De Italiaanse postkoets

[p. 87]

In en rond Rome

[p. 88]

Othello in de Thermen van Caracalla

Over smaak valt niet te twisten. Er wordt dan ook over niets zo getwist als over smaak. Ieder gaat voor zijn eigen smaak op de degen, want vrijwel een ieder vereenzelvigt zijn smaak met zijn ganse persoonlijkheid. Gij bewondert iets van harte. Maar hoe kunt gij zoiets mooi vinden! roept uw nabuur uit. En onmiddellijk trekt ge de degen. Niet om het voorwerp van uw bewondering te verdedigen maar om uzelf te verdedigen. Gij zijt uitgedaagd tot een duel, een ouderwets duel, met dodelijke wapens.

Alleen is het geen lijfelijk duel maar een geestelijk duel en de geest van een tegenstander valt nu eenmaal niet te doden. Moe van het duel zoekt ge een compromis en zegt: Ik heb gelijk, gij hebt gelijk, de kat heeft gelijk en de keukenmeid heeft gelijk, want over smaak valt niet te twisten.

Zulks zegt ge nadat ge uren over smaak getwist hebt en ge u alleen nog maar ongekwetst uit het strijdperk kunt terugtrekken door ook uw tegenstander ongekwetst te laten heengaan.

Over smaak valt niet te twisten, dus over de opera ook niet. Toch is er nauwelijks een kunstvorm die zoveel voor- en tegenstanders heeft. De voorstanders van de opera geloven in de opera met een welhaast religieuze bezetenheid. De tegenstanders daarentegen gedragen zich tegenover deze kunstvorm als atheïsten tegenover een orthodoxie: ze vinden de ganse aangelegenheid ongerijmd en ridicuul.

Tussen voor- en tegenstanders ligt betrekkelijk niets, er zijn nagenoeg geen lauwen en geen der beide par-

[p. 89]

tijen behoeft deze dus uit de mond te spuwen. Misschien dat er daarom zo weinig getwist wordt over de opera als kunstvorm. De voor- en tegenstanders leven even ver uit elkaar als diepgelovigen en godloochenaars en in het niemandsland tussen hen in is nauwelijks enig verkeer gaande van proselieten of afvalligen dat de gemoederen zou kunnen verhitten.

Het is daarom des te verbazingwekkender dat er één plek op de wereld is waar allen elkander in de opera ontmoeten: gelovigen en ongelovigen, fanatici en sceptici, het wandelend vat vol aria's zowel als het rinkelend bekken en het rammelend cimbaal.

Die plek ligt in Rome en heet: de Thermen van Caracalla. In de ruïnes van dit gigantische badhuis uit de oudheid nestelt de Italiaanse Opera zich gedurende de zomermaanden als een kleurige paradijsvogel.

Dat nest moet men niet onderschatten, want het is het grootste toneel der wereld, het telt 1500 vierkante meter, heeft een diepte van 32 meter en is 50 meter breed. De voorhang die dit openluchttoneel van de toeschouwersruimte scheidt is 12 meter hoog. Maar dit bemerkt de toeschouwer nauwelijks, ingeklemd als dit gigantische toneel is tussen nog gigantischer ruïneresten, die het door hun contrastwerking verkleinen tot de toverachtige kijkdoos van een schoolkind.

Toen ik voor het eerst de opera in de Thermen van Caracalla bezocht, was deze wondervogel daar pas neergestreken, het was 1938 en de toeschouwersruimte, tienduizend vierkante meter groot, telde twintigduizend zitplaatsen, daar waar in het verleden ruim anderhalfduizend badkuipen stonden opgesteld.

Ik geloofde in die dagen evenmin in de opera als ik vandaag de dag in het gasachtige mannetje van Mars ge-

[p. 90]

loof. Ik had een opera gezien, in Brussel, van Wagner, in Franse vertaling, maar ondanks het Frans of dank zij het Frans kwam mij de hele aangelegenheid voor als Duits bier in Frans bloed gesmoord. Het gras van het Walhalla was van gifgroen bloempottenpapier, de kartonnen bomen stonden aan één stuk te klappertanden en het zalmroze vlees der Teutoonse helden puilde langs alle kanten uit het harnas en joeg mij er in. Ik zou, na de opera in ‘La monnaie’ nooit meer een opera zien.

Maar in Rome gaat men, gelovig of niet gelovig, nu eenmaal naar de Thermen van Caracalla. Men zet zich met vele duizenden onder de sterren en als de derde gongslag verklinkt zwijgt men. Ik ken geen zwijgen dat lijkt op het zwijgen der twintigduizend in de ruïnes van Caracalla's badhuis wanneer de voorhang opensplijt. Het is de stilte voor het wonder. En die is groter nog dan de stilte voor de storm van het applaus, die opsteekt aan het eind van de voorstelling.

Eén voorstelling in de Thermen van Caracalla maakte mij met één slag tot een operamaniak, een maniak, wel te verstaan, die steeds weer terugkeert naar de plek waar hij voor het eerst van zijn eigengereide stokpaard viel, getroffen door een stem, zo bovenwerelds, dat deze door de oren heendrong en de ziel verdoofde.

Dit jaar zag ik in de Thermen de Aida en de Othello. Er kunnen duizend artisten op het toneel staan, of het er duizend waren weet ik niet, maar het leek of gans Farao's volk in de kijkdoos van de schooljongen gevangen zat. De Aida is een paradestuk, er komt een veldheer in een zegekar met vier steigerende paarden er voor het toneel opgestormd; als het doek opgaat wikkelt een levende kameel zich los uit zijn liggende houding, als een vlinder die zich ontvouwt uit zijn cocon: het dier

[p. 91]

krijgt een even klaterende waterval van applaus als de edelste mensenstem.

Maar al is de Aida in de Thermen van Caracalla het grootste kijkstuk ter wereld ooit vertoond, Othello, de Moor, gaat heen met de zegekrans.

Desdemona in een bed met een hoog wit puntdak dat reikte tot waar de sterren begonnen. En een heel bedrijf lang een Othello die niets anders doet dan zingend naar haar omhoog kruipen, om zich, na haar gewurgd te hebben, over alle trappen heen naar beneden te storten en daar zieltogend en zingend te sterven als een muziekdoos die tragisch kapot valt en langzaam verklinkt. Italianen zingen niet alleen met hun ziel, zij zingen met hun hele lichaam. Een Jago die zingend zijn voet op een gevallen Othello zet is een stierenvechter. Trouwens: al deze zingende mannen en vrouwen zijn toreadoren en matadoren, in hun onbeschrijflijk fiere en trotse houdingen en zij maken vaak exact dezelfde bewegingen tegen elkaar of tegen de ruimte als de stierenvechter tegen de stier. In de opera en in de arena ziet men dat de Italiaan en de Spanjaard loten zijn van eenzelfde hartstochtelijke-theatrale stam.

Maar waar de Spanjaard voor zijn drama het bloed van een stier nodig heeft, daar lost de Italiaan het bloedigste drama zingende op. Hij is een zingende held en een zingende martelaar, maar voor een werkelijke stier kiezen zijn heldendom en martelaarschap het hazepad. Ik verkies dit hazepad boven de mise-à-mort van de stier. Maar dit is een zeer persoonlijke smaak. En over smaak valt te twisten.