Zutphens liedboek

[p. 7]

H.J. Leloux
Inleiding

Bladerend in een geschiedenis van de Nederlandse literatuur stuit men op liederenverzamelingen, die met een plaatsnaam worden aangeduid. Tot deze behoort het Zutphens Liedboek, zo genoemd vanwege zijn relatie met die in Oost-Gelderland gelegen stad. Nu is dit niet het enige geval, waarin deze plaatsnaam in verband gebracht wordt met een literair werk. We denken dan aan het z.g. Groningsch Zutphense Maerlanthandschrift, waarop enige jaren geleden Jos.M.M. Hermans¹ in een uitvoerige kodikologische studie weer eens de aandacht gevestigd heeft. Al kan de naamgeving van dit handschrift niet op een al eeuwenoud gebruik bogen - in de 19de eeuw was het in het bezit van o.a. A.C.W. Staring, die in de omgeving van Zutphen resideerde, daarna kwam het in het bezit van de Groningse universiteitsbibliotheek - toch doet deze recht aan de belangrijke functie, die aan die stad in de Middeleeuwen en de tijd daarna in het economische en culturele leven van dat deel van Gelderland ten deel gevallen is. In dit kader zij verwezen naar het bijeenbrengen van de wereldberoemde collectie boeken, waarvan een gedeelte in de Librije is ondergebracht. Van het uitermate rijke bezit van het stadsarchief werden de laatste jaren in diverse artikelen kodikologisch interessante stukken beschreven,² die de genoemde rol nog eens benadrukken. Gezien die situatie is het als welhaast vanzelfsprekend te achten, de uitgave van het Zutphens Liedboek vooraf te doen gaan door een uitvoerige uiteenzetting over enige facetten in het leven van die stad gedurende de Middeleeuwen en de jaren erna. Dit biedt dan tevens de gelegenheid om het referentiekader nader te leren kennen, waarbinnen het ontstaan van de liederenverzameling geplaatst dient te worden.

Het heeft het in de Middeleeuwen en in het begin van de Nieuwe Tijd in de Nederlanden gezongen en bewaard gebleven lied bepaald niet aan belangstelling ontbroken. Hiervan getuigt de nagenoeg onoverzienbare hoeveelheid literatuur, die in later eeuwen niet alleen in ons land daarover verschenen is. Deze nu nog levende belangstelling kwam zowel van de kant van de wetenschap als van hen, wier oogmerk het was om het profane en geestelijke lied uit die tijd opnieuw te doen herleven, om het weer te laten klinken. Zo verscheen, om een voorbeeld te noemen, Gerard Kalffs als dissertatie ingediende standaardwerk Het lied in de Middeleeuwen. Een kleine twintig jaar daarna kwam, in het voetspoor van Duitse voorgangers opererend, Florimond van Duyses magistrale driedelige Het oude Nederlandsche lied; wereldlijke en geestelijke liederen uit vroegeren tijd op de markt, waarin de schrijver naast de teksten ook de melodieën erbij presenteerde. Maar zelfs in onze dagen is de interesse zowel voor het theoretische als het praktische aspekt van het Middeleeuwse lied nog onverflauwd aanwezig, als we althans de herdrukken van de bovenstaande werken als

1 Jos.M.M. Hermans, Het Groningsch Zutphense Maerlanthandschrift, Groningen 1979 (Publikaties van het Instituut voor Kunstgeschiedenis van de Rijksuniversiteit te Groningen)

2 Vgl. A. Geurts, red., Middeleeuwse boeken uit Zutphen, Tentoonstellingskatalogus, Nijmegen 1981 en de daar aangehaalde literatuur

[p. 8]

bewijs daarvoor mogen aannemen. Daarnaast verwijzen wij voor het eerste aspekt naar Max Prick van Welys De bloeitijd van het Nederlandse volkslied uit 1965 en naar de desbetreffende hoofdstukken in de zeer recente, uit 1981 daterende studie van A. Seelen Het volkslied in Nederland, waarin deze het Heden en verleden van een ideaaltype vanuit een sociologische invalshoek tracht te benaderen. Met name wat het tweede aspekt betreft noemen wij de uitgave van het eerste deel van de Liederen en gedichten uit het Gruuthuse-handschrift in 1966 en de tweedelige editie van '87 melodieën op teksten uit Een Schoon Liedekens-Boeck van 1544,’ in 1972 verschenen onder de titel Het Antwerps Liedboek. Kwam het eerste werk tot stand door de samenwerking van een filoloog en van een musikoloog, het tweede werk is de vrucht van teamwork van telkens twee beoefenaren van de achter die aanduidingen schuilgaande disciplines. De waarde van deze uitgaven wordt niet in de laatste plaats bepaald door de omstandigheid, dat de daarbij betrokkenen, ieder op zijn eigen terrein, reeds hun sporen verdiend hadden.³

De eerste aanzet tot de bestudering van het in de Nederlanden in de Middeleeuwen gezongen lied kwam van de kant van de Duitse romanticus August Heinrich Hoffmann (1798-1874), beter bekend onder de naam Hoffmann von Fallersleben. Deze gedreven geleerde stuitte aanvankelijk op maar zeer weinig begrip voor de schoonheid van het Middeleeuwse Nederlandse lied bij zijn vakgenoten en -broeders in ons land. In de twaalf in de jaren 1830-1862 verschenen delen van zijn Horae Belgicae publiceerde hij naast Middelnederlandse ridderromans, abele spelen en sotternieën ook liederen; hieronder ook die uit het reeds genoemde z.g. Antwerps Liedboek, dat door Jan Roulans in 1544 te Antwerpen op de pers gelegd was. In het eerste deel van het Weimarische Jahrbuch für Deutsche Sprache, Litteratur und Kunst uit 1854 gaf hij een afdruk van 20 van de in totaal 49 door hem in een handschrift in de ‘Weimarische Bibliothek’ getelde liederen en van 34 van de in totaal 44 daarin opgenomen ‘Sprüche’. Ongeveer zeven decenniën later, en wel in het jaar 1919, gaf de filologisch geschoolde Engelse musikologe Elizabeth Mincoff-Marriage⁴ in een artikel in deel 39 van het Tijdschrift voor de Nederlandse Taal- en Letterkunde 13 andere liederen uit dit handschrift - zij telde nu 48 liederen in totaal - onder de titel ‘Unveröffentlichtes aus der Weimarer Liederhandschrift v.j. 1537’ uit. Van de volgens onze telling echter in totaal weer 49 liederen⁵ daarin zijn er dus 16, en van de spreuken nog 10 niet in druk verschenen. Een volledige editie van het Weimarische Liederhandschrift dat wij verder met de titel Zutphens Liedboek zullen aanduiden, is tot nu toe achterwege gebleven. In deze situatie, bevreemdend genoeg gezien de unieke positie ervan binnen de relatief schrale Noordoostnederlandse literaire traditie, tracht het onderhavige werk te voorzien door van de hele tekst een integrale uitgave te brengen. Deze wordt gevolgd door een uitgebreide kommentaar, waarin door ons relevant geachte gegevens over diverse aspekten van de afzonderlijke liederen en van de spreuken zijn ondergebracht. Aan beide onderdelen voorafgaande worden onder de algemene kop ‘Het handschrift en zijn inhoud’ bijzonderheden medegedeeld, die voor een beter begrip ervoor in een ruime zin van het woord dienstig kunnen zijn.

3 Het Antwerps Liedboek. 87 melodieën op teksten uit ‘Een Schoon Liedekens-Boeck’ van 1544, uitgegeven door K. Vellekoop en H. Wagenaar-Nolthenius met medewerking van W.P. Gerritsen en A.C. Hemmes-Hoogstadt, I Liederen, II Commentaar; Vereniging voor Nederlandse muziekgeschiedenis, Amsterdam 1972; Liederen en gedichten uit het Gruuthuse-handschrift. Uitgegeven door de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde te Leiden door K. Heeroma, met medewerking van C.W.H. Lindenburg. Eerste deel. Leiden 1966

4 Het artikel verscheen onder de foutieve naam Elizabeth Marriage Minkoff. De later door haar uitgegeven ‘Souterliedekens’ dragen haar juiste naam, namelijk Mincoff-Marriage

5 In tegenstelling tot Hoffmann von Fallersleben en Mincoff menen wij bij nummer 8 met twee verschillende, door ons van de nummers 8 en 8a voorziene liederen te doen te hebben. Evenals deze onderscheiden wij, hier echter in afwijking van Hoffmann von Fallersleben, bij het laatste nummer 48 niet in 48 en 49