Biographisch woordenboek der Nederlanden. Deel 12. Eerste stuk

[Margaretha van Parma]

MARGARETHA VAN PARMA, natuurlijke dochter van keizer Karel V en van Janneke van der Gheemt, van der Ghenst of van der Gheynst (niet Margaretha van Gest) dochter van Gilles van der Gheenst en Janneke van der Coye, dienstmaagd of kamerjuffer van den graaf en de gravin van Hoogstraten, werd in 1522 te Audenaerde geboren, en te Brussel opgevoed door mevrouw van Savoye, en naderhand, op verzoek van haren vader, door de koningin van Hongarije, landvoogdesse der Nederlanden. Hare beide opvoedsters hadden eenen mannelijken geest en beminden hartstogtelijk de jagt. Dit voorbeeld had een vermogenden invloed op Margaretha. Zij geleek volkomen naar haar oudmoei en moei, was in haar uiterlijke mannelijk, had een sterk gestel en zelfs aan hare kin en bovenlip een baard. Hare godsdienstige vorming ontving zij van Ignatius Loyola, die tevens haar biechtvader was. Reeds in hare prille jeugd werd zij aan een prins van Ferrara verloofd, doch dit huwelijk had geen voortgang. Bij de verzoening van Clemens VII en den keizer, was zij als het ware het onderpand, verloofd wordende aan Alexander de Medicis, hertog van Penna in Napels. Zij was toen slechts tien of elf jaren oud, en haar gemaal telde er zeven en twintig. Het huwelijk werd eenige jaren later voltrokken en Alexander tot eersten hertog van Florence verheven. Zijne waardigheid en persoon waren beide bij de Florentijners zeer gehaat, en hij werd in het eerste jaar van zijn huwelijk (1531) door een zijner neven op het bed vermoord. Zeven jaren later knoopte paus Paulus III met den keizer, voor deze prinses een tweede huwelijk, wat de jaren betreft, niet minder ongelijk dan het eerste, namelijk met Octavio Farnese, hertog van Parma, 's pausen kleinzoon, zijnde de prinses toen twintig en don Octavio slechts dertien jaren oud. In 1559 werd zij uit vele, die naar deze waardigheid dongen, door Philips II tot landvoogdes der Nederlanden gekozen en door haren gemaal uit Italië naar Brussel geleid. Zij had den naam van

[p. 222]

eene verstandige en weldadige vrouw en was vooral den Vlamingen, in wier land zij geboren en opgevoed was, aangenaam. Bij het aanvaarden van het bewind, werd haar een raad van state toegevoegd, waarvan de prins van Oranje, de graven van Egmond en Hoorne, de kardinaal van Granvelle, de graaf van Barlaymont leden waren, en Viglius van Zuichem het besturend voorzitterschap bekleedde.

De drie laatsten maakten de consulta of achterraad uit. De landvoogdes kon, ingevolge haren last, alleen met deze consulta raadplegen en mogt in andere zaken, geschikt om aan den raad van state te worden medegedeeld, niets zonder deze consulta doen. Haar gezag was dus zeer beperkt, en de bisschop van Arras nam bijna geheel alleen het ministerie waar, had alleen den sleutel van het geheim van Spanje, oefende alleen het souverein gezag uit en regeerde naar willekeur. Het misnoegen hierover klom zóó hoog dat eindelijk Philips toe moest geven en hem van 't bewind ontslaan. Ook Margaretha was blijde van zijne voogdij verlost te zijn. De vreugd over het vertrek van den kardinaal hield niet lang aan, want het overwigt 't welk de raad van state nu op de overige takken van 't bestuur verkreeg, veroorzaakte botsingen, en het waren vooral Oranje en Hoorn, die beschuldigd werden van misbruik van hunnen invloed en kwade bedoelingen jegens den koning. ‘Les seigneurs devinrent tout puissants et la gouvernante elle même anticardinaliste.’ - Wel scheen de landvoogdes op de zijde dezer heeren te zijn, doch zij stond steeds in geheime briefwisseling met Granvelle. De plakaten onder de regering van Karel V tegen de ketters afgekondigd, waren nog in volle kracht. Philips had bij zijn vertrek strengen last tot hunne handhaving gegeven. Zulks was dan ook gedurende het bewind van Granvelle geschied, doch na zijn vertrek was men in de uitoefening er van verslapt en namen het getal, de stoutheid en de eischen der Onroomschen dagelijks toe. Later werden er wederom, op last van Philips, in weerwil van de waarschuwingen van Viglius, die er zich tegen verzet en aangeboden had, den last van 's konings toorn alleen te willen dragen, indien men van zijne bevelen afging, in alle hunne gestrengheid gehandhaafd: Margaretha waagde het niet hare broeder ongehoorzaam te zijn. De handhaving der plakaten, de invoering der inquisitie, van het concilie van Trente hadden die onlusten ten gevolge, welke door onze geschiedschrijvers breedvoerig zijn geboekt. Verschillend is ook hun gevoelen over het gedrag der landvoogdes hierbij gehouden. Terwijl de een haar diep laakte, verhiet de andere haar hemelhoog. Beide hadden ongelijk. De eerste vergat hoezeer haar gezag beperkt en zij aan de geheime voorschriften van den koning gehouden was. De stelling waarin zij zich bevond ware zelfs voor menig ervaren man, hoogst moeijelijk geweest. Men moet de omstandigheden

[p. 223]

en Margaretha's opvoeding in het oog houden om regtvaardig te zijn.

Het kan echter niet ontkend worden dat haar gedrag ten tijde der onlusten van 1566, van haar verblijf in Italie, in het vaderland van Machiavell, getuigde. Zij gaf uitstellend antwoord, gaf zelfs schijnbaar toe, doch niet verder dan zij bij den koning verantwoorden kon, zaaide verdeeldheid onder de edelen door een listiglijk gestelden eed, die hunne getrouwheid aan den koning scheen te vereischen, doch die hen tevens verbond tot vervolging hunner broeders en bondgenooten, en bereikte zoo doende volkomen haar doel, de sloping van het verbond. Toen werd de openbare preek geschorst, de vrijheid van godsdienst vernietigd, de beeldstormers gestraft, de tempels der hervormden tot galgen gemaakt, en zij zelven weder te vuur en te zwaard vervolgd, ja het moesten kleine steden zijn, waar niet vijftig, honderd, twee of driehonderd menschen geregt werden. Waarlijk zij was niet van slapheid in het straffen te beschuldigen. Men moet echter bekennen dat zij, volgens hare opvoeding en haar karakter, de beeldenstorm als de afgrijselijkste misdaad moest beschouwen, die menschen kunnen begaan. Haar misnoegen bij de daden van Alva, vooral bij de gevangeneming van Egmond en Hoorn, hoewel zeker uit gekrenkte eerzucht ontstaan, strekt tot eer, hetzij aan haar verstand, hetzij aan haar hart, en Nederland herinnerde zich over het geheel Margaretha meer met genegenheid om het kwade dat zij niet gedaan heeft, dan om het goede dat zij niet kon doen.’ Haar misnoegen verbergt zij voor den koning niet, verzoekt hem om haar ontslag, dringt er op aan en keert in het laatst van 1567, volgens anderen in den aanvang van 1568, naar Italie terug. Na twaalf of dertien jaren, gedurende welke de Nederlanden om en om gekeerd zijn, verschijnt er Margaretha nog eens. Zij is er aan de zijde van Parma, haren eenigen zoon, als die, sinds een en ander jaar, aan don Jan van Oostenrijk was opgevolgd. Zij is er drie jaren lang doch doet er weinig meer dan verschijnen. Zij had verstand genoeg om zelve bij Philips aan te dringen, dat hij het bewind aan haren zoon mogt laten. Met moeite verkreeg zij het begeerde ontslag, en alleen op voorwaarde van onder eenen anderen naam in de Nederlanden te blijven. Diensvolgens vertoefde zij te Namen tot de maand September 1583, wanneer zij met 's konings verlof, naar Italie wederkeerde. Zij nam haar verblijf te Ortona, eene stad in 't rijk van Napels, die haar in eigendom behoorde. Hier overleed zij in 't laatst van Januarij 1586; en werd in September daaraanvolgende door haar gemaal Octavio Farnese in het graf gevolgd.

Strada en Bentivoglio prijzen haar om het zeerst, Schiller daarentegen spreekt een ongunstig oordeel over haar uit. Haar karakter is door van Kampen en Broes ge-

[p. 224]

schetst. In de rijke verzameling van handschriften van den heer van Hulthem vond men een groot gedeelte harer briefwisseling met Granvelle en van hare geheime briefwisseling met koning Philips.

Willems gaf in Messager des sçiences et des arts en Belgique Gand. 1836, Lettres de Marguerite de Parma, gouvernante des Pays-Bas et du sire de Montigny sur les troubles de Tournay, en l'an 1563; de baron Reiffenberg, Correspondance de Margarite d'Autriche duchesse de Parma avec Philippe II (Brux. 1842, 8^o.) in het licht.

Ook verscheen er:

La defense de messire Antoine de Lalang; augmentée de la correspondance inédite du comte de Hoochstraaten avec Marguerite de Parma. Mons. 1838. 8^o.

Copie des lettres patentes en forme d'asseurance que la duchesse de Parma Regente etc. à donné aux gentilhommes conféderéz ayans presentè la requeste au mois d'avril soixantcinq, etc. Brux. 1566. 4^o.

Correspondance de Margar. d'Autriche etc. avec ses amis sur les aff. des Pays-Bas de 1506-1528, par L.P.C.v.d. Bergh, 1845, 1846. 2 T.

Men vindt ook brieven van haar bij Nijhoff, Bijdr. voor Vad. Geschied. en Oudheidk. D. IV. bl. 221-224; D. VI. bl. 69-73; D. IX. bl. 208.

Zie Biogr. Univ. Lusius, Hoogstraten, Kok, de geschiedschrijvers van dit tijdperk: Strada, Bentivoglio, van Meteren, Bor, Hooft, M. Aitsiger, de Leone Belg. eiusque topogr. atque hist, descript. lib. N. Burgundii, Hist. Belg. ab anno 1558: C. Campana, della Guerra di Fiandra dae l'anno 1559 fin al 1611; A. Carnero, Hist. de las Guerrus. civiles de Flandies, des del anno 1559-1609; Richardus Dinothus, de bello civ. Belg.., quod ab anno 1555 ad annum 1586 vario eventu gestum est; G. Ens, Belli civilis in Belgio per quadraginta fere continuos annos gesti historia; Flor. van der Haer, de initiis tumult, Belg. libri II. J. Gijsius, oorspronck, ende voortganck der Nederl. Ber. Mich. ab Isselt, sui temp. Hist. F. Locrii, Chron. Belg. G. Chappuis Fourangeau, Hist. génér. de la guerre de Flandre. (Paris 1611); Divisie Cronijk; Goudhoeven, Petit, Hooft, Boekz. van Europa 1693, bl. 694. Voorts de brieven van Viglius en Hopperus, Vossius, de Groot, Beaufort, Wagenaar, van Wijn op Wagenaar, te Water, Verbond der Edelen, Cerisier, van der Vijnckt, Nederl. beroer.; Bilderdijk, Arend, Beeloo en anderen; Scheltema. Staatk. Nederl. o.h.w. Broes, Margaretha van Parma en Katharine de Medicis in Marnix aan de hand van Willem I, D. I. bl. 1-73; van Kampen, Vad. Karakterk. D. I. bl. 290; Groen van Prinsterer, Archives de la maison d'Orange-Nassau (Reg.); Messager des Sciences et des arts, 1844; p. 247, 1845, p, 187; Schiller, Afval der Nederl. D. I. bl. 555. J.L. Motlhey, The rise of the Dutsch Republic; Schotel, Floris I en Floris II van Pallant; Ypey en Dermout, Gesch. d. Ned. Herv. kerk, D. I. bl. 73, 295. 219, 221; Kist en Royaards, Arch. v. kerk.

[p. 225]

Gesch. inz. in Nederl. D. IV. bl. 125, D. V. bl. 400, 450, 453; Ter Haar, Gesch. d. kerkherv. in Tafer. D. I. bl. 147, 153, 174; Nijhoff, Bijdr. tot de Vad. Gesch. en oudheidk. D. VI. bl. 221-226; D. VI. bl. 69-73; D. VII. bl. 48-51; D. IX. bl. 208. Leven van den hertog van Alva, D. I. bl. 169 volgg.; Stoeger, Versuch eines Grundrisses der Niederl. Unruhen unter der Herzogin von Parma, und dem Herzog von Alva. Munchen 1808. 8^o.; van der Meersch, Mém. justific. du Magistrat d'Audenarde sur les troubles etc. suivi de Recherches historiq. sur l'origine maternelle de Marg. de Purme; van Mieris, Nederl. Vorst. D. I, II, III; van Loon, Ned. Histpen. D. I. (Reg.); de Vries en de Jonge, Verv. op van Loon, D. I.; Muller, Cat. v. portr.