo zuiver

 

als de maagd Maria

 

en als zij trapt

 

dan heeft zij

 

loden schoentjes aan.

Jan Arends heeft verschillende vergaderingen van de Vereniging van Letterkundigen bijgewoond. Hij verwarde deze vereniging vaak met het Fonds voor de Letteren, omdat de VvL bestuursleden van het Fonds benoemt. Pogingen om aan de notulen van de ledenvergaderingen van de VvL te komen, bleven zonder resultaat. In Elsevier van 9 maart 1974 citeert Wim Zaal een aantal fragmenten uit de notulen van zo'n VvL-vergadering. Het is de vergadering van 13 oktober 1973 in het Carlton Hotel, waarover Joop Waasdorp en Mischa de Vreede elders in dit nummer schrijven.

[...] Arends woont van nu af aan de vergadering bij. Hij verzoekt de voorzitter drie kwartier spreektijd voor hem te reserveren. [...] Arends heeft bezwaar tegen [...] Waasdorp is van mening dat de prijs aan X. toekomt en wenst hem hiermede alle goeds. (Interruptie Jan Arends) [...] Bernlef vindt deze discussie in aanwezigheid van de prijswinnaar buitengewoon gênant. (Interruptie Jan Arends) [...] De voorzitter zegt dat men de beslissing van Venema moet accepteren. (Interruptie Jan Arends) [...] de reeds zittende VvL-leden in de Amsterdamse kunstraad om advies vragen. (Interruptie Arends).

[p. 87]

Bernlef stelt voor Arends te verzoeken de vergadering te verlaten of er zijn mond te houden [...] De voorzitter schorst de vergadering. Arends verlaat de vergaderzaal [...] Arends keert terug en interrumpeert opnieuw. Bakker wil het voorstel van Bernlef in stemming gebracht hebben. De voorzitter acht dit niet verstandig en verzoekt Arends niet meer buiten de orde van de vergadering te interrumperen [...] Arends verlaat de vergaderzaal [...] De voorzitter antwoordt op een vraag van Van Helden dat Arends formeel nog lid is van de VvL.

In de bundel ‘Lunchpauzegedichten’ die op 21 januari 1974 verschijnt, noemt Jan Arends op p. 53 J. Bernlef ‘Niets dan een kruimeldief van de taal’. Op p. 56 staat het gedicht:

Terwijl
ik schrijf
staat
de hele v.v.l.
achter mij
en
zegt honend
Jan Arends
jij
kan niet schrijven.

Jawel
de v.v.l.
dat is
mijn vakbond.

Was Jan Arends wat langer in leven gebleven, of had de jury haar rapport wat sneller uitgebracht, dan had hij de Multatuliprijs 1973 gekregen. Nu werd deze prijs niet toegekend. In NRC Handelsblad van 6 en 13 april 1974 verschenen twee stukjes van H.J.A. Hofland, beide onder de titel ‘Letterkunde’, over deze gemiste prijs:

De schrijver Jan Arends, door velen die hem niet of nauwelijks kenden en tijdens zijn leven geen letter van hem hadden gelezen, na zijn dood luidruchtig betreurd, heeft bijna postuum een prijs gekregen. Het was de Multatuliprijs, die hem zou worden toegekend door een jury bestaande uit Hella Haasse, Henk Romijn Meijer en Renate Rubinstein. Jammer genoeg bestond er in de kring van deze beoordelaars een klein verschil van mening, wat het uitreiken van de beloning

[p. 88]

vertraagde. Toen de jury het eens was, was Jan Arends dood. Niets aan te doen. Hella Haasse, die natuurlijk ook haar letterkundige maatstaven heeft, was tegen geweest.

Tot op de dag van vandaag heeft niemand buiten de kring der meer geletterde deskundigen er iets van geweten, maar mij lijkt het voor, laten we zeggen, de herinnering aan Jan Arends toch aardig om te weten dat hij ooit een keer officieel beloond zou zijn geworden.

Vorige week meldde ik dat een adviescommissie, bestaande uit Hella Haasse, Henk Romijn Meijer en Renate Rubinstein had voorgesteld, Jan Arends de Multatuliprijs 1973 te geven. Hella Haasse vond dat ik de gang van zaken desbetreffend niet goed had weergegeven. Zij was weliswaar tegen geweest, zoals ook in het rapport staat, maar had zich meteen daarna bij de meerderheid aangesloten. Nadat de heer Romijn Meijer wat lang over het schrijven van zijn rapport had gedaan, was er verder niets bijzonders in de commissie gebeurd, aldus de schrijfster in een telefonisch gesprek.

Daar ging het mij ook helemaal niet om. Ik vind alleen dat het bij dit prijzen van Jan Arends soms wat slonzig is toegegaan. Ook het rapport is geen wonder van nauwkeurigheid. Dat wil ik desnoods bij een andere gelegenheid wel eens toelichten.

Het Amsterdams Fonds voor de Kunst zocht een goede gelegenheid om het bedrag dat aan de Multatuliprijs 1973 verbonden was, zo te besteden dat tevens aan postume waardering voor Jan Arends uiting zou worden gegeven. Toen zich de kans voordeed, stelde het Fonds een éénmalige Jan Arendsprijs in. Het ‘Jaarverslag 1976’ van de Stichting Amsterdams Fonds voor de Kunst geeft onder het kopje ‘Jan Arendsprijs’ op p. 16-17 de volgende verantwoording:

Het bestuur van de stichting Amsterdams Fonds voor de Kunst heeft destijds besloten de Multatuliprijs 1973 niet toe te kennen aan Jan Arends voor zijn verhalenbundel ‘Keefman’ en de bij deze prijs behorende gelden - in overleg met de adviescommissie - niet uit te keren.

Gelet op artikel 2 van de statuten van de stichting, luidende: ‘De stichting Amsterdams Fonds voor de Kunst heeft ten doel het bevorderen van scheppende en uitvoerende kunst’, kon aan de strekking van dit artikel niet worden voldaan door zijn - voor ons ontijdige - dood. Deze bekroning was niet alleen een blijk van waardering voor genoemde bundel verhalen, maar was ook, door de daaraan verbonden geldprijs, bedoeld als stimulering tot het voortzetten van zijn creatieve arbeid.

[p. 89]

Programma van de bijeenkomst van de stichting Amsterdams Fonds voor de Kunst op 23 april 1976.

[p. 90]

Het bestuur betreurde het zeer, dat aan deze talentvolle schrijver, die zulk een bewogen leven heeft geleid, en voor wie het ontvangen van de Multatuliprijs wellicht zijn gevoel van miskenning zou hebben kunnen relativeren, niet kon worden toegekend.

Het bestuur stelde zich tot taak, zich te beraden over de wijze waarop het geldbedrag van de Multatuliprijs 1973 het beste zou kunnen worden besteed in de geest van de opdracht en wellicht op een wijze, die aan Jan Arends als prozaïst eer aandoet en recht doet wedervaren.

De indringende creatie van Jacques Commandeur als ‘Keefman’ uit de gelijknamige bundel van wijlen Jan Arends bleek een unieke aanleiding om de bestemming van het geldbedrag behorende bij de Multatuliprijs 1973 te bepalen. Daarom werd unaniem besloten voor één keer een ‘Jan Arendsprijs’ in het leven te roepen en deze - uiteraard - toe te kennen aan Jacques Commandeur voor zijn unieke uitvoeringen van de monoloog Keefman, waarmede hij in hoge mate de auteur als prozaïst eer bewijst en zichzelf als groot kunstenaar manifesteert.

Het karakteriseert Jacques Commandeur, dat hij het Fondsbestuur in overweging heeft gegeven het voor deze prijs gereserveerde bedrag (f 5000,-) te bestemmen voor een stipendium aan een aankomend Nederlands schrijver.