Biographisch woordenboek der Nederlanden. Deel 20

[Willem V]

WILLEM V. Graaf Willem IV liet noch kinderen noch broeders na. Zijne zuster Margaretha, werd door den keizer, haren gemaal, in 1346 als gravinne met Henegouwen, Holland en Zeeland en Friesland verleid, met last aan de ingezetenen om haar voor de naaste erfgenaam van graaf Willem te erkennen. Na in Holland gehuldigd te zijn, vertrok zij naar Henegouwen, en van daar, op 's keizers bevel, naar Duitschland, waarop haar zoon Willem V, die in het gewaad van een lijfknecht, om veilig te zijn voor de Engelschen, met welke zijn vader oorlog voerde, in Holland was gekomen en onder den titel van Verbeider (toekomstige Heer) de teugels van het gebied aanvaardde. Kort na zijne komst ontbrandde de oorlog met Utrecht. Bisschop Jan van Arkel maakte zich meester van Eemnes, verwoestte de landen van Amstel en Woerden en verbrandde Oudewater. Willem, uit geldgebrek buiten staat het land te verdedigen, verkoopt een deel zijner grafelijke erfgoederen, roept de edelen en gemeenten te wapen, trekt te velde, legert zich bij Schoonhoven en daagt den bisschop schriftelijk tot een veldslag uit. Een hevig gevecht had hierop tusschen Iselsteyne en Jutfaes plaats, waarin de Hollanders verslagen werden, en een bestand voor twee maanden werd gesloten. Naauwelijks waren deze verloopen, of de krijg werd hervat en IJsselstein door den graaf belegerd. Ondertusschen had hem Margaretha den grafelijken titel en de oppermagt over Holland, Zeeland en Friesland geheel afgestaan bij brieven te Munchen gegeven en sedert te Geertruidenberg zoowel door ridders en knapen, als door de tien aanzienlijkste steden van Holland bezegeld. Willem daarentegen verbond zich haar jaarlijks 6000 kleine Florentijnsche gouden guldens uit te keeren, en deed nog andere beloften, doch de bezegeling dezer voorwaarde geschiedde niet en daarvan hing toch in de middeneeuwen de kracht en wettigheid van een verdrag geheel af. De heer van Beaumont, edelen en steden weigerden

[p. 233]

zulks, zoolang Margaretha niet mondeling en in hunne tegenwoordigheid daarin had toegestemd. Slechts Dordrecht, uit aanmerking van den treurigen staat des lands, ontving Willem als graaf, Rotterdam, Schiedam en Delft volgden, ofschoon ongaarne en alleen omdat die stad was voorgegaan. Terstond daarna nam Willem den titel van graaf van Holland, Zeeland en heer van Friesland aan. Gedrukt door de schulden zijner voorgangers, gewikkeld in een ongelukkigen krijg met Utrecht en andere oorzaken, beletten hem de verschuldigde gelden aan zijne moeder te voldoen. Deze, die zich thans te Henegouwen bevond, en door misnoegde edelen, die, sedert Willem tot graaf gehuldigd was, allen invloed aan zijn hof verloren hadden, aangespoord om zelve de teugels van Holland en Zeeland weder in handen te nemen, terwijl haar zoon niet aan de voorwaarde voldaan had, ontbood hem, die zich toen in Zeeland bevond, te Quesnoy. Hier verklaarde Willem in eene vergadering van den raad van Henegouwen, dat hij alle overeenkomsten, tusschen hem en zijne moeder gesloten, voor vernietigd hield en deed afstand van het bewind.

Naauwelijks was hij in Holland teruggekeerd, of hij sloot met de Egmonden, de Arkels, de Waterlanden, de Heemskerken en andere edelen en eenige steden het beruchte en merkwaardige verbond tegen die edelen, welke weleer bij hem in hoog aanzien stonden, maar zich aan de zijde zijner moeder geschaard hadden. Margaretha herriep nu openlijk haren afstand en de oorlog tusschen moeder en zoon nam een aanvang met het verbranden van Naarden door de edelen die de partij der eerste waren toegedaan. Beide partijen onderscheidden zich in kleederdragten. De aanhangers der moeder werden Hoekschen, die des zoons Kabeljaauwschen genoemd: deze waren aan graauwen, gene aan roode mutsen kenbaar. De burgerkrijg, die 150 jaren duurde, werd met hevigheid aangevangen. Willem, hetzij uit schuldbesef, hetzij uit onmacht, stond wederom te Geertruidenberg het hoog bewind over Holland en Zeeland aan zijne moeder af en verzoende zich met haar, doch die verzoening vond in Holland geen weerklank en dagelijks vermeerderde de ongeregeldheden en misslagen van beide partijen, en toen Margaretha zich naar Beijeren had begeven, nadat zij aan Willem het stadhouderschap van Henegouwen had opgedragen en met haar broeder Eduard III, koning van Engeland, over het bewind over Holland, Zeeland en Friesland onderhandelde, matigde zich Willem eigendunkelijk het hoog bewind, onder den titel van graaf van Holland en Zeeland, heer van Friesland en verbeider van Henegouwen aan. Zijne moeder poogde hem en zijn aanhangers te bevredigen door den afstand van Zeeland en de verklaring, dat hij, na haar overlijden, de wettige erf-

[p. 234]

genaam van al hare bezittingen in Nederland zou zijn, waarop Willem wederom het bewind nederlegde en zich naar Beijeren begaf. Op aandrang van zijne aanhangers in Holland keerde hij derwaarts terug en aanvaardde wederom het bewind, liet zich buldigen en zag zich weldra aan het hoofd van een magtigen aanhang, die zijne tegenpartij te vuur en te zwaard vervolgde, na verscheidene schoon vergeefsche pogingen der moeder om zich met haar zoon te verzoenen. Ook Eduard III trachtte te vergeefs eene verzoening te bewerken. Willem viel met eene Hollandsche vloot de vereenigde strijdmagt van Margaretha en Eduard aan, doch was na een hevig gevecht gedwongen naar Holland terug te keeren. Nu trad Engeland op nieuw als bemiddelaar op, doch hoe voordeelig de voorwaarden ook voor Willem waren, hij wilde ze niet aannemen, het lot der wapenen zou over dat van moeder en zoon beslissen. Op de Maas, nabij den Briel en Zwartewaal had op nieuw een scheepstrijd tusschen de beide vloten plaats. De slag duurde van den vroegen morgen tot den avond. Het water was gekleurd van het bloed. Eindelijk moest Margaretha zwichten.

Wederom trad Eduard als verzoener op, Willem wilde echter van geen verzoening weten, vervolgde alom de vrienden en aanhangers zijner moeder, die te zwak om weerstand te bieden, hunne sloten en goederen verlieten en den lande uitvlugtten. Margaretha vertrok naar Engeland, waar Eduard III zijn pogingen om den twist te beslechten herhaalde, doch zonder vrucht. Zulks gelukte echter aan Jan van Beaumont en Walraven van Luxemburg. Margaretha overleefde deze verzoening niet lang, zij stierf den 23sten Junij 1356 te Valenchiennes. Niet lang daarna begaf zich graaf Willem naar Engeland, waarschijnlijk om de nalatenschap van Willem IV te vereffenen, dat echter niet toen, maar onder hertog Aalbrecht geschiedde. In Augustus 1357 keerde hij in Holland terug. Het was omtrent dien tijd dat hij, zonder eenige reden, Gerrit van Wateringe met eigen hand doorstak. Dat wordt voor het eerste blijk zijner krankzinnigheid gehouden. Men ontwaart echter reeds duidelijk genoeg sporen van die kwaal in zijn zonderling gedrag omtrent zijne moeder. Voor de rust der ziel van den vermoorden edelman stichtte en begiftigde hij rijkelijk eene kapellany of altaar in de kapel van 't hof te 's Gravenhage. Dit is zeker evenmin het werk van eenen krankzinnige als die daden van oppergezag, welke hij nog in dezen tijd uitoefende. Zijne laatste handeling als regent was, zoo ver men weet, een verdrag met zijne broeders Lodewijk den Romein en Otto van Beijeren. Hij bevestigde beide in het bezit van het land van Voorne en het burggraafschap van Zeeland, wanneer vrouw Machteld van Voorne zou overleden zijn.

[p. 235]

Kort daarna, zoo niet eenige dagen vroeger, werd hij te Quesnoi, waar dit verdrag door hem gegeven en verzegeld was, opgesloten. Hier eindigde hij eerst 30 jaren later (1389) zijn leven. Verschillend is het oordeel over dezen vorst en voorzeker had daarop meer of mindere Hoeksch- en Kabeljaauwsche gezindheid grooten invloed. Hij had goede hoedanigheden, doch heerschzucht en een hoogst prikkelbaar gestel verleidden hem tot daden, die zijn hart gewis afkeurde. Gunstig is vooral het oordeel over hem van zijn tijdgenoot, Willem van Hillegaertsbergen, van zijn klerk of geheimschrijver Philips à Leydis en vooral van Bilderdijk.

Hij was gehuwd met Machteld van Lancaster, zuster van Eduard III koning van Engeland.

Zie Phil. à Leydis, de cura Reipubl., C. LXX. p. 238; J. à Leydis, Chron. Belg., Lib. XXX. C. 17, p. 285; Magnum Chron. Belgic., p. 246; Chron. J. de Beka, p. 121; Suffrid. Petri in Append. ad Chron., f. 148; Ren. Snoi, Lib. IX. p. 126; M. Vossii Annales Holl., Lib. XII. p. 63 seqq.; Bockenbergh, Principes Holl., p. 59; Dez., Pontifices Ultraj., p. 35; J. Veldenaer, bl. 94, Goudsch Kron., bl. 108 en Scriverii Toetsteen, bl. 276; Holl. Chron. Divis. XXII. C. 2. Divis. XXVI. C. 27; W. van Goudhoeven, bl. 389, 403; P. Scriverius, Oud Bat., bl. 380, 397; J. van Beverwyck, bl. 204 volgg.; Balen, bl. 744 volgg.; J. van Heemskerk, Bat. Arc., bl. 204; Erasmus van Houwelinghe, Penninck-boeck, bl. 12; J.C. de Jonge, Hoeksche en Kabelj. twisten; Tydeman over hetzelfde onderwerp; van Kampen, Vad. Karakterk., D. I. bl. 180; van Hemert; Wagenaar; van Wijn, Nalez. en Huiszit. Leven, D. II. bl. 257, 265, Lev. v. Ned. Mannen en Vrouwen, D. X. bl. 253; Cerisier; Bilderdijk; Arend; Wynne; Lulofs, Geschied. d. Nederl., D. I. bl. 180; Mieris, Charterb.; v.d. Chijs, munten der Graven van Holland en Zeeland; Huydecoper, Lanbacheriana, p. 570 volgg., Acta publ. Anglic. III. I. I. p. 59-64; Lettre du duc Aubert de Bavière touchant son frère Guillaume, bij Gachard, Doc. I. 116; Hoogstraten; Kok; Verwoert; Kobus en de Rivecourt; Muller, Cat. v. portr.