ZL. Jaargang 5

[p. 81]

[Ter verkenning niet mijn ziel maar mijn lichaam]
...[Hans Groenewegen]

Toen in 2002 de grote verzamelband met de gedichten van Kees Ouwens uitkwam, had de titel Alle gedichten tot dusver voor de mensen die van zijn ziekte wisten een bezwerende klank: ‘tot dusver’, dat hield de toekomst open. Daar zou, nee daar moest nog meer komen.

De verzamelband bevatte zelf ook zo'n bezwering. Ouwens had niet alleen een aantal gedichten toegevoegd die hij in vroeger jaren had verworpen, aan

[p. 82]

het eind van de band stond een elftal gedichten onder de bundeltitel Etgroen. Die titel had hij geënt op die van de Stones Elpee Aftermath. De betekenis stemde niet optimistisch Etgroen is nagras, het wat bleekgroene gras dat opkomt als er gemaaid is. Een dichte grasmat wil dat niet meer worden.

En als je met de Stones in je achterhoofd het Engels Aftermath laat meeklinken dan klinkt ‘Etgroen’ nog definitiever: naspel, en dan nog met de bijklank van ‘kater’. Maar in de aantekeningen heet het dat de bundel Etgroen is ‘in statu nascendi’. Ons werd daarmee beloofd dat nog een hele bundel onderweg was. Het werd zo bezworen. Hij moest er komen. En die bundel is gekomen. Kees Ouwens heeft de geboorte ervan voor zijn dood voltooid. ‘Etgroen’ is geen bundel in wording meer, maar een afdeling in de voltooide dichtbundel Ben jij het, ik? De bezwering is geslaagd.

Soms hechtte Kees Ouwens eraan te melden dat hij aan Etgroen was begonnen voor hij ziek werd, of voor hij wìst dat hij ziek was. Waarom hij dat deed? Ik weet het niet. Misschien hoorde dat bij de bezwering. Misschien wilde hij de lezing van de bundel vrij houden van een al te directe verbinding met de dood.

Toch kon ik er toen al nauwelijks omheen lezen. Het laatste gedicht begint weliswaar met de regels:

ik ben nog niet aan de dood toegevallen
ver houdt zich nog de einder

Maar daarin is de gedachte eraan toch al vervat. Bovendien eindigt het met een onontkoombaarheid:

waarheen?

vanwaar zijn vraag
als de weg bekend is, het antwoord
niet zijn behoud zal geweest zijn?

Mogelijk is die ‘hij’ een ander dan het ‘ik’ waarmee Ouwens voor zichzelf verscheen als hij zich schrijvend tevoorschijn riep. Maar als lezer van zijn gedichten ben ik eraan gewend dat hij mij in vele gestalten verschijnt. Hij verdeelt zich over personages met namen als Winfried of Godhelp. In deze laatste bundel duikt een Wieland op die iets gemeen lijkt te hebben met Ouwens en daarom een nieuwe geschreven afsplitsing van hem kan zijn. Hij spreekt vaker over zichzelf in de derde persoon, of spreekt zich zelf aan in de tweede persoon.

[p. 83]

Die grammaticale tweede persoon is daarbij niet een gebruikelijke dichterlijke of spreektalige figuur, zo uitgesproken en vervolgens aangesproken staat hij ook werkelijk voor een andere, vreemde persoon van de schrijver. Denk aan de titel: Ben jij het, ik?

Nog een reden om al aan het bewustzijn van de naderende dood te denken is te vinden in de toon van sommige delen van dit laatste gedicht van Etgroen. Die klinkt naar het opmaken van een persoonlijke balans:

(..)
wat er te zeggen valt
heeft zich toonbaar gemaakt, voor zichzelf spreekt
wat zich voordoet
en niet anders gezegd kan worden, ik heb mijn ogen
geloofd, ben er niet blind
voor gebleven

Nu, in deze voltooide bundel, ligt het perspectief definitief vast. Zo geeft Ouwens met een vrolijke knipoog naar de film ET van Stephen Spielberg een antwoord op de vraag ‘waarheen?’: Hey Chap, this boy is going home. Er is geen twijfel meer onder welk gesternte de bundel geschreven is: dat van het levenseinde van de dichter.

Dat blijkt ook uit de opbouw. Ben jij het, ik? bestaat uit drie afdelingen ‘Etgroen’, ‘Hey Chap, this boy is going home’ en ‘Hou toch op met dat afgrijselijke gelach!’. Aan deze drie afdelingen gaat als een proloog een viertal gedichten vooraf waarmee de hele bundel in het teken is gezet van het opmaken van de eindbalans. Het eerste van die gedichten is een zonnehymne. Ze is geschreven in de stellende en ontstellende stijl die de poëzie en het proza van Ouwens zo uitzonderlijk maakt. Zo begint ze:

mondigmaker, schepper
en overweldiger, door het zuiden om-
lopende bron en doem, van
ver gekomen onbereikbaar
geblevene
(..)

De zon, bron van licht, schept de dingen door ze zichtbaar te maken. Met hun zichtbaarheid spreken de dingen zich uit.

Hoewel in het gedicht gesteld wordt dat de mens voor deze mondigmaker niet telt, komt er een menselijke hij in het gedicht voor. Opnieuw is daar de dichter als personage in zijn eigen poëzie. Er is in de poëzie van Ouwens naast

[p. 84]

Kees Ouwens, 1998, foto Hans Vermeulen [Letterkundig Museum]

de zon een tweede bron van de zichtbaarheid der dingen: de ogen vormen die bron. Ook in het licht van de ogen worden de dingen zichtbaar. Hoewel de status van de dingen over het hele werk van Ouwens onduidelijk blijft - zijn de dingen projecties van de ziende persoon, of zijn ze als buitenwereld in die persoon geprojecteerd - kun je wel zeggen dat in de poëzie van Ouwens het zien - als moment van scheiding tussen iets wat je ‘ik’ zou kunnen noemen en wereld, of als moment van het ontstaan van een scheur in de binnenwereld van het ik - dat het zien verbonden is met het moment van de bewustwording. Op dat moment van bewustwording ontstaat ook het spreken.

Dus als de zon de grote mondigmaker is, vormen de ogen van de dichter de kleine mondigmaker. Zij maken de dichter mondig. Dat Ouwens in deze zonnehymne de onverschilligheid van de zon voor de mens benoemt, verhindert hem dus niet zichzelf als analogie vna diezelfde zon te postuleren. Vanuit dat perspectief zijn de slotwoorden van de hymne te verstaan die de toon zetten voor de hele bundel: ‘de zich / scheidende / wegen’. De bron van licht die de dingen zich in hun zichtbaarheid laat uitspreken, de zon, en de bron van dit specifieke zien van de poëzie van Kees Ouwens, waarmee wij als lezers kunnen meekijken, gaan als gelijken uit elkaar, nu de dichter sterven gaat.

[p. 85]

Vanuit afscheidsbewustzijn lijkt nu de hele bundel geschreven. Hij krijgt daardoor het karakter van het opmaken van de balans van het dichterleven. Bij het tweede van de vier gedichten van de proloog kreeg ik het beeld voor ogen dat u misschien ook wel kent. Het is het beeld van het dodengericht uit de oude Egyptische dodenboeken. Anoebis, de God met de jakhalskop, staat bij een weegschaal. Op de ene schaal ligt het hart van de overledene, op de andere schaal ligt een veer, symbool van de waarheid. Als de balans in evenwicht is, kan de overledene als rechtvaardig worden aangemerkt. Bij het weegproces is nog een god aanwezig de god met de ibiskop: Toth. Hij is de god van de wijsheid en het schrift. Hij noteert de uitkomst van het wegen.

Dit beeld komt mij met een kleine maar essentiële wijziging voor ogen als ik het tweede gedicht met de titel ‘Narcisme’ lees. Anders dan in het klassieke Egyptische beeld is er maar één handelende persoon. Al vervult hij wel alle rollen. Bij leven en schrijven legt de dichter zijn eigen hart op de weegschaal. Hij maakt zijn eigen balans op. Hij vraagt rekenschap, van zichzelf. Hij legt met de gedichten van deze bundel die rekenschap af, voor zichzelf. Hij monstert zich met de absolute blik van de god van het schrift.

Wat, in godsnaam, heb je uitgevoerd? Heb je - ten
minste - je dag geboekstaafd? Heb je alsnog

geboekstaafd - de volgende dag - de niet geboekstaafde
vorige onder vermelding? Ben je tekortgeschoten (in

gebreke gebleven, nalatig geweest, laakbaar) op het stuk
van plicht, regelmaat, tucht, zelfverachting? Heb je - met

niet aflatende verwerping - in het werk gesteld alles
om de beperkingen van milieu, erfelijkheid, voor-

land, noodlot die aan het daglicht traden klemmender
naar de mate van je verzuim

en die je mes
op de keel zetten in een slop, te overwinnen?

Aan welke maat meet de dichter zich hier? Wat ziet hij als zijn taak? Ik noem er twee. Hij moet zijn dag, zijn leven boekstaven, dat ten eerste. Ten tweede, de inhoud van dat boekstaven is het verwerpen - het woord doet denken aan

[p. 86]

het woord ‘afdanking’ dat al eerder in het werk opduikt, de zesde bundel is getiteld Afdankingen. Hij moet zijn biologische en sociale afkomst verwerpen. De dichter dient zijn menselijke/dierlijke natuur af te danken. Hij dient zijn afkomst, zijn lichamelijke geboorte uit te wissen.

De dichter moet zichzelf ter wereld brengen uit de taal. Met dat hij uit zijn taal geboren wordt - en hij zal onmiddellijk vragen: ‘Ben jij het, ik?’ - schept hij zijn moedertaal. Die moedertaal gaat natuurlijk aan hem vooraf. Dat ‘weet’ Kees Ouwens ook wel. Maar met dat hij zichzelf uit de taal geboren laat worden, wordt ook de taal opnieuw geboren als zij zich herkent, zich terughoort in de spraak van de dichter.

[p. 87]

In het dichterschap kan de dichter een eigen ‘ik’ articuleren, een eigen vréémd ik dat bevrijd is van milieu en erfelijkheid. Het gedicht zou je dan kunnen zien als zijn individuele tekstlichaam met zijn te kennen eigenaardigheden. Hij articuleert daarmee een vreemd ik, dat hij wil, dat hij moet onderzoeken. Nadat Ouwens in de bundel de vraag heeft gesteld die de titel van de bundel is geworden, ‘Ben jij het, ik?’, vervolgt hij met

aangenomen ‘ik ben het’
op de vraag wie daar is

wat is dan de aard van dit het?

Deze vraag speelt door de hele bundel. Wat de aard is van dit ‘het’. Dit ‘het’ is niet zo makkelijk eigen te maken. Het is in deze bundel eerder het eigene dat vreemd blìjft, dat niet in een eenduidig zelfverstaan kan worden opgelost. Ouwens gebruikt daarvoor veelvuldig het beeld van de rots. De rots is het indifferente element in het ik, dat toch zo bepalend is voor hoe de stroom, de golven van de taal op- en uiteenspatten. Je zou de regels daarom ook met een ander accent kunnen lezen: ‘ben jij het, ik?’ en ‘ik ben het’.

Als je Ouwens leest is het tussen de taal en de spreker netzo gesteld als tussen de zon, de mondigmaker, en degene die ziet. De kijker is een afspiegeling van de zon, de dichter is een echo van de taal. Zij zijn het wel op zelfstandige wijze, ingekeerd, in zelfbespiegeling een zelf vormend en vervormend, een eigen beeld, een eigen taal.

Die narcistische zelfbespiegeling van Kees Ouwens gaat wel voorbij aan ons cliché van narcisme als zelfbehagen, verliefd op eigen spiegelbeeld. Bij Ouwens heet het ‘het stuk van plicht, regelmaat, tucht, zelfverachting’. Alleen al in die verwerping van het oorspronkelijk eigen ik, komt het nieuw ik als vreemde, als ander naar voren. Dat maakt dit narcisme ook van belang voor de lezer. Het is niet in zichzelf besloten. Het maakt een opening. In geen bundel van Ouwens wordt de opening zo vaak benoemd als in deze. In die zin ligt Klem, waaraan hij in ‘Narcisme’ nog kort refereert, in deze laatste bundel ver achter hem. De dichter biedt zo zichzelf, zijn tekstlichaam aan zijn lezers aan als hun eigen vreemde spiegelbeeld.

Kees Ouwens vergelijkt in deze bundel enkele malen zijn eigen vreemde spiegelbeeld met een bloem, met de lelie die op het spiegelende water drijft. Hij daalt zelfs een keer in de vijver af om dat beeld te plukken, ‘aanmodderen[d] op de waterbodem / van oude angst’. Een vegetatieve zelfbeeld gebruikt hij ook in de slotstrofen van het laatste gedicht van deze bundel, maar wel in het meervoud van ‘al wat groeit en bloeit’. Hij sluit ons allen in.

[p. 88]

Het lijkt of hij in deze strofen opnieuw de zon aanspreekt, maar het kan ook zijn eigen zien en schrijven zijn. Ik citeer de laatste vier strofen van de bundel Ben jij het, ik?, de laatste bundel van Kees Ouwens.

Gij dan, zichtbaarmaking, kent de uitingen
van al wat groeit en bloeit,
of kent mij niet

Ge weet ook dat de mei, eeuwig lieflijke,
niet geschorst vreest te worden
net of zij uw aandacht koestert

Dat ik u niet ontbreek, het dat is
wat mij mankeert, kan me echt helemaal niets schelen,
mijn ander

En zal een god, noemend zich mens, mij ontdekken
komen, ter verkenning hem bieden zal ik
niet mijn ziel maar mijn lichaam

De mondigmaker zon moge onverschillig zijn voor dood en leven van deze dichter, en van u en mij, dat betekent niet dat er mensen zijn aan wie Kees Ouwens wel ontbreekt. Mondig gemaakt, kunnen we lezen. Als die in Ouwens genoemde mens de lezer is die gij, hier aanwezig, zijt, dan is het lichaam dat u ter verkennig aangeboden wordt het tekstlichaam van deze bundel. U bent vrij om het te verkennen, en daarin uw ziel te leggen.

Dit is de tekst van een lezing gehouden tijdens de presentatie van Ben jij het, ik? in het Letterkundig Museum op 9 november 2005. Bij die gelegenheid las Anton Korteweg enkele gedichten van Kees Ouwens en haalde Kees Verheul persoonlijke herinneringen op. Uit de nalatenschap stelden Sjoerd van Faassen en Maaike Kramer een kleine expositie samen, bestaande uit handschriften, typoscripten, portretfoto's uit diverse levensstadia en persoonlijke parafernalia.