Jan Arends (1925-1974)

[p. 55]

Jan Arends en zijn gedichten
‘Om pijn te schrijven heb je weinig woorden nodig’
Peter Morel

De meest echte, de meest directe bekentenispoëzie van de laatste jaren in ons land is zonder twijfel te vinden in de bundel Lunchpauzegedichten van Jan Arends.

De bundel had succes: vier drukken in drie jaar tijds. Dat succes toeschrijven aan de sensatie rondom Arends' zelfmoord op de dag van verschijnen, 21 januari 1974, vind ik al te gemakkelijk. Liever neem ik aan dat het te danken is aan de eigen aard van deze gedichten, aan de weerklank die de onthutsend directe en soms agressieve toon ervan vond.

Zeker is dat bij chronologisch doorlezen van de relatief kleine poëtische produktie van Arends een toename opvalt van de zo typerende en aangrijpende directheid en kaalheid in zijn poëzie.

‘Wie kan zo mager praten met de taal als ik?’ heeft Arends er zelf over gezegd. Zijn eerste gedichten, gepubliceerd in het maar één jaar (1956-1957) verschenen tijdschriftje Vertoning van Esteban López, waren echter nog niet zo mager.

Ik ging in statie naar de stad.
Ik ging met grote zorgen.
Ik wist de weg, maar wist niet wat
en wie ik daar moest worgen.

Ik droeg een zwart fluwelen kleed,
en zachte leren laarzen.
Ik had mijn beste tuig gezocht,
mijn koets verlicht met kaarsen.

Toen op de bruggen van de weg,
die naar de stad moest voeren
vroegen de bruggenwachten mij
hoe ik zo laat kon toeren.

Maar onder mijn fluwelen kleed
wist ik mijn lange degen.
Ik ben weerom gegaan naar huis.
De wereld staat mij tegen.

Ter vergelijking dit gedicht uit Lunchpauzegedichten:

[p. 56]

 

Je gaat

 

de straat op.

 

 

 

Je neemt

 

een mes mee

 

in je hand.

 

 

 

Je laat

 

iedereen zien

 

wie je bent.

Tegenover de donkere en wat toneelmachtige romantiek van de staatsie, het fluweel, de kaarsen en de degen in het vroege gedicht staat de koele, afbijtende zakelijke toon van het latere; tegenover de uiterlijkheid van het bijna anekdotische staat het innerlijke van een ‘houding’, waarbij in de laatste regel het probleem van ‘ik’ tegenover de ‘rest’, een voor Arends levensgroot en levenslang probleem, heel suggestief aan de orde komt. Met minder woorden wordt in het latere gedicht meer gezegd.

Dat op deze directe, kale manier niet met elke steen een vonk werd gemaakt, dat soms zo geen gedicht maar eerder een notitie ontstond, kan het volgende uit Nagelaten gedichten demonstreren:

Ik ben
altijd bang
dat de dag komt
dat ik
mijn medemensen
een mes
onder de neus houd.

Maar die vonk springt naar mijn idee in talloze andere gedichten wèl over, bijvoorbeeld een bladzijde eerder in Nagelaten gedichten:

Een
kleine barst
wordt
een scheur.

Een
scheur
wordt
een kloof.

En zo

[p. 57]

 

staat de mens

 

alleen.

Dit minimaliseren van de poëzie, dit ‘mager praten met de taal’ geeft aan deze gedichten die eigenaardige, fascinerende spanning, een spanning die eigenlijk met niets in de Nederlandse poëzie is te vergelijken, of misschien heel in de verte met sommige gedichten van Elsschot.

Dat Arends hier ook werkelijk naar toe werkte - of dat bewust gebeurde doet er niet toe - kan blijken uit wat hij in 1974 in de bundel Lunchpauzegedichten niet overnam uit de negen jaar eerder verschenen Gedichten. In Lunchpauzegedichten volgen namelijk na de tussen 1965 en 1974 geschreven poëzie de gedichten van vóór 1965, maar twaalf gedichten werden daarbij niet overgenomen. De afdeling Gedichten 1965 in Lunchpauzegedichten omvat nu in totaal zestien gedichten tegenover acht en twintig in de oorspronkelijke bundel.

De gedichten over Vestdijk, Appel en Podium werden waarschijnlijk weggelaten omdat zij door bepaalde toespelingen te anekdotisch, te tijd-gebonden zijn. Wel valt hiermee iets van Arends' bijna morbide sarcasme dan weg:

Ja zelfs Bert Bakker
gaat kokhalzend
naar binnen.
Maar Donkersloot
die is zo oud en taai
die laat ik liggen
als een droge bot.

Van de rest van de gedichten die niet werden overgenomen kun je zeggen, dat het minimaliseren van de taal er niet maximaal is, dat er nog te veel ‘literatuur’ aan kleeft, zoals in het iets te Lodeizen-achtige gedicht:

Aan een strand van koorts
met een witte zon
boven een rode parasol
zit de man
die ik in het japans vertaald ben.

Aan het strand
van japan
strikt een man
zijn das

[p. 58]

 

en er gaat een vriendelijk meisje

 

voorbij.

 

 

 

En twee maal

 

is het een brandende bol,

 

verwaait de parasol

 

en gaat de zon

 

achteloos voorbij.

 

 

 

In mijn japanse land

 

slaap ik

 

in winter vertaald.

Arends bereikte zo, door uit Gedichten (1965) alleen maar een keuze op te nemen, in ieder geval homogeniteit in zijn Lunchpauzegedichten, en wel onder het motto ‘Tegen een blauwe lucht zijn alle vogels zwart’, een toespeling op ‘In het donker zijn alle katjes grauw’ en dat is dan wel heel iets anders dan het motto dat hij aan zijn eerste bundel meegaf ‘de quelques petits mots que les autres n'ont pas’.

Je zou kunnen zeggen dat de spanning tussen beide motto's ook Arends' bekende verhaal Keefman heeft opgeleverd. Het thema van dat verhaal, namelijk de vraag wie de gekken zijn: de gekken of degenen die de gekken gek verklaren, speelt in Lunchpauzegedichten ook een rol. Dat de macht dan altijd ligt in de handen van degenen die de ander voor gek verklaren is het bizarre van onze maatschappij.

Ik ben
een boom.

Van groei
afaan
ben ik
van blad
tot blad
bekeken.

Toen
heeft iemand
een luis
ontdekt
op een
van mijn bladeren.

[p. 59]

 

Nu word

 

ik omgehakt.

Dit gedicht gaat in wezen over ‘ik’ tegenover de ‘rest’, over de ‘anderen’ tegenover ‘mij’.

Het gecompliceerde bij Jan Arends is dat zijn masochistische inslag hem dreef naar niet-geaccepteerd worden en dat hij dàt weer wel geaccepteerd wilde zien. Het wanhopig zoeken naar een redelijk evenwichtige verhouding tussen zelfverwerkelijking, waarbij voor Jan Arends onaangepastheid was inbegrepen en contact met anderen, waarvoor toch een zekere aanpassing nodig is, dat is de pijnlijke werkelijkheid van de Lunchpauzegedichten, een werkelijkheid, waarin de gedichten over positieve ervaringen, zeker positieve ervaringen met anderen, niet pasten. Hiermee is - zij het heel voorzichtig - een derde reden aangegeven voor het weglaten van een aantal gedichten uit de bundel van 1965 in Lunchpauzegedichten.

Bijna alle gedichten uit deze laatste bundel gaan over een of ander aspect van het voor Jan Arends zo grote probleem van het ‘ik’ tegenover de ‘ander’. Bijvoorbeeld het zeer summiere:

In
elkaar.

Uit
elkaar.

Hoe
ik heet.

Wie
ik ben.

Wat
ik weet.

In
elkaar.

Uit
elkaar.

Dat Arends een bundel gedichten met een dergelijk werkelijkheidsbeeld, gedichten waarin hij, zoals hij het zegt, pijn schrijft en leed krast, de titel Lunchpauzegedichten meegaf, zou je kunnen rekenen

[p. 60]

Omslag van de bundel ‘Lunchpauzegedichten’. Het ontwerp is Frits Stoepman, de foto van Cor van Weele.

[p. 61]

tot de practical jokes waarvan hij een veelvuldig en fervent beoefenaar was. Lunchpauzegedichten immers is een titel met de suggestie van iets van divertissement, van éven iets anders, éven een onderbreking van het dagelijkse werk. Maar divertissement wordt hier nu juist bepaald niet geboden. Door deze titel lijkt wel de ernst van de bundel enigszins gerelativeerd te worden, maar achteraf is de grap ervan toch meer een galgehumorachtige ‘cruel joke’. En dat is dan weer typerend voor Jan Arends, die zo graag de vloer insmeerde met groene zeep in plaats van met boenwas. (‘Ik zag een pot boenwas staan en een pot groene zeep. Dan komt het plotseling over me, ik weet niet wat dat is - ik nam de groene zeep in plaats van de boenwas. Dat is een soort creativiteit’ - interview in Vrij Nederland van 11 maart 1972).

Dat communicatie voor Jan Arends een probleem vormde waarmee hij geen raad wist, blijkt al uit zijn eerste publikatie, de novelle Lente/Herfst uit 1955, die in licht gewijzigde vorm onder de titel Vrijgezel op kamers in de bundel Keefman uit 1972 werd overgenomen. Zowel Lente/Herfst als de in 1965 gepubliceerde Gedichten werden bij eerste verschijning nauwelijks opgemerkt, een merkwaardige parallel, vooral als je bedenkt dat dezelfde novelle en gedichten in 1972 en 1974 wèl succes hadden. Was er toen meer begrip voor de door Arends verwoorde problematiek gekomen?

In de gedichten komen motieven van eenzaamheidsproblematiek zoals kale bomen en takken, winter en dood veel voor. Ook de taal, communicatiemiddel bij uitstek, wordt bij Arends een symbool juist voor communicatiestoring:

Ze
zwijgen
mij pratend
dood.

En van de andere kant:

De woorden
waarmee
je het zeggen wilt
zijn een mantel.

Zij
beschutten
de waarheid.

Ik
zet mijn kraag op.

[p. 62]

 

Ik draag een jas.

 

 

 

Ik lieg

 

in de winter

 

van mijn leven.

Ook hier, in deze beide gedichten weer het thema van ‘ik’ tegenover de ‘anderen’. En daarbij is de taal geen brug, eerder een scheidsmuur. In Nagelaten gedichten is deze notitie te vinden:

Om
te weten
dat er
woord
voor
woord
een andere taal is
daarom schrijf ik.

Je zou de gedichten van Jan Arends inderdaad pogingen kunnen noemen die andere taal te vinden, een taal waarin hij zichzelf kan zijn zonder het contact met de anderen te verliezen, waarbij de boom niet wordt omgehakt omdat er een luis in zit.

In verbluffend weinig woorden heeft Jan Arends een oeuvre nagelaten waarin de moeite die leven hem kostte heel authentiek is verwoord. Of zoals hij zelf in Lunchpauzegedichten heeft gezegd: ‘Om pijn te schrijven heb je weinig woorden nodig’.