Biographisch woordenboek der Nederlanden. Deel 20

[p. 229]

[Willem IV]

WILLEM IV, Graaf van Holland en Zeeland, zoon van Willem III en Jeane de Valois, had bij den dood van zijn vader slechts den ouderdom van 19 jaren bereikt. Reeds bij het leven van zijn vader was hem het bewind over Zeeland toevertrouwd: ook had hij onder hem de wapenen gevoerd en bij twee verschillende tochten in Duitschland tegen de Pruisen gestreden. Men schrijft hem ook (b.v. het Goudsch Kronykje en A. Leydis) een tocht tegen de Saracenen in Spanje toe; maar daar men niet weet waar deze tochten in te lasschen, gelooft men met reden, dat zij, die dit schrijven hem met zijn oom Jan van Blois, heer van Beaumont, verwarren, die in 1381 zich werkelijk in Spanje met roem tegen de Mooren of Arabieren gekweten heeft. Daar zijn er echter die verhalen dat Beaumont uit Spanje terugkwam ‘zonder eenig gevecht te hebben gedaan.’ Ook was hij reeds 6 jaren voor den dood van zijn vader, toen hij nog naauwelijks volwassen was, in het huwelijk getreden met Joanna, dochter van Jan III, hertog van Brabant, die in hetzelfde jaar, waarin zij geboren werd, al met hem verloofd was geworden. Hij begon zijne regering met een verbond met koning Eduard III te sluiten, nagenoeg op denzelfden voet als dat hij, bij het leven van zijn vader, had aangegaan. Thans beloofde hij Eduard, zoo deze koning van Duitschland, of rijks-stedehouder werd, bij te staan en te dienen met 1000 geharnaste mannen, die op 's konings kosten, in Neder-Duitschland zouden dienen, elk tegen 15 Florentijnsche guldens soldij per maand. De graaf zou van den koning tweemaal honderd duizend Florentijnsche guldens of dertig duizend pond sterling ontvangen, en indien de koning van Frankrijk of een ander, ten behoeve van dien vorst, hem oorlog aandeed, zou hij nog 1000 man voor 's konings rekening mogen werven. Eduard stelde een groot belang in dit verbond, sloot een dergelijk met hertog Jan III van Brabant en andere vorsten in Nederland en kwam in 1338 te Antwerpen, vol verlangen om den oorlog tegen Frankrijk aan te vangen. De graaf weigerde echter, zonder 's keizers bevel en gezag, deel aan den oorlog te nemen. Eduard wendde zich hierop tot den keizer, die hem tot rijks-vikaris aanstelde, waardoor hij de bevoegdheid erlangde om de leden des rijks in de wapenen te brengen. Kamerijk en het gewest van Kamerijk was door de Franschen bemagtigd. Eduard had het beleg voor die stad geslagen, doch daar het aan vele moeijelijkheden onderhevig was, werd hij te rade het op te breken en verder in Pikardyen door te dringen. Toen weigerde graaf Willem hem te volgen, onder voorgeven zich alleenlijk te hebben verbonden tot bescherming van den Duitschen bodem, waartoe Kamerijk toen behoorde. Eduard nam dit zeer euvel op, liet een deel van zijn volk door Henegouwen trekken en verwoestingen

[p. 230]

aanrichten. De graaf, daarover in gramschap ontstoken, koos de partij van den koning van Frankrijk. Aan het hoofd eener bende van 500 speren, verscheen hij in het leger van koning Philips en werd er met open armen ontvangen. Hij bleef echter niet lang in het leger der Franschen. De bewoners van Haspre, een kleine stad in Henegouwen, bestonden in 1340 op het grondgebied van Kamerrijk te stroopen, waarop de Franschen wraak namen door het in de asch leggen van dit stadje. Graaf Willem hier over verstoord, beleidde te Bergen in Henegouwen den raad van Henegouwen, Holland en Zeeland, waarin besloten werd den Franschen den oorlog aan te doen.

Op de plegtige oorlogsverklaring den koning toegezonden, gaf deze alleen ten antwoord: ‘de graaf van Henegouwen mijn neef, is een zot’. De graaf viel nu in Frankrijk, daar echter zijn magt te gering was om iets van gewigt uit te voeren, begaf hij zich naar Frankrijk en Duitschland, om onderstand te verzoeken, terwijl Henegouwen door de Franschen verwoest en uitgeplunderd werd. Na zijn terugkomst maakte zich graaf Willem van eenige plaatsen St. Amand, Montaigne enz. meester. Eduard sloeg de Fransche vloot volgens opgave der Franschen, 150 zeilen sterk, op den 24sten Junij in het Zwin, en Doornik werd van de bondgenooten waar onder Willem nu weder behoorde, belegerd. De gravinweduwe van Holland bewerkte een bestand voor eenige maanden, maar dat sedert verlengd werd. Na het eindigen van dezen oorlog trok de graaf naar Pruissen, waar de krijg tusschen de Heidensche inlanders, Lithauers, steeds voortduurde en de Duitsche orde zich vestigde. Hij deed zulks deels uit godsdienstijver, deels om wapenoefening of begeerte naar krijgseer, (volgens Wagenaar ook uit zucht voor den koophandel, die uit deze landen op de Oostzee gedreven werd). Men wil dat de grootmeester zijne hulp afsloeg en hij omtrent, of in 1343, naar deze landen terugkeerde. Het is minder bekend dat hij in dit jaar ook een reis naar het H. Land ondernam. Men vindt van die reis wel gewag gemaakt bij onze oude schrijvers, maar zij komt daar voor als een krijgstocht, waarvoor men geen tijd of gelegenheid wist te vinden. Graaflijke rekeningen hebben deze zaak opgehelderd. Hij deed deze reis met een stoet van edelen door Frankrijk, Zwitserland en Italië, ging met zijn gezelschap te Venetie scheep op twee galeien, kwam te Cyprus en vertrok van daar vermomd in galliootskleeding naar het H. graf. Dáár zijne gebeden gestort hebbende, keerde hij weder naar Cyprus, voer terug naar Venetië, trok door Duitschland naar Pruissen, waar hij tegen de Lithauers streed en het was in 1344 dat hij van daar terug kwam. Te Utrecht was de bisschoppelijke stoel door het overlijden van Jan van Diest in 1340 ledig geworden en paus Bene-

[p. 231]

dictus XII een Romaansch edelman Nicolao Caputio tot bisschop benoemd. Deze deed er echter binnen het jaar afstand van. Graaf Willem, die het vertrouwen der Stichtenaren had en bij het openvallen tot momber was verkozen, wist bij Clemens de VI, die Benedictus XII was opgevolgd, te bewerken dat Jan van Arkel werd gekozen.

Weldra geraakte hij echter in onmin met den bisschop, sloeg den 11 Junij 1345 het beleg voor Utrecht, en beukte de stad uit 8 (anderen zeggen 13) blijden, 5 of 6 weken lang, binnen welke hij in een donkere nacht tot de gracht genaderd zijnde, met een pijl ter zijde van de hiel gekwetst werd. De bisschop, die zich te Grenoble bevond, kwam van daar naar zijn bisdom en zocht den graaf te bevredigen. Deze wilde echter niet dan in een bestand tot den 11den November toestemmen, en dit werd niet gesloten dan op de trotsche voorwaarde, dat 400 burgers (man en wyf, knaap ende jonkwyf, paepen en klercken, jonc en out, zegt het Goudsche Kronykje) paar aan paar in linnen kleeden, ongegord, blootshoofd en blootvoets hem voor zijn tent om vergiffenis zouden komen smeeken, gelijk ook geschiedde. Ook moesten zij 20 roeden van de stadsmuur afbreken en in de gracht werpen en dit gedeelte open blijven. Op dezen voet werd het beleg opgebroken. Genoegzaam onmiddellijk voerde hij na dit beleg zijn leger van Utrecht naar Friesland, dat tegen zijn ambtenaren was opgestaan. De vloot, die het krijgsvolk overvoerde, werd door het onstuimige weêr verstrooid, zoodat zij niet te gelijker tijd aankwam. Jan van Beaumont, met zijne bende het eerst aangeland, viel op een hoop Friesen aan en werd teruggeslagen. De graaf middelerwijze bij St. Odulphus-klooster, nabij Staveren, aangekomen, ontscheepte, doch kon geen ooggetuige van het wijken der zijnen zijn, trok, zonder zijn leger in slagorde te stellen, met 600 man onbesuisd, tegen den raad zijner edelen, op hen aan, maar, ofschoon deze, die hem omringden, wonderen van dapperheid deden, werd hij zelf gedood en de slag verloren. Men schatte het verlies der Hollanders op 3700 man.

Het lijk van den graaf werd onder een stapel van dooden, waarmede het omwoeld en bedekt was, eerst tien dagen na den slag gevonden, en in het oude klooster bij Bolswaert begraven. Later werd het naar 's Gravenhage gevoerd, en in de hofkapel op het Binnenhof bijgezet, waar zijn lijk later gevonden is. Zijne gemalin, Joanna van Brabant, bij wie hij geen kinderen naliet, was troosteloos.

Zie Chron. J. de Beka, p. 115 seqq.; J. à Leidis, Chron. Belg., lib. XXVIII. Cap. I. etc.; R. Snoi, lib. VIII. p. 119; M. Versii, Annal. Holl., etc. lib. IX. p. 91, seqq.; Fragm. Vet. Chron., p. 62 in Matthaei Anal., T. I. Wilh. Procurator, p. 712; Meyerus Annal. Flandr., p. 138-144; Divaeus, Rer. Brab.,

[p. 232]

p. 157-160; Chron. Ord. Eg. Teuton in Matthaei Anal., T. V. p. 690; A. Matthaei, Fund. et fata Eccles., p. 570, 571; Chron. de Traj., p. 358, 359; de Vermeerd. Beka, bl. 230; Ubbo Emmius, Rer. Fris. Hist., p. 201, 202; Schotanus, Fr. Hist., D. III. bl. 180; Winsemius, Chron. v. Friesl., bl. 202, 203; F. Sjoerds, F. Jaarb., D. III. bl. 382-386; J. Veldenaer, p. 77 seqq.; Gouds. Kron., p. 101 enz.; Holl. Kron. Divis., C. I. seqq.; W. van Goudhoeven, p. 377 seqq.; P. Scriverius, Oud. Bat., p. 214 enz.; Balen, bl. 737, 738; van Mieris, Charterb., Frossart; de Klerk, Brab. Yeesten; van Kampen, Vad. Karakterk., D. I. bl. 152; De Jonge, Verhandel. over de H. en K. twisten, bl. 37; van Hemert; Wagenaar; van Wijn; Cerisier; Bilderdijk; Arend; dr. J.A. Wynne; Hoogstraten; Kok: Verwoert; Kobus en de Rivecourt; G. van Hasselt, Willem IV in Engeland in Geld. Maandw., D. I. bl. 354.