Biographisch woordenboek der Nederlanden. Deel 3

[Caspar Johanneszoon Coolhaes]

COOLHAES (Caspar Johanneszoon), werd geboren te Keulen, den 24^sten Januarij 1536. Na aldaar en vervolgens te Dusseldorp zich in de wetenschappen geoefend te hebben, werd hij in 1560 predikant te Trarbach, in het hertogdom Tweebruggen en in 1561 te Beilstein, daarna te Siegen in het Nassauwsche. Van daar beroepen naar Deventer in 1566, bragt hij er door verdraagzaamheid en inschikkelijkheid jegens de Boomschgezinden zooveel te weeg, dat er, terwijl elders twist en tweedragt heerschten en de beeldenstorm vreesselijk woedde, hier rust en eensgezindheid bestond, en de hervorming der kerk en de godsdienstige verlichting des volks niet met schandtooneelen gepaard gingen. Hij verbleef echter niet langer dan vier en dertig weken te Deventer, en vertrok toen die plaats aan de Spanjaarden overging naar Essen in Kleefsland, alwaar hij drie en een half jaar en vervolgens naar Manheim in den Paltz, alwaar hij twee jaren verbleef, van waar hij in 1573 naar Gorinchem werd beroepen, doch welke plaats hij reeds het volgende jaar verliet, gehoor gevende aan eene beroeping naar Leiden, waar hij belet werd binnen te komen door het beleg. Na te Delft zich eenigen tijd te hebben opgehouden, kwam hij na het ontzet der stad in dienst.

Bij de oprigting der hoogeschool aldaar, genoot Coolhaes de eer, om de eerste redevoering bij hare inwijding, op den 8^sten Februarij 1575 te houden. Hij deed dat, sprekende inzonderheid tot lof der godgeleerdheid. Dit was echter niet het eenige wat hij voor die nog jeugdige instelling deed. Hij voorzag ook in de eerste behoefte aan godgeleerde lessen, en maakte een aanvang met het houden van voorlezingen over den Brief van Paulus aan de Galatiers. Weldra nogtans droeg hij zijne professie over aan Guillaume Feugerais, en bepaalde hij zich alleen tot de dienst der kerk.

In 1578 geraakte hij met eenigen zijner ambtsbroeders, en voornamelijk met Pieter Cornelisz in geschil, over het regt der overheid in kerkelijke zaken. De magistraat der stad beweerde, dat hem het bewind toekwam over de openbare kerkdienst. De predikanten stelden zich daartegen. Coolhaes voegde zich aan de zijde der regering, en door de staten van Holland werd een besluit genomen, waarbij de magistraat werd

[p. 682]

aangeschreven, om geene veranderingen in het kerkbestuur te maken.

Coolhaes ruste echter niet, en viel op nieuw zijne ambtgenooten lastig, en terwijl hij voortging zijne begrippen te handhaven, bragt Pieter Cornelisz de twistvraag op den kansel. Deze werd nu door de regering afgezet en Coolhaes naar 's Gravenhage ontboden, alwaar eene vergadering plaats vond van gecommiteerden uit alle klassen van Holland, om over het geschil te handelen. Deze bereikte echter haar doel niet. Inmiddels werd Coolhaes in zijn ambt geschorst, ofschoon de magistraat van Leiden hem gebood in zijne dienst te volharden, en eene verdediging in het licht zond, opgesteld door Dirk Volkertszoon Coornhert, die door hare bitterheid de zaak nog meer bedierf.

Coolhaes had intusschen ook niet stil gezeten; in Januarij 1580 verscheen zijne Apologie, terwijl hij in Mei een Breder bericht van de scheuringe te Leiden in het licht zond. Deze was intusschen aanmerkelijk vergroot door den predikant Lucas Hespe, die openlijk verklaarde met niemand het avondmaal te willen vieren, noch hem als broeder erkennen, tenzij deze met hem volstrektelijk van dezelfde meening was, met welk gevoelen Coolhaes zich niet kon vereenigen. Aan IJsbrand Balk, toen predikant te Antwerpen, gelukte het de twistenden te bewegen om hunne zaak aan het oordeel van vier kerkelijke en vier wereldlijke scheidsregters te onderwerpen. De schikking door dezen opgesteld bevredigde alle strijdenden en de vrede werd te Leiden hersteld, het regt der regering getegeld; Pieter Cornelisz na afgelegde schuldbekentenis weder in zijne dienst hersteld, (Hespe was intusschen te Haarlem beroepen), terwijl Coolhaes verklaarde bereid te zijn, voor de in zijne geschriften geuitte gevoelens, voor klassis en synode rekenschap af te leggen.

Nu bragten de Hollandsche klassen de zaak voor de synode te Middelburg in 1581, en beschuldigden bovendien Coolhaes van onregtzinnigheid. Hij werd verwezen tot schuldbelijdenis en aangemaand de Nederlandsche geloofsbelijdenis te teekenen, doch nu weigerde hij, waarna de staten van Holland hem verboden te prediken en de Hollandsche synode in Maart 1582, hem uit de hervormde kerk bande, als een verscheurder, en als een, die er buiten behoorde te zijn, tot aen die tijt toe, dat hij hem van herten bekeerde.

De magistraat van Leiden hield hem evenwel ook nu nog de hand boven het hoofd, en schonk hem nog twee jaren zijn volle traktement, waarvoor hij daarna bedankte. Na uit het theologisch strijdperk te zijn getreden, moest de ongelukkige man, om voor zijne ziekelijke vrouw en zes kinderen den kost te winnen, zich te Leiden met het stoken van gedisteleerd, als anijs, venkel en jenever ophouden, zoo als blijkt uit eene resolutie der

[p. 683]

staten van Holland van den 2^den Februarij 1590, en eene dergelijke van den 1^sten September daaraanvolgende. In dat bedrijf werd hij bijgestaan door zijnen zoon Johannes, die ten jare 1616 voorkomt, als van Utrecht de door hem benoodigde brandewijn te trekken, blijvende de rector Luntius aldaar, toen voor hem borg.

De gevolgen der bovengenoemde twisten bleven niet uit. Te Leiden verliep de gemeente, doordat vele leden zich tot andere gezindheden begaven. Sedert zijne uitzetting uit de kerk, was echter Coolhaes voortgegaan ter zijner verdediging te schrijven, en daarin de leer en de handelingen der kerkelijken sterk te hekelen. De staten van Holland en de magistraat van Leiden lieten dat onopgemerkt, maar de predikanten beklaagden zich bij den graaf van Leicester. Zijne zaak kwam ten jare 1586 voor de Haagsche synode, doch door Leicester's bemiddeling werd er een verdrag gesloten, waarbij Coolhaes, onder eenige bepalingen, op nieuw als lidmaat erkend en, na verloop van zes maanden, beroepelijk werd gesteld. Coolhaes onderwierp zich aan de gemaakte bepalingen, doch verijdelde een nieuw beroep, door, zonder goedkeuring van kerkeraad of klassis, tweemaal te Warmond te prediken, waarover hij zich nieuwe onaangenaamheden op den hals haalde. Verder hield hij zich stil, ofschoon men in 1604 hem andermaal poogde in den ban te doen, en overleed hij te Amsterdam, volgens anderen te Leiden, den 15^den Januarij 1615.

Coolhaes was een zeer verdraagzaam man, die nimmer zijn gevoelen met bitterheid doordreef. Wij hebben gemeld dat hij ook als onregtzinnig veroordeeld is. Zonder echter hierover in het breede uit te weiden, of naauwkeurig op te geven, waarin die onregtzinnigheid bestond, zij het voldoende hier aan te stippen, dat Coolhaes zoo niet in alle opzigten, dan toch in sommige punten van de Gereformeerde kerkleer verschilde, en dat in onze dagen, een onzer geleerden aanleiding meent gevonden te hebben, om, na de geschiedenis van Coolhaes voor het eerst uit de oorspronkelijke strijdschriften dier dagen onderzocht te hebben, hem met den naam van voorlooper van Arminius te bestempelen.

De geschriften door Coolhaes in het licht gegeven, zijn meest twist- en verdedigingsschriften. De voornaamste zijn behalve de reeds genoemden:

Seekere pointen uit die H. Goddelyke schriftuur en vervolg van dien genomen. Leiden, 1580, (?) 4^o.

Een kort waarachtig verhaal van het sorgelijke vyer der hatelijke en van God vervloekte oneenigheid in Religions-saken. Leiden, 1580, 4^o., idem, 1586, 4^o., 1610, 4^o.

Van de Christelicke dicsiplyn ende excommunicatie van den Kerckenraedt ende Ouderlinghen, aan die plaeten daer een christelycke magistraet is, het ghevoelen der kercken

[p. 684]

tot Zurich, Bern, enz., door Rodolphum Gualterum in verscheydene zijner sermoonen in 't Latijn beschreven ende uyt de Latijnsche in onze tale getrouwelijck overgheset.

(Dit werkje is wel gedrukt, doch nimmer in den handel verschenen, zijnde al de exemplaren, gelijk blijkt uit de thesoriers rekening van Leiden van 1583, in dat jaar door de regering dier stad in beslag genomen.)

Conciliatie, dat is vergelijking van sekere pointen der leere enz. Leiden, 1585, 4^o.

Naspeuringhe der weghen door dewelcke de Roomsche Paus tot eene sodanige uytnemende macht gecomen is, dat hy ten laetsten de monarchie des gheheelen aerdtbomems inghenomen heeft.

Weder-antwoort geschreven op een faemroovende bouczken, sonder naem des autheurs, ghedruct tot Hoorn. A^o. 1599.

Grondlicke waerheydt op het myne, dan warachtigh schrijven van eenen schuylende onder 't decksel van de gereformeerde kercke sonder ontdeckinghe zijnes naems, tegen dit wederantwoort Coolhasen. 1601.

Aenhangsel aan 't Boexken of samenspreekinghe over het regireus Plackaet van Groninghen, aldaer ghekondicht den 7 Sept. ouden styl 1601, ofte Antwoordt op de opspraeck by sommigen gedaen tegen het drucken ende verkoopen deszelfdes enz. 1602, zonder plaats of naam uitgegven.

Over het rechte gebruyck en misbruyck der feestdagen en Bachusfeesten. Amst. 1606.

Comptoir-Almanach oft Journael op het jaer MDCVI. Amst., 1606.

(Een uittreksel van dit hoogst zeldzaam werkje komt voor in de Navorscher, D. VII. bl. 7, 33, 65, 99.)

Basuijne of trompet Godts. Gouda, 1619.

De afbeelding van Coolhaes ziet op onderscheidene wijzen het licht.

Zie Revius, Daventria Illustr., p. 367; Brandt, Hist. der Ref., D. I. bl. 366, 557, 649-654, 674, 675, 684, 685, 716, 717; D. II. bl. 56, 57; Soermans, Kerk. Reg. van Z. Holl., bl. 49, 90; W. te Water, Tweede Eeuwget. van de Geloofsbel., bl. 74, 75, 77, 78, 116, 140, 's Gravezande, Twee hond. jarige Gedacht. van het Synod. van Wesel, bl. 221; Kok, Vaderl. Woordenb., D. X. bl. 504-507; Wagenaar, Vaderl. Hist., D. VII. bl. 335, 373; de Chalmot, Biogr. Woordenb., (met zijn portret); Ypey en Dermout, Gesch. van de' Herv. Kerk in Nederl., D. II. bl. 89, Aant. bl. 68-73; van der Kemp, de eer der Ned. Herv. Kerk gehandh, D. II. bl. 117-169; Groen van Prinsterer, Archiv. de la maison d'Orange, T. VIII, p. 66, 113, 114; Siegenbeek, Gesch. der Leyds. Hoogesch., D. I. bl. 21, 26, 35, 36; T. en B., bl. 49, 50, Kist en Royaards, Archief voor Kerk. Geschied. van Nederl., D. V. bl. 458, D. IX. bl. 312, 316, 362, 366, 367; Glasius, Godgel. Nederl, D. I. bl. 293-298; Kronijk van het Hist. Genootsch., D. II. bl. 276, D. VI. bl. 421; Muller, Cat. van Portrett., bl. 64; de Navorscher, D. VI. bl. 169; H.C. Rogge, Caspar Janszoon Coolhaes, de voorlooper van Arminius, 1ste deel, verder nog niet uitgegeven.