Biographisch woordenboek der Nederlanden. Deel 16

[Johan Jacob Reiske]

REISKE (Johan Jacob), den 25 October 1716 te Zörbig, een stadje aan de grenzen van Anholt, uit behoeftige ouders geboren, ontving zijn eerste opleiding in zijne geboorteplaats; vervolgens bij zijn grootvader van moederszijde, een schoolmeester te Zöschen, waar de predikant voor zijn zoon een informator aan huis had, wiens onderwijs ook Reiske dagelijks twee uren mogt bijwonen. Deze informator, M. Meiszner, werd later collega quartus aan de kruidschool te Dresden. Reiske had veel verpligting aan hem, en droeg hem tot dankbaarheid zijne aanteekeningen op de Tusculanae Ciceronis (1760) op. Vervolgens studeerde hij van 1728-1732 in het weeshuis te Halle, waar ook Baumgarten en Miehaëlis toen studeerden. In 1733 verliet hij Halle, en vertrok hij naar Leipzig, waar hij zich op de Oostersche talen begon toe te leggen. Hij moest daar kommerlijk leven; van paschen 1733 tot paschen 1738 ontving hij slechts 200 thaler van huis, waarvoor hij zich onderhouden moest, en daarenboven nog Arabische boeken koopen. In de laatste jaren mogt hij twee subsidiën van den keurvorst en den raad van Leipzig genieten. Nog langer zou hij er genot van gehad hebben, indien hij zich niet naar Leiden had begeven om daar zijne Oostersche studiën voort te zetten en vooral de niss. van het Warneriaansch legaat te raadplegen. Hij aanvaardde in Mei 1738 de reis. Tot aan Luxemburg ging hij, even als de handwerkslieden, nevens de vrachtwagens, die van Leipzig naar Hamburg rijden. Te Lunenborg bezocht hij Raphelius, bekend door zijne letterkundige aanteekeningen op het O en N.T. Acht dagen hield hij zich te Hamburg op en bezocht daar Wolf, Winkler en Reimarus. Van Hamburg begaf hij zich toen naar Amsterdam, waar hij zijn intrek nam bij een handelaar in lijnwaad, Hohlfeld genaamd, wiens vrouw eene vriendin zijner moeder was. Terstond bezocht hij den hoogleeraar d'Orville wiens amanuensis Behrends, juist was vertrokken. d'Orville bood hem diens plaats met eene jaarwedde van f 600 aan, doch hij sloeg dit aanbod af; hij wilde naar Leiden, om door hare bibliotheek sterker in het Arabisch te worden. Dit nam d'Orville kwalijk en hij weigerde hem een brief aan den ouden Pieter Burman mede te geven. Later verzoenden zij zich, en werd Reiske bij d'Orville plaatsvervanger van Behrends. ‘Deze man,

[p. 224]

schreef nu Reiske,) was een der hoofdpersonen, die God gebruikte, om mij in mijn onderhoud gedurende de acht jaren, welke ik in Holland sleet, te verligten. Ik sta er zelf verbaasd over, dat wij beiden, lieden van zoo zeldzame luimen, het zoo lang bij elkander uit hebben kunnen houden. Hij was in zijnen kring juist dat, wat ik in den mijnen was. Hij had het beste hart van de wereld. Alleenlijk had hij ook somwijlen dat, hetgeen men domme vlagen noemt: dat is, hij stoof in een oogenblik, zonder schijnbare reden op.’ Uitvoerig is het verslag dat hij geeft van hetgeen hij voor d'Orville deed, en de wijze waarop hij bij hem op zijn buitenverblijf leefde. ‘In de laatste jaren van mijn verblijf te Leiden,’ schreef hij, ‘heeft hij mij bijkans geheel onderhouden.’ Den 6 Junij 1738 kwam Reiske te Leiden. Terstond meldde hij zich bij Schultens en 's Gravensande aan, en verdiende zijn brood met het verbeteren van proeven van den Hesychius van Alberti, der werken van Petrus Burman en het onderwijzen van eenige studenten in het Latijn. Overigens woonde hij de collegiën van Schultens bij, die hem Arabische handschriften uit de Akademische bibliotheek mededeelde. Meer ten gevalle Schultens dan uit eigen aandrift liet hij zich ook aan de Arabische dichters gelegen leggen, en gaf daarvan in 1740 tot eene proeve de Moallakah van Tarapha in het licht. De uitgaaf van dezen dichter veroorzaakte, de reden is onbekend, onmin met de beide Schultensen, vader en zoon. Op last van Curatoren vervaardigde hij een eigenhandig geschreven catalogus der Arabische handschriften op de Bibliotheek. De eigendunkelijke verandering die hij zich in den Petronius van Burman, waarvan hij de proeven corrigeerde, veroorloofde, baarde hem een reeks van onaangenaamheden, zoo zelfs, dat zij, die vroeger zijne vrienden waren, de handen van hem aftrokken. Zij zagen hem voor eenen ongetrouwen bezorger aan van vreemd vertrouwd goed, en hadden geen goed oog meer op hem. Caspar Burman daagde hem in de voorrede van zijn Petronius uit, en maakte zijne schande bekend. Zijne leerlingen vielen van hem af, 't geen niet te verwonderen was, daar de Burmannen in Holland schier werden aangebeden. Het berouwde hem nu, dat hij kort te voren het hem aangeboden conrectoraat te Kampen had van de hand gewezen Hij liet nu voor een wijl de beoefening van het Arabisch varen en legde zich, op raad van Schultens, op de geneeskunde toe, terwijl hij tevens de boeken, die bij Luchtmans het licht zagen, corrigeerde en voor d'Orville arbeidde.

In Mei 1746 promoveerde hij te Leiden in de medicijnen, ging den 10 Junij te Amsterdam scheep en verliet Holland. Reiske was een doorkundig en vooral in de Oostersche letteren zeer bedreven man, en gewis had men hem te Leiden een professoraat in dit vak aangeboden, ware hij niet in den hoog-

[p. 225]

sten graad trotsch, vermetel, onbezonnen, waanwijs geweest. Hij beelde zich zelve in meer te wezen dan hij werkelijk was, en lasterde en verachtte zoo bij monde als geschriften, met voorbijzien van den pligt van dankbaarheid, anderen, die hem toch verreweg over het hoofd konden zien. Hij erkent zulks zelf in zijne autobiografie, waarin hij zich dan over Holland uitlaat:

‘Lief Holland! hoe dikwijls denk ik aan U, met een bitterzoet gevoel! Ach wilde God, dat ik U nooit gezien, of nooit verlaten, of ten minste beter en wijzer gebruik van U gemaakt had. Gij hebt omtrent mij als eene ware moeder gehandeld. Had ik mij ook jegens U, in alle opzigten, als een' dankbaren zoon betoond. Ach! kon mij toch mijn geweten hierop ja antwoorden! God vergelde U, in mijne plaats, datgene, waaraan het mijne dwaasheid, mijn gebrek aan gevoel en kennis van echte dankbaarheid hebben laten ontbreken. God zegene U, en late het U welgaan, edel land! woonplaats van vrijheid en eerlijkheid! Van U heb ik veel goeds genoten. Bij U heb ik veel goeds geleerd, Naast God hebt gij mij tot datgene gemaakt, wat ik naderhand geworden ben. Om mijne dankbaarheid te bewijzen, kan ik niets meer doen, dan dat ik voor U bidde. Ach! kon ik U nog slechts eens in mijn leven zien! Kon ik mij ten minste met U wederom ten volle verzoenen! Een pijl ging door mijne ziel, wanneer ik U verlaten moest, mijn hart werd verscheurd, toen ik van U werd afgerukt. Hoe dikwerf, hoe begeerig, hoe smachtend zag ik naar U met tranen in de oogen terug, tot dat uwe torens en paleizen van voor mijn gezigt verdwenen.’

De verdere levensloop van Reiske, behoort niet te dezer plaatse. Het zij voldoende te melden dat hij in 1756, door invloed van den graaf Wacherbach te Dresden tot rector der St. Nicolaas school te Leipzig werd aangesteld. Hij bekleedde dit ambt zestien jaren, en overleed den 14 September 1774. Hij huwde Ernestine Christine Muller, eene vrouw van uitstekende hoedanigheden en buitengewone geleerdheid.

Wij maakten melding van zijne zelfs-biografie. Deze verscheen door bezorging van Ernestine Christine Reiske met den titel: D. Johann Jacob Reiskens von ihm selbst aufgesetzte Lebensbeschreibung Leipzig, 1783. 8^o. Achter de biografie volgen de lijsten zijner nagelatene handschriften en uitgegeven werken, en de door hem met verschillende geleerden gehouden briefwisseling, o.a. met F.L. Abresch, Bernard, P. Bondam, J.R. Ernst, J.D. Gaubius, A. Gronovius, G. Meerman, J.P. d'Orville, A. Schultens, J.J. Schultens, P. Wesseling, N.G. Schroeder.

Hij gaf o.a. in het licht; Abi Mohammed Et Kasem Bascensis vulgo Haririi consessus XXVI Rakah s. variegatus

[p. 226]

dictus. E. cod. Ms. cum scholüs arabicis et versione Latina. Lipsiae 1737 4.

Taraphae Moallakah cum scholiis Nahas et versione Latina. Lugd. Bat. 1742 4.

Miscellanae observationes medicae ex Arabum monumentis Disputatio pro gradu Doctoris. Lugd. Bat. 1740. 4.

De overige 42 in getal werden te Leipzig gedrukt. De door hem vervaardigden Catalogus der Arabische handschriften, berust nog op de Bibliotheek te Leiden.

Zie, behalve zijn antolografie; Vita Io. Jae. Reiskii srips. Io Georg Eckius; J. Reiskii Vita ab Sam. Frid. Nath. Moro scripta; Io Jac. Reiskii de vita sua Commentariolus met de Memoria Io. Aug. Ernesti. Orat. funeb. in obit. Io. Georg. Graevii, het Elogium T. Hemssterhusii, ook uitgegeven door C. Frotscher in usus juventutis. Lipsiae 1826; Het vita Reiskii door Eckius of Eccius, komt ook voor in F.O. Harles I vita Philol, nostra aetate clariss. T. IV; G, C. Hambergeri Germ. erud. Sect. II, p. 283. s. ed. prim. p. 605, 606; ed. sec.; C.G. Gruner, Praef. ad Io. Jac. Reiskii et Io Ernest. Fabri Opuscula Medica ex Monimentis Arabum, et Ebraeornm Halae, 1770 8; p. XIII-XXV; Nov. Arab. Ep. 1774 Jul p. 291-315, Nova Bibl. Phil. T. II, p. l; p. 162-118; H.A. Schultens, Orat. de studio Belg. in Liter. Arab. p. 4. D. Wyttenbach Bibl. Crit. vol. III, p. 1, p. 34; Saxe, Onom. T. VI, p. 543-545.; Elog. Tib. Hemsterhusii, H. Vita, D. Ruhnkenu ed. Bergman p. 272 Wyttenbach, Vita Ruhnkenii, p 62, Dez. Praef van Plutarchus. T. I, p. 131; seqq.; Brunck, ad Eurip. Hippol. V. 317; D. Ruhnkenii, L.C. Valokenaerii etalior. ad J.A. Ernesti. Epp. Leipzig, 1772. D. Ruhukenii, Opuscula, Lugd. Bat 1823, T. II, p. 292, 343; Klotz, in Acta litter, T. II. p. 392. 343, T. VI, p. 453; Meusel, Gelehrtes Teutschland en Lexikon. Hirsching, Handbueh. Over zijne. geleerde vrouw: Gallerie edler Teutsche Frauenzimmen T. II. Biogr. Univ. i.v. Biogr. gènér. i.v. Bibl. rais. T. 45 p. 337; Idensee, Oude en Middel. Gesch. v.d. Geneesk. p. 321; Siegenbeek, Gesch. der Leidsche Hooges.; Schotel, Gesch der Leidsche Bibl. Ev. Wassenbergh, Het Gedrag der Holl. geleerden omtrent Joh. Jac. Reiske gerechtvaardigd; Nieuwenhuis, Woordenb. en Aanh. v. Kampen, Bekn. Gesch. d. Kunst en Wetens. D. II, bl. 258; D, III, bl. 166.