ZL. Jaargang 3

[p. 48]

Cyriel Buysse en de oprichting van het tijdschrift Groot-Nederland (1902)
··· [Joris van Parys]

Periodieken komen en periodieken gaan, maar in de eerste jaren van de twintigste eeuw is het komen en gaan van Nederlandstalige literaire en kunsttijdschriften nauwelijks bij te houden. In Vlaanderen ontstaat in 1900, door de fusie van Dietsche Warande en Het Belfort, het maandblad Dietsche Warande en Belfort en verdwijnt in 1901 Van Nu en Straks voorgoed van het toneel. In Nederland verschijnt in 1902 de eerste jaargang van Den Gulden Winckel en de laatste van Woord en Beeld. In hetzelfde jaar verdwijnt in Gent het theaterseizoenblad Het Tooneel van Karel van de Woestijne en start Victor Resseler in Antwerpen met Ontwaking. Het door Van Dishoeck in Bussum en De Nederlandsche Boekhandel in Antwerpen uitgegeven maandblad De Arbeid (1901-1903) probeert zich te redden door een fusie met Jong Holland, maar het fusieproduct, Nieuwe Arbeid, zal niet meer dan twee jaargangen overleven. Nog korter is het bestaan van het tweemaandelijkse Alvoorder (oktober 1900 tot oktober 1901) en het culturele Weekschrift voor Vlaanderen (maart tot oktober 1902), twee bladen waarin de jonge twintiger Lode Baekelmans de spilfiguur is. Hoewel de ondergang van Van Nu en Straks ten overvloede bewijst dat een onafhankelijk literair tijdschrift in Vlaanderen niet leefbaar is zonder steun uit Nederland, zal de verhouding tussen Noord en Zuid snel veranderen. Voor de eeuwwisseling waren Cyriel Buysse, Virginie Loveling, Pol de Mont en Reimond Stijns zowat de enige Vlamingen die in Nederland werden uitgegeven.¹ In de eerste jaren na 1900 krijgen ze het gezelschap van jonge talenten als Van de Woestijne, Herman Teirlinck, Maurits Sabbe en Gustaaf Vermeersch, die alle vier onderdak vinden bij C.A.J. van Dishoeck in Bussum. Van Dishoeck wordt de uitgever bij uitstek van de Vlamingen: een twintigtal in totaal, waaronder alle voormalige Van-Nu-en-Straksers behalve Prosper van Langendonck, wiens enige bundel Verzen in 1900 bij De Nederlandsche Boekhandel in Antwerpen en Willem Versluys in Amsterdam verschijnt, en Stijn Streuvels, die voor de Amsterdammer Veen zal kiezen. Dat de Nederlandse belangstelling voor Vlaanderen toeneemt komt ook tot uiting in de toevoeging ‘Groot-Nederland’ aan de titels van nieuwe publicaties. Den Gulden Winckel wil het ‘Maandschrift voor de Boekenvrienden in Groot-

1 De genoemde auteurs zijn de voornaamste maar niet de enige: van Gustaaf D'Hondt is de bundel Novellen (1891) en van Isidoor Teirlinck de roman Naar het land van belofte (1894) in Amsterdam bij Elsevier verschenen. Buysse is wel de enige Vlaming die al zijn werk bij Nederlandse uitgevers kan publiceren.

[p. 49]

Cyriel Buysse, 1902 (amvc-Letterenhuis)

Nederland’ zijn; Nieuwe Arbeid noemt zich ‘Maandschrift voor Groot Nederland gewijd aan Literatuur, Beeldende Kunsten, Muziek’; bij Van Dishoeck verschijnt vanaf 1902 zelfs een meerdelig Liederboek van Groot-Nederland.

Op het zevenentwintigste Nederlandsch Taal- en Letterkundig Congres van augustus 1902 in Kortrijk wordt ongetwijfeld druk gespeculeerd over de nog onzekere plannen voor een opvolger van het definitief opgedoekte Van Nu en Straks. Hoewel August Vermeylen zich niet geroepen voelt om opnieuw het voortouw te nemen, zal hij achter de schermen een belangrijke rol spelen wanneer zijn ambitieuze jonge mederedacteur Herman Teirlinck bij Van Dishoeck steun zoekt voor een nieuw maandblad met een exclusief Vlaamse redactie en de voor de hand liggende titel Vlaanderen. Voor de redactie denkt Teirlinck behalve aan zichzelf vooral aan Streuvels, Stijns en Baekelmans, aan de dichters René de Clercq en Willem Gijssels - én aan de Haagse Vlaming Cyriel Buysse, hoewel die in 1897 met het stuk Flamingantisme en flaminganten² in De Amsterdammer de complete Vlaamse Beweging tegen zich in het harnas heeft gejaagd. Op het moment dat Teirlinck de zeven namen aan Van Dishoeck presenteert als ‘de zeven wonderen’, is Buysse de enige die nog niet op zijn voorstel heeft gereageerd.³ Blijkbaar stelt Van Dishoeck zijn definitieve beslissing wekenlang uit omdat hij Buysse per se in de redactie wil. ‘Alle de bovenstaande redactieleden hebben geestdriftig aangenomen,’ schrijft Teirlinck. ‘Eén heeft nog zijn antwoord niet opgestuurd: C. Buysse. Zal hij aannemen, zal hij niet? Als hij niet aanneemt, valt de rommel, valt hij, dat is zeker.’⁴ De reden van Buysses terughoudendheid is niet ver te zoeken: het aantrekkelijke alternatief dat hem intussen is aangeboden door een vriend in Den Haag.

2 Cyriel Buysse, ‘Flamingantisme en Flaminganten’, in: Verzameld Werk 7. Manteau, Brussel 1982.

3 Zie G.H. 's-Gravesande, De geschiedenis van het tijdschrift Vlaanderen. Manteau, Antwerpen 1962, p. 29-32.

4 Zie G.H. 's-Gravesande, De geschiedenis van het tijdschrift Vlaanderen, p. 29-32.

[p. 50]

Handschrift van Cyriel Buysse (amvc-Letterenhuis)

W.G. van Nouhuys

Willem Gerard van Nouhuys (1854-1914), toneelauteur⁵ en novellist, recensent bij de Haagse krant Het Vaderland, medewerker van De Nederlandsche Spectator en Woord en Beeld, en vanaf 1902 literair chroniqueur in De Gids, is de eerste van de weinige echte vrienden die Cyriel Buysse na zijn huwelijk (1896) met de Haagse weduwe Nelly Dyserinck⁶ in Nederland heeft gevonden. De door Van Holkema & Warendorf uitgegeven bundels Studiën en critieken (1897), Uren met schrijvers (1902), Nederlandsche bellettrie 1901-1903 (1904) en Uit Noord- en Zuid-Nederland (1906) behoren tot het beste van de Nederlandse literaire kritiek uit de jaren rond de eeuwwisseling en leren Van Nouhuys kennen als een erudiete, integere en tolerante persoonlijkheid - bovendien een van de zeldzame vooroorlogse Nederlandse critici met een oprechte belangstelling en waardering voor Vlaanderen. Buysse noemt hem ‘een vriend van 't eerste

5 Zijn grootste succes als toneelauteur beleefde Van Nouhuys met het drama Het goudvisje (1892), dat ook in Vlaanderen werd opgevoerd.

6 De Haagse krant Het Vaderland, 22 mei 1896: ‘Cyriel Buysse is verloofd met Mevrouw N. Tromp-Dyserinck, weduwe van den jonggestorven letterkundige Theod. M. Tromp. Een gevolg van het huwelijk zal zijn dat de Vlaamsche novellist zich te 's Gravenhage zal vestigen, wat op zijn werk een goeden invloed zou kunnen hebben. Niet geheel ten onrechte toch is hem verweten dat zijn taal wel eens wat al te “Fransch” klinkt. Buysse blijft zich geheel aan de letteren wijden. Onze roman-literatuur mag goede verwachtingen hebben’. Het huwelijk vond plaats op 1 oktober 1896.

[p. 51]

oogenblik dat ik hem zag en die inderdaad zoo lang hij leefde mijn vaste en getrouwe vriend gebleven is. [...] Met hem zijn mijn eerste indrukken van Nederland vereenzelvigd. Want hij was het, die mij daar de eerste gastvrijheid aanbood, die mij als 't ware loodste in dat nieuwe leven’.⁷

Na het failliet van Woord en Beeld, waarvan hij mede-oprichter was, heeft Van Nouhuys zijn ambitie verlegd naar het plan voor een Groot-Nederlands blad waarvoor hij alvast de steun van zijn Amsterdamse uitgevers Van Holkema en Warendorf heeft. In hun opdracht reist hij naar Genève om Louis Couperus te polsen en te overtuigen met de financieel interessante constructie waarin de redacteuren contractueel mede-eigenaar zouden worden en naast het honorarium voor hun bijdragen dus ook een deel van de eventuele winst uitgekeerd krijgen. Het spreekt vanzelf dat ze nieuw werk eerst zullen aanbieden aan hun eigen tijdschrift. ‘Ik weigerde eerst, niet waar,’ herinnert Couperus zich in zijn hulde na de voortijdige dood van Van Nouhuys in 1914, ‘mij verontschuldigende, dat mijn afwezigheid eene verhindering zoû zijn voor mijn redacteurschap. Maar gij hieldt aan, en ik gaf toe’.⁸ Waarom hij toegeeft legt hij uit in een brief aan zijn uitgever Veen: ‘De zaak is nu beslist. Ik heb er lang over nagedacht; àls het een toekomst heeft, kan het echter finantieel wel iets zijn. Daàrom waarschuwde ik je met een onderschrapt woordje Woord en Beeld niet te nemen: ten eerste is het een verloren zaak, waarmeê duizenden zijn verloren; ten tweede zoû ik er geen letter in kunnen schrijven! Ook verlaat ik de Gids, het geen mij wel aan het harte gaat. Maar de geldduivel overheerscht dikwijls in 's menschen hart’.⁹ Aan redactiesecretaris Van Hall van De Gids deelt hij zijn beslissing mee in een brief van 3 oktober: ‘Ik kom tot u met een mededeling, die mij waarlijk moeite kost U te doen, maar waarmede ik niet langer talmen mag. [...] Met 1 Jan. 1903 zal bij Warendorf en Holkema een nieuw tijdschrift het licht zien onder den titel van: Groot-Nederland [...] en ik heb mij bereid verklaard deel uit te maken van de Redaktie, zoodat ook mijn litteraire arbeid voortaan naar dit nieuwe tijdschrift toe zal gaan. [...] Dat ik ook na lang overdenken en rijp beraad, besloten heb me te geven aan den drang der uitgevers Warendorf en Holkema, is het gevolg van finantieele overwegingen, om welke ik, helaas, niet onverschillig mag zijn. Het nieuwe Tijdschrift wordt opgericht op coöperatieve grondslag, en de Redaktie is mede-eigenaar: heeft het Tijdschrift dus een toekomst, zoo biedt het aan zijn Redakteuren een finantieel voordeel, - voor welke illuzie, - te verwezenlijken in de jaren, die misschien komen zullen, - ik bezweken ben’.¹⁰

Geen enkele moeite heeft Van Nouhuys om het akkoord te krijgen van zijn vriend Buysse,¹¹ die hij de aangewezen persoon vindt om Vlaanderen te vertegenwoordigen in de redactie. In zijn eerste literaire kroniek in De Gids van februari 1902 heeft hij uitgebreid aandacht besteed aan Buysses nieuwe novellenbundel Van arme mensen, waarin hij ‘Op het kleine gehucht’ zonder aarzelen aanmerkt als literatuur van Europees niveau: ‘Met groot talent en bewon-

7 Cyriel Buysse, ‘W.G. van Nouhuys’, in: Groot-Nederland 13 (1915), I, p. 1-3. Ook in Verzameld Werk 7, p. 218-220.

8 Louis Couperus, ‘Een woord van herdenken’, in: Groot-Nederland 12 (1914), II, p. 513-514; herdrukt in: Richard Erbe (red.), Louis Couperus. Nagelaten werk. Van Gorcum, Assen / Amsterdam 1975. p. 175-176.

9 Louis Couperus aan L.J. Veen (ongedateerd, oktober 1902), in: H.T.M. van Vliet (red.), Louis Couperus en L.J. Veen. Bloemlezing uit hun correspondentie. Veen, Utrecht 1987, p. 73-74. In zijn antwoord schrijft Veen op 7 oktober: ‘Van het plan GN wist ik reeds begin September maar natuurlijk niet dat gij in de redactie waart’ (in: H.T.M. van Vliet (red.), Louis Couperus aan L.J. Veen, p. 74-76).

10 Louis Couperus aan N.J. van Hall, d.d. 3 oktober 1902, in: H.T.M. van Vliet (red.), Louis Couperus en L.J. Veen, p. 199-200.

11 Zie Henri van Booven, Leven en werken van Louis Couperus. Schuyt, Velsen 1933, p. 185: ‘Nadat de heer Van Nouhuys de firma Van Holkema & Warendorf bereid had gevonden om de uitgave van het nieuwe maandblad te ondernemen, begaf hij zich naar C. Buysse, die te Afsnee in België woonde, en naar Zwitserland, waar Couperus zich op dat oogenblik bevond’.

[p. 52]

derenswaardige gemakkelijkheid heeft Buysse deze novelle door verschillende, zeer zuiver gehouden stemmingen tot dat hoogtepunt gevoerd, en dat ik den naam Maupassant noemde, was allerminst om zijn oorspronkelijkheid te na te komen. Met éen novelle als deze verovert men zich een pozitie in de literatuur’.¹² Bovendien is Buysse gedomicilieerd in Den Haag, is al zijn werk - van Het recht van de sterkste (1893) tot en met Van arme mensen (1901) - in Amsterdam of Den Haag verschenen, en is hij al jaren een bekende naam voor de lezers van De Gids, Nederland en Elsevier's Geïllustreerd Maandschrift.¹³ Voor het nieuwe blad kiest Van Nouhuys de titel Groot-Nederland. Letterkundig Maandschrift voor den Nederlandschen stam. ‘Zijn er, na het noemen van den titel en de verdere omschrijving, nog veel woorden noodig om de oprichting van ons maandschrift nader te motiveeren?’ vraagt hij in het prospectus; ‘Het is een schoon streven, dat zich in het laatst der 19e eeuw onder ons zoo krachtig heeft geopenbaard: het streven om zooveel mogelijk in een breed geestelijk verband saam te vatten alle streken, waar de Nederlandsche taal het voertuig is der gedachte. [...] Door ons tijdschrift wenschen we aan dichters en schrijvers uit Noord en Zuid de gelegenheid te bieden elkaar te ontmoeten als in 't zelfde huis, waar plaats is voor àllen.’

Van Nouhuys beseft terdege dat de reden waarom Couperus en Buysse hebben toegezegd nog veel belangrijker is voor potentiële medewerkers in Vlaanderen. In een recensie uit 1900 van de oorspronkelijk als Duimpjesuitgave bij Victor Delille in Maldegem verschenen verhalenbundel Lenteleven van Streuvels staat hij uitvoerig stil bij de bedoeling die de uitgever met de goedkope Duimpjes heeft: ‘Zoo leeren we ons volk ook boeken koopen’, hoopt Delille, ‘En - - zoo leeren we ons volk zijn schrijvers betalen: In Vlaanderen zullen nu ook de schrijvers betaald worden.’ Commentaar van Van Nouhuys:

't Is mij niet duidelijk geworden van wie deze Vlaamsch-nationale onderneming, waarvan de zetel te Maldeghem blijkt gevestigd, eigenlijk uitgaat, maar ik vrees uit het feit, dat de uitgaaf van Lenteleven per saldo beland is bij den heer Veen, en dat de boekjes der Duimpjes-uitgaaf onder anderen omslag thans hier verspreid worden (met succes: de uitgever meldde mij, dat de oplaag zoo goed als uitverkocht is) - ik vrees, dat het optimisme der wakkere Vlamingen ook ditmaal door de ervaring treurig beschaamd is.
Gelukkig, dat er een Noord-Nederland is, dat zijn schrijvers wél betaalt, en dat ook gaarne aan zoo rijk met talent bedeelden als Stijn Streuvels de gelegenheid biedt zijn lezerskring aanzienlijk uit te breiden. Trouwens - sedert Conscience is dit verschijnsel niet nieuw. Van Beers, Anton Bergmann, de Loveling's, Pol de Mont en Cyriel Buysse - om maar enkelen te noemen, hebben hier een tweede, geestelijk vaderland gevonden.¹⁴

12 W.G. van Nouhuys, Uren met schrijvers. Studiën en critieken. Van Holkema & Warendorf, Amsterdam 1902, p. 231-232.

13 In het door Taco de Beer bijgewerkte deel 3 van Jan ten Brinks Geschiedenis der Noord-Nederlandsche Letteren in de XIXe eeuw (Bolle, Rotterdam 1902-1904, p. 555) wordt zelfs beweerd dat ‘Cyriel Buysse thans geheel Noord-Nederlandsch schrijver is’.

14 W.G. van Nouhuys, ‘Driemaandelijksch letterkundig overzicht’, in: De Gids 66 (1902), I, p. 533.

[p. 53]

Stijn Streuvels aan August Vermeylen (amvc-Letterenhuis)

Een extra troef voor Groot-Nederland is het dat Buysse niet alleen goed bevriend is geraakt met Van Nouhuys maar via zijn vrouw Nelly¹⁵ ook met het echtpaar Louis en Elisabeth Couperus. In de korte perioden waarin Louis en Betty tussen 1896 en 1900 in Den Haag waren hielden ze verblijf in een pension in de Javastraat, in de directe omgeving van het huis van Nelly dat aan het smalle begin staat van de lange Laan van Meerdervoort (nummer 11). ‘Er is zoo veel sympathie tusschen ons en we zien elkaar zoo weinig!’ betreurt Couperus in een van de brieven aan Buysse die hij in het voorjaar van 1904 in een hotelkamer in Rome schrijft.¹⁶ Geen vriendschappelijke, wel een goede zakelijke relatie heeft Buysse tenslotte met Simon Warendorf, de toekomstige uitgever van Groot-Nederland, die in 1893 Het huwelijk van neef Perseyn en in 1898 De zwarte kost heeft opgenomen in de goedkope reeks Warendorf's Novellen Bibliotheek.

15 De eerste echtgenoot van Nelly Dyserinck (1863-1944) was de novellist Theodoor Tromp (1857-1891), bestuurslid van de Haagse Kunstkring.

16 De oudste bewaard gebleven brieven van Couperus aan Buysse in het Letterkundig Museum in Den Haag dateren uit 1900 en zijn niet gericht aan Cyriel maar aan zijn vrouw. Zie ‘Louis Couperus. Brieven aan Cyriel Buysse uitgegeven door A.M. Musschoot’, in: Mededelingen van het Cyriel Buysse Genootschap IV. Gent 1988, p. 53-66; zie ook A.M. Musschoot, ‘Couperus zoals Buysse hem zag. Over twee verschillende, maar toch verwante naturalisten’, in: Vlaanderen 52 (2003), nr. 296 (juni), p. 165-168.

[p. 54]

Groot-Nederland of Vlaanderen?

Vanzelfsprekend hebben Van Nouhuys en Warendorf ook belangstelling voor het jonge talent Stijn Streuvels. Minder vanzelfsprekend is het dat Buysse betrokken wordt bij hun poging om de West-Vlaming te bewegen tot medewerking. Weliswaar was de sfeer tijdens Buysses bezoek van eind juni 1902 met Maurice Maeterlinck in Avelgem veel vriendelijker dan Streuvels in zijn memoires zal suggereren, maar in Vlaanderen wordt Buysse gezien zijn antiflamingantische reputatie door iedereen, ook door Streuvels, medeplichtig geacht aan het controversiële stuk over de herdenking van de Guldensporenslag dat Maeterlinck een paar dagen later in Le Figaro heeft gepubliceerd.¹⁷ Helemaal niet vanzelfsprekend is het daarom dat Buysse na zijn bezoek in Avelgem een ‘aardige photographie’ toegestuurd heeft gekregen waarvoor hij hartelijk dankt in zijn reactie op een niet bewaard gebleven brief van Streuvels. In die antwoordbrief van 16 september schrijft hij:

Waarde Streuvels, hier in gesloten een brief van Warendorf en een van V. Nouhuys met uitrekening en raming van het nieuwe tijdschrift. Misschien zond Warendorf u een identiek schrijven, maar den brief en raming van Van Nouhuys ontving ik gaarne van u terug, om ze te bewaren. Ik nam ook kennis van den brief die Teirlinck u geschreven heeft, en ik beschouw de zaak als voorloopig daarmee afgesloten. Onze positie is duidelijk, wij komen als mederedacteuren op het Vlaamsch Tijdsch. maar hebben ons verbonden de voorkeur onzer werken aan Groot-Nederland te geven. Dit spreekt dan ook van zelf aangezien Gr. Nederland een deel van ons eigendom wordt. Die kwestie van eigendom, door Van Nouhuys in 't Kontrakt bedongen, is voor ons van het grootste gewicht.
Meer weet ik er op 't oogenblik niet over te zeggen. Ik zal u verder op de hoogte houden. Alleen dit wilde ik er nog bijvoegen: de vrees van Teirlinck dat we geen Vlaamsche copij zouden krijgen voor Gr. Ned. lijkt me volkomen ongegrond. Ik geloof integendeel dat de Vlamingen hun best zouden doen om ons veel en goede bijdragen te zenden. Zij hebben er immers alle belang bij.¹⁸

Omdat Streuvels maar al te graag zou ingaan op het aantrekkelijke aanbod uit Nederland - 40 gulden per vel - maar de andere Van-Nu-en-Straksers niet in de steek wil laten, verlopen de contacten wekenlang in de grootste dubbelzinnigheid. In een poging om een beslissing te forceren, ondernemen Teirlinck en Van Dishoeck een toer door Vlaanderen waarop ze potentiële redacteuren, met name ook Buysse en Teirlincks neef Reimond Stijns, vereren met een persoonlijk bezoek. ‘Van Dishoeck en Herman komen voor Vlaanderen,’ noteert Stijns op 20 september in zijn memoriaal.¹⁹ 's Anderendaags, 21 september, schrijft Buysse in zijn eerste brief aan Van Dishoeck:

17 Zie Joris van Parys, ‘Le flamand véritable. Maurice Maeterlinck, Cyriel Buysse en de Guldensporen-herdenking van 1902’, in: Elisabeth Leijnse en Hans Vandevoorde (red.), Annales XXXIII. Maeterlinck in de Nederlanden. Maurice Maeterlinck Stichting, Gent 2003, p.86-98.

18 Cyriel Buysse aan Stijn Streuvels, d.d. 16 september 1902 (AMVC-Letterenhuis).

19 Onuitgegeven memoriaal (handschrift) van Reimond Stijns (AMVC-Letterenhuis). Stijns vermeldt ook het bezoek van Teirlinck en Van Dishoeck bij Buysse in Afsnee.

[p. 55]

Ik ontving dezer dagen een paar dringende briefkaarten van den heer Herman Teirlinck, uit Brussel, of ik toch wel bleef meedoen aan een door u uit te geven Zuid-Nederlandsch tijdschrift. Met genoegen kon ik den heer T. antwoorden dat ik wel, als redacteur en medewerker, er aan mee zal doen, maar dat ik mij het recht blijf voorbehouden ook aan een of meer andere eventueel op te richten tijdschriften, als redacteur en medewerker mee te doen. Ik voel natuurlijk de grootste sympathie voor uw Vlaamsche onderneming en zal ze steunen waar en in zoover ik kan; ik wilde u enkel dit schrijven opdat er geen mogelijk misverstand tusschen ons zou kunnen ontstaan.²⁰

20 Cyriel Buysse aan C.A.J. van Dishoeck, d.d. 21 september 1902 (Letterkundig Museum). Ook in S.A.J. van Faassen, ‘Cyriel Buysse en de Nederlandse uitgever C.A.J. van Dishoeck. 1: 1905-1914’, in: Mededelingen van het Cyriel Buysse Genootschap IV. Gent 1988, p. 7-8.

[p. 56]

[p. 57]

Reimond Stijns hebben Teirlinck en Van Dishoeck evenmin tot een definitieve keus voor Vlaanderen kunnen bewegen, getuige de brief die Stijns in oktober aan Lodewijk De Schutter schrijft, na de stopzetting van het Weekschrift voor Vlaanderen waaraan ze allebei hebben meegewerkt:

Gaarne zou ik zien, dat Groot-Nederland werd het tijdschrift der Vlamingen. Dat wil ook Vlaanderen zijn, bevestigen de H.H. redacteuren. De tijd zal 't leeren. U zei ik, hoe er met mij werd gehandeld; 'k ben sedert in briefwisseling geweest met Vermeylen, en die schijnt niet geweten te hebben, wat er gebeurd was. Zeker is het, dat het [onleesbaar in het handschrift] maar gebeurd is om de geldzaak. Dat zei H. Teirlinck zelf mij. En zoo belet men, dat er iets anders tot stand kome... Met het begin van November wordt er een nieuw prospectus rondgestuurd met inhoudsopgave der eerste afleveringen van Vlaanderen. We kijken dat benieuwd tegemoet. Ge ziet dat ze het uiterst behendig aan boord leggen! Wie niet meedoet schijnt veroordeeld tot alleen loopen. Alle pontificale macht mag niet berusten in handen van één groepje; gaarne zou ik als redactielid van Groot Nederland werkzaam zijn.²¹

Om welke reden hij zich zo onheus behandeld voelt zegt Stijns hier niet, maar het wordt duidelijk in een volgende brief aan dezelfde correspondent. Blijkbaar had hij zijn medewerking aan Groot-Nederland toegezegd omdat men hem in eigen land altijd links had laten liggen en werd hem na die toezegging ineens een gebrek aan solidariteit met de collega's van Vlaanderen verweten. In deze tweede brief schrijft Stijns: ‘A. Vermeylen verzekerde mij, dat alle letterkundigen van Vlaanderen meededen. Dit schijnt niet heel waar te zijn. Wat de Vlaamsche Gazet van C. Buysse schrijft is een leugen, of - men heeft ploertig gehandeld met hem, na hetgeen men vooreerst deed om den man bij Vlaanderen te trekken’.²²

Vast staat dat niet alleen Buysse maar ook Streuvels alleen al wegens het ‘sterk honorarium’ van Groot-Nederland het liefst aan beide tijdschriften zou meewerken. Terwijl hij Teirlinck in de waan laat dat hij allang voor Vlaanderen heeft gekozen, is Streuvels zelfs in november nog aan het twijfelen. Om allerlei redenen zou hij het goed vinden zich in Groot-Nederland ‘sterk te laten vertegenwoordigen,’ schrijft hij in een brief aan Vermeylen:

Meer: ik heb gedacht, als ge er in princiep niet aanhoudt om hier in Vlaanderen een speciaal tijdschrift te hebben, - dat nog al kans heeft van weer achter een tijdeke op 't droge te geraken - of het niet best ware nu maar met hun meê te gaan... en samen eens te worden. - Als 't niet gaat kunnen we altijd herbeginnen. - Nu ik ken zoo goed de toestanden niet. - In elk geval

21 Reimond Stijns aan Lodewijk de Schutter, d.d. 29 oktober 1902 (afschrift in Stijns' memoriaal).

22 Reimond Stijns aan Lodewijk de Schutter, d.d. 26 november 1902 (afschrift in Stijns’ memoriaal).

[p. 58]

als het tijdschrift in Vlaanderen doorgaat blijf ik er altijd als gewoon medewerker bij. - 't is te zien of Van Dishoeck, als hij dit nieuwe holl. ding gewaar wordt, nog zoo optimistisch zal gesteld zijn?²³

Uiteindelijk zal Streuvels redacteur van Vlaanderen worden, naast Teirlinck, Alfred Hegenscheidt en drie van de vier oprichters van Van Nu en Straks: Vermeylen, Emmanuel de Bom en Prosper van Langendonck. Hoezeer Van Dishoeck tot het laatste moment hoopte dat ook de vierde zich zou laten overtuigen, illustreren diverse reacties van Teirlinck op brieven van de uitgever. Op 28 september: ‘Ik hebbe nog niets van Buysse ontvangen. Ik telegrafeer hem direkt daaromtrent. Als het andere er toch komt, veranderen wij dan het contrakt, wat Buysse betreft? Antwoord hier gauw. Al was 't een telegram: “Buysse mag weg” of wel “Kontrakt vernietigd”’.²⁴ Alleen de katholieke flamingant Van Langendonck is er niet rouwig om dat de vrijzinnige antiflamingant Buysse niet meedoet. ‘Ik verneem zooeven dat Buysse niet meêgaat’, schrijft de dichter op 30 september aan Van Dishoeck; ‘Die is meer voor de duiten, doch ik denk wel niet dat hij ons veel kwaad kan doen. Zijn naam is niet van zoo buitengewoon allooi: ik ben ook geen groot bewonderaar van zijn werk en voor mij persoonlijk mag hij heel goed buiten de zaak vallen. Ik aanzag hem hier vooral als een hinderpaal en een struikelblok.’²⁵ In een interview uit 1909 stelt Buysse zelf de gang van zaken iets simpeler voor dan hij in werkelijkheid was: ‘Indien ik niet met hen deel heb willen uitmaken van de redactie van Vlaanderen dan komt dat eenvoudig omdat ik mezelve veertien dagen vroeger tegenover Groot-Nederland verbonden had, waarmee ik ook een contract heb, zooals de twee andere redacteurs Couperus en Van Nouhuys, voor het plaatsen van al mijn werk’.²⁶

23 Frank Lateur (Stijn Streuvels) aan August Vermeylen, 11 november 1902 (AMVC-Letterenhuis).

24 G.H. 's-Gravesande, De geschiedenis van het tijdschrift Vlaanderen, p. 32.

25 G.H. 's-Gravesande, De geschiedenis van het tijdschrift Vlaanderen, p. 34.

26 Geciteerd door André de Ridder, ‘Bij Cyriel Buysse’, in: Den Gulden Winckel 8 (1909), nr. 10 (15 oktober), p. 151.

[p. 59]

Louis Couperus, circa 1920 (Letterkundig Museum)

W.G. van Nouhuys (Letterkundig Museum)

Van beide ‘maandschriften’ verschijnt het eerste nummer in januari 1903. Hoe bewust Vlaanderen zich afzet tegen de directe concurrentie bewijst de slotzin van het prospectus: volgens de redactie is alleen een Vlaams tijdschrift in staat het Vlaamse land ‘eindelijk tot een volgroeid rijpontwikkeld deel van Groot-Nederland te maken’. Het zal de redactie verrassen dat Van Nouhuys in het nummer 2 van Groot-Nederland uitgebreid en uitgesproken positief reageert op de oprichting van Vlaanderen:

Wij mochten in ons Prospectus wel spreken over een herbloei van de Vlaamsche letteren. Een tastbaar blijk ervan ligt thans voor me: Vlaanderen, Maandschrift voor Vlaamsche Letterkunde, onder redactie van Stijn Streuvels, Herman Teirlinck, Emmanuel de Bom, August Vermeylen, Alfred Hegenscheidt en P. van Langendonck, geen van allen vreemdelingen meer in Noord-Nederland.
't Is mij een eigenaardig genoegen juist met het aankondigen van deze uitgave mijn eerste artikel over Literatuur in ons tijdschrift te mogen aanvangen, een aankondigen dat gelijk staat met hartelijk welkom heeten. Want de Vlaamsche letteren van deze dagen verdienen ten volle de aandacht van alle Nederlanders, - er is sedert een tiental jaren als een nieuw leven ontwaakt daar beneden de Schelde, en waar de Vlaamsche beweging, ik wil het eerlijk bekennen, vroeger wel eens den indruk op mij maakte van veel leven zonder veel gevolg, of van een uitteraard verkeerd en gelukkig vruchteloos pogen om de taal der Vlamen te verhollandschen, komt ze eerst nu in de goede richting.
Niet door taal-geleerdheid, niet door praat- en toost-zucht op congressen, maar door het stille, ernstige en volhardende werk van taal-kunstenaars

[p. 60]

kan er hechter liefde gekweekt worden bij het Vlaamsche volk voor het Vlaamsche woord, welks klank weerklank moèt wekken in der Vlamen ziel. Zoo het slechts den toegang vinde....
Daartoe werd tien jaar geleden het zoozeer sympathieke Van Nu en Straks opgericht, dat gelijk August Vermeylen zegt: ‘het zuiverst en invloedrijkst orgaan bleef van 't opgroeiende Vlaamsche geestenleven’, dat ‘een geslacht heeft opgekweekt, zelfbewust in zang en gedachte’.
Waardoor het bezweek?
Ik ben niet bij machte alle oorzaken ervoor te vermelden, maar stellig zal wel gebrek aan belangstelling benoorden de Schelde er eene geweest zijn. Want - Vermeylen zegt het zoo onomwonden in zijn Iets over ons, waarmee hij de Kronieken in het nieuwe maandschrift opent - want ‘om een eigen kultuur te bereiken heeft Vlaamsch-België het intellectueele Holland noodig’. Dat moet door zijn belangstelling de Vlaamsche schrijvers mede in staat stellen ‘in het Vlaamsche volk door te dringen, daar vasteren voet te krijgen. Wat zij zeggen en zingen mag niet meer over de hoofden heen slaan, hun eigen akker moeten zij bevruchten, tot grooter macht van 't gezamenlijke taalgebied’.
Exclusivisme dus?
Neen. Maar de zorg van den praktischen man, die allereerst zijn eigen zaken regelt, alvorens zich met het meer openbare leven te bemoeien. Het inzicht dat het groote vanzelf gediend wordt door eerst het vervullen van zijn naast bij liggenden plicht.
Geen dorpers-geest in den bekrompen zin spreekt uit dit inleidend opstel, maar de overtuiging dat het algemeene op den duur gebaat zal worden door een liefdevolle verzorging van 't bizondere.
‘Misschien mogen wij eens den droom van een Groot-Nederlandsche beschaving en een Groot-Nederlandsche literatuur in 't volle vaste daglicht begroeten.’
Hier gaat ons wenschen en hopen naar 't zelfde uit. En waar wij meenen, ons verlangen iets verder te mogen doen reiken dan de grenzen van Noord-Nederland, heeft ook het streven van de wakkere Vlamen, dat het maandschrift Vlaanderen in 't leven riep, onze volle sympathie. Noord-Nederland toone dat het dit streven als iets schoons op prijs stelt.²⁷

27 W.G. van Nouhuys, ‘Over Literatuur’, in: Groot-Nederland 1 (1903), I, p. 237-238.

Batig saldo

Na de voorspelbaar moeilijke start zal Van Nouhuys erin slagen algemene waardering voor zijn blad af te dwingen.²⁸ Couperus en Buysse hebben geen moeite om te erkennen dat Groot-Nederland dankzij hun collega groot is geworden - ‘van ons Tijdschrift waart gij de Ziel,’ schrijft Couperus; ‘Heeft Buysse ook trouw u bij gestaan, gij waart het, Vriend, die het deed bloeien.’²⁹ Dat laatste zal Buysse met dezelfde stelligheid bevestigen: ‘zijn tijdschrift was het, de

28 Naast een paar van Buysses beste novellen (Lente, 1907) en romans (Het leven van Rozeke van Dalen, 1905; 't Bolleken, 1906; Het Ezelken, 1910) zijn de meest memorabele vooroorlogse Vlaamse bijdragen Villa des Roses - in 1913 door Buysse geïntroduceerd - en Een ontgoocheling (1914) van Willem Elsschot. Na de oorlog, onder Van Nouhuys' opvolger Frans Coenen, verschijnen in Groot-Nederland o.a. Uit het leven van De Witte (1920) van Ernest Claes, Leven en dood in den ast (1926) van Streuvels, gedichten van Maurice Roelants en Jan van Nijlen, en novellen (1929-32) van Richard Minne. Voor de naoorlogse geschiedenis van het tijdschrift tot aan het overlijden van Buysse (1932): zie Joris van Parys, ‘In de hoop op vrede. De nadagen van Cyriel Buysse (1931-1932)’, in: Mededelingen van het Cyriel Buysse Genootschap XVI, Gent 2000, p. 59-62. Voor de geschiedenis van het blad na de dood van Buysse: zie Sjoerd van Faassen (red.), Wat een degradatie, om van een Forum op een blad vol wijven terecht te komen! Briefwisseling tussen Menno ter Braak, Frans Coenen, J. Greshoff, Van Holkema & Warendorf, H. Marsman en S. Vestdijk over de reorganisatie van het letterkundig maandschrift Groot Nederland in 1935. Den Haag / Amsterdam 1996. Zie ook Henk Smits, ‘Cyriel Buysse en Groot Nederland’, in: Mededelingen van het Cyriel Buysse Genootschap VI, Gent 1990.

29 Louis Couperus, ‘Een woord van herdenken’.

[p. 61]

vrucht en het kind van zijn arbeid, laten wij, zijn mederedacteuren, dat maar ootmoedig bekennen. Hij heeft ervan gekend de harde last, de eerste, moeilijke jaren, hij heeft het op zien groeien en zien sterker worden’.³⁰ Allebei zullen ze Van Nouhuys hun leven lang met reden dankbaar blijven voor de garanties die hij voor de redactie heeft bedongen, voor zijn organisatietalent en voor zijn vermogen om te selecteren, te doseren, te corrigeren en te stimuleren. Anders dan bij Vlaanderen bestaat deze redactie niet uit louter literaire vrienden die elkaar als concurrenten zien. Wat Van Nouhuys, Couperus en Buysse verbindt is een solide vriendschap boven en buiten alle literatuur. Terwijl Vlaanderen net als Van Nu en Straks ten onder zal gaan door de onverenigbaarheid van de belangen en ambities van de voornaamste medewerkers, zal Groot-Nederland groeien en jarenlang bloeien dankzij de goede verstandhouding tussen de redacteuren. ‘Nooit, sedert àlle die jaren,’ schrijft Couperus in 1914 over Van Nouhuys, ‘rees er het minste geschil tusschen u en de beide andere redacteuren. Steeds bleef er de harmonie tusschen ons drieën: een geschenk dat gij ons gaaft; een band, dien gij samen bondt’.³¹

De oprichtingsakte wordt op 1 oktober 1902 ondertekend in Amsterdam:

De Ondergeteekenden:
Simon Warendorf Jr. en Arjen Buwalda van Holkema, beiden wonende te Amsterdam, als te zamen uitmakende de eenige leden der handelsvennootschap onder de firma van Holkema en Warendorf, uitgevers, gevestigd en kantoor houdende te Amsterdam
en:
1^o Willem Gerard van Nouhuys, letterkundige, wonende te 's Gravenhage,
2^o Louis Couperus, letterkundige, wonende te Nice,
3^o Cyriel Buysse, letterkundige, wonende te 's Gravenhage,
verklaren te zijn overeengekomen met elkander aan te gaan eene maatschap, ten doel hebbende de uit-gave van een maandschrift, getiteld: ‘Groot Nederland’, ‘Letterkundig maandschrift voor den Nederlandschen Stam’, en zulks onder de navolgende voorwaarden, bedingen en bepalingen”³²

De uitgevers brengen het kapitaal in, nemen alle kosten voor hun rekening en garanderen het voortbestaan van het blad gedurende vijf jaar ‘zoodat ook bij gebleken verlies in de exploitatie gedurende dien tijd van de genoemde firma geen voorstel tot ontbinding dezer maatschap kan uitgaan’ (art. 8). De redacteuren verbinden zich ertoe ‘naar hun beste krachten den bloei van het maandschrift te bevorderen’ en ‘hun letterkundigen arbeid in de allereerste plaats ter opneming in meergemeld tijdschrift aan te bieden, zoodat de maatschap dus het recht van voorkeur voor die uitgaven heeft’ (art. 6). Wel behouden ze het auteursrecht, en het recht van voorkeur vervalt indien het aangeboden werk niet binnen vier maanden kan worden geplaatst. Hun bij-

30 Cyriel Buysse, ‘W.G. van Nouhuys’.

31 Louis Couperus, ‘Een woord van herdenken’.

32 Kopie Universiteit Gent, Vakgroep Nederlandse literatuur. Na de dood van Louis Couperus (1923) wordt zijn plaats in de redactie formeel ingenomen door zijn weduwe Elisabeth.

[p. 62]

dragen worden vergoed ‘op den daarvoor gebruikelijken voet’ en krachtens artikel 7 krijgen ze daarnaast een deel van de eventuele winst uitgekeerd: de helft gaat naar de uitgevers, de helft naar de redactie.

Voor Buysse heeft de regeling alleen maar voordelen: een gegarandeerde publicatiemogelijkheid in Nederland, het royale honorarium, het vooruitzicht van een jaarlijkse winstdeling én het bedrag dat hij voortaan voor boekuitgaven kan bedingen.³³ Niet minder belangrijk: dankzij zijn redacteurschap van Groot-Nederland blijft hij buiten het bereik van de obscurantistische kritiek die zijn collega's in Vlaanderen aan banden legt. - ‘Il ne faut pas former des littérateurs dans les collèges,’ luidt de niet mis te verstane bisschoppelijke boodschap aan de directies in het katholiek secundair onderwijs die de mentaliteit van de kerkelijke hiërarchie typeert. Pastoor Hugo Verriest kent ze maar al te wel, de binnenkamers waar blinde gehoorzaamheid aan het gezag wordt geëist: ‘de katholijke wereld is tegenwoordig in vlaamsch België zoo nauw dat iemand er in versmacht,’³⁴ constateert hij in 1903 in een brief aan Marie Belpaire. Beleefd maar beslist weigert hij in te gaan op haar dringend verzoek om toe te treden tot de redactie van het door haar gefinancierde Dietsche Warande en Belfort dat dreigt te verstikken in de wierook die nulliteiten elkaar toezwaaien en in de dogmatische visie dat alleen katholieke literatuur recht van bestaan heeft. In 1904 heeft Vermeylen het daar ook over, in een brief aan Van Dishoeck naar aanleiding van de weinig hoopgevende vooruitzichten voor Vlaanderen. ‘Dat we de katholieken nooit heelemaal meê-krijgen is wel zeker,’ stelt hij vast, ‘die menschen kunnen eigenlijk geen tijdschriften lijden, die niet uitsluitend katholiek zijn, en blijven altijd op hun hoede voor “slecht gezelschap”...’³⁵ De ultramontane juffrouw Belpaire schrijft in Dietsche Warande & Belfort, in hetzelfde jaar 1904: ‘Aan de kern der moderne kunst knagen twee afzichtelijke wormen: ongeloof en zedeloosheid. [..] Dat eenige katholieken het als een eer voor hunnen godsdienst aanrekenen onder het modernen-leger ingelijfd te worden, kan ik niet als eene fiere daad bestempelen. Hoe? - wij, die het geluk hebben van goddelijken oorsprong te zijn, [...] wij, die voor onze kunst dezelfde gewijde afkomst mogen inroepen, wij zouden heulen met de vijanden van alle leven, licht en liefde? Wij zouden het goddelijke ruilen tegen het dierlijke...’.³⁶

Bij Vlaanderen beseft zelfs Van Langendonck intussen wel dat een Vlaams literair tijdschrift het zich niet kan permitteren Cyriel Buysse te negeren. ‘Hij is hier zeker impopulair,’ schrijft Vermeylen na een redactievergadering, ‘en daarom is 't maar best, voor ons tijdschrift, dat hij niet in de redactie zit. Maar om waarlijk het tijdschrift te zijn dat álle krachten vereenigt, hebben we 't altijd wenschelijk geacht, dat hij eens een bijdrage zou leveren. Herman heeft hem verleden jaar twee drie maal om zijn medewerking geschreven. Daar er nu onder ons spraak was van de uitnoodigingen die Groot-Nederland ons geregeld laat geworden, heeft Van Langendonck doen opmerken dat, als een van

33 Cyriel Buysse aan C.A.J. van Dishoeck, d.d. 26 januari 1906: ‘Als honorarium zou ik gaarne, zooals ik dat steeds gewend ben, nog eens de som krijgen die G.N. mij zal uitbetalen, berekend à 40 gulden per vel. In geval van herdruk nog eens de helft’ (Letterkundig Museum). Over Buysses honorarium voor boekuitgaven in vergelijking met dat van Couperus: zie S.A.J. van Faassen, ‘Cyriel Buysse en zijn Nederlandse uitgevers’, in: Het Oog in 't Zeil, december-februari 1990, p. 57.

34 Hugo Verriest aan Marie E. Belpaire (ongedateerd, waarschijnlijk begin 1903); in: Jan Persyn, De wording van het tijdschrift Dietsche Warande en Belfort en zijn ontwikkeling onder de redactie van Em. Vliebergh en Jul. Persyn (1900-1924). Koninklijke academie voor Taal- en letterkunde, Gent 1963, p. 469.

35 August Vermeylen aan C.A.J. van Dishoeck, d.d. 5 oktober 1904 (Letterkundig Museum).

36 M.E. Belpaire, ‘Modernen’, in: Dietsche Warande en Belfort 4 (1904), I, p. 341-357.

[p. 63]

ons een stuk in Gr. Ned. plaatste, Buysse dan wel even beleefd mocht zijn, en ons eens een novelle geven. Van Langendonck verklaarde zich bereid aan Buysse te schrijven, - maar een discussie volgde niet, en een besluit werd niet genomen’.³⁷ Dat uitgerekend Van Langendonck met het voorstel komt is nogal merkwaardig, maar het zal er wel mee te maken hebben dat Teirlinck voorlopig niet in staat is een vriendelijk briefje te schrijven aan de man die hem in De Amsterdammer van 20 september 1903 diep heeft gekwetst met zijn welwillende maar weinig vleiende recensie van Het stille gesternte.³⁸ Het is niet duidelijk of Teirlincks uitgever Van Dishoeck de brief op poten die hij aan recensent Buysse heeft geschreven ook heeft verstuurd.³⁹ In elk geval zal het tussen Van Dishoeck en Teirlinck enerzijds, en Buysse anderzijds sneller goed komen dan verwacht. In Groot-Nederland verschijnt in het najaar van 1904 het ‘vertelsel’ In den mist van Teirlinck, en in januari 1905 staat in Vlaanderen het verhaal Z'n iegen boas zien van Buysse te lezen. Eveneens in 1905 wordt Van Dishoeck de nieuwe uitgever van Buysse. De ontwerper van de ‘bandversiering’ van de eerste Bussumse Buysse-uitgaven is Herman Teirlinck.

37 August Vermeylen aan C.A.J. van Dishoeck, d.d. 31 september 1904 (Letterkundig Museum). De eerste Vlaanderen-redacteuren die ook meewerken aan Groot-Nederland zijn Karel van de Woestijne (‘Twee liederen’, 1903) en Stijn Streuvels (‘De roode haan’, 1904, naar Le coq rouge van Georges Eekhoud). In de eerste jaargang (1903,1, p. 380) verschijnt een korte recensie door Cyriel Buysse (Verzameld Werk 7, p. 142) van De Vlaamsche Primitieven. Hoe ze waren te Brugge van Van de Woestijne. In zijn memoriaal (Karel Jonckheere, Karel van de Woestijne. Dagboek. Pink Editions & Productions, Antwerpen 1974, p. 21) noteert Van de Woestijne op 1 september 1903: ‘“Groot-Nederland” geeft van mij “Twee liederen”; “Onze Kunst”; eene goede beoordeling over mijne “primitieven”’.

38 Herman Teirlinck, Het stille gesternte. Van Dishoeck, Bussum 1903. De recensie van Buysse in Groot-Nederland (1904) werd herdrukt in Verzameld Werk 7, p. 160-165. Voor Teirlinck moet het een koude douche zijn dat Vermeylen in zijn recensie in Vlaanderen (juni 1904, p. 284-288) niet minder kritisch oordeelt dan Buysse.

39 Zie G.H. 's-Gravesande, De geschiedenis van het tijdschrift Vlaanderen, p. 53-54.