ZL. Jaargang 2

[p. 48]

Document AMVC-letternhuis
Een eenvoudige formule
Over Dirk de Witte (voorbij)
... [Jan Stuyck]

Metyl orthotyl quinazolon, beter bekend als metaqualone, was in de jaren zeventig een bekende slaappil. Ze werd destijds onder de namen Revonal, Cateudyl of Toquilone in relatief grote hoeveelheden op de markt gebracht.¹ Over de kwaliteit van metaqualone wist de schrijver-dichter Dirk de Witte (1934-1970) het volgende te vertellen: ‘kortstondige werking / de vingers krijgen fluwelen toppen / de tong verlamt langzaam tot dubbelslag’.² Kortstondig misschien, maar alleszins effectief: toen Dirk de Witte op een dag achter zijn tikmachine ging zitten om een gedicht te schrijven nadat hij een portie metaqualone had genomen, ontspoorde de boel na de tiende regel. Zijn vingers verloren de controle over de toetsen, het gedicht ging over in complete nonsens. Later zag Dirk de Witte het bedroevende resultaat. Enkele met pen aangebrachte verbeteringen baatten niet en hij besloot om een tweede versie van het gedicht te maken. Metaqualone bracht slaap, maar geen soelaas: ‘er is geen respijt / geen kwartier te bekomen / om me langzaam op te richten / tot de gestalte te groeien die ik betekenen wil’.

Dirk de Witte was niet echt een vrolijke jongen. Zijn zelfmoord op 27 december 1970 kwam dus niet helemaal als een verrassing. Uit zijn boeken, maar ook uit de manuscripten en talrijke ongepubliceerde gedichten die het AMVC-Letterenhuis van hem bewaart, blijkt overduidelijk zijn fascinatie voor de dood, voor desillusie, schijn, mislukking en onrecht. Het mogen dan weinig opbeurende thema's zijn, er was wel belangstelling voor zijn werk. Zo meende Angèle Manteau een nieuw talent te hebben gevonden in de schrijver uit Kessel-Lo. De eerste contacten dateren van begin 1963. Hoewel De Witte toen al twee romans in zijn bureaula had liggen, namelijk Ernie Wever en De Vlucht naar Mytilene, stuurde hij Angèle Manteau het verhaal ‘Het glazen geluk’. Zij stelde voor om het samen met acht andere korte verhalen van De Witte te bundelen. De schrijver zelf had de titel Heterogeen in gedachten. Wegens het formaat van de ad muitos reeks waarin het boek zou verschijnen, schrapte Manteau wel eigenhandig drie van de negen verhalen. Toen het boek in februari 1965 op de markt kwam, was de titel veranderd in Het glazen huis geluk.

1 Gaston Burssens, ‘Een debuut met plagiaat’, in: Het Vaderland, 28 juli 1956. Zie ook: Gaston Burssens, Verzameld Proza. Elsevier Manteau, Antwerpen / Amsterdam 1981, p. 457.

2 ‘Metyl orthotyl quinazolon’, verbeterd typoscript. Alle hier aangehaalde brieven en documenten bevinden zich in het AMVC-Letterenhuis.

[p. 49]

Eerste en tweede versie van het gedicht ‘metyl orthotyl quinazolon’ (AMVC-Letterenhuis)

[p. 50]

Omslag dichtbundel Dysfunctie (AMVC-letterenhuis)

In datzelfde jaar verscheen een fragment van Ernie Wever in de Manteaureeks Werk van Nu. Dirk de Witte leek zich thuis te voelen bij het gereputeerde Brusselse uitgevershuis want een jaar later verscheen eveneens bij uitgeverij Manteau De vlucht naar Mytilene, in 1968 gevolgd door de verhandeling De sport in de literatuur en tot slot in 1969 de verhalenbundel De formule van Lorentz.

Eerder, in december 1967, had De Witte ook een gedicht geschreven onder de titel ‘De formule van Lorentz’. Van de bundel waarin dat verscheen, Dysfunctie, bestaat merkwaardig genoeg slechts één exemplaar. Het colofon vermeldt de volgende gegevens: ‘de gedichten werden geschreven in de maand december 1967 van deze bundel bestaat maar een enkel exemplaar opgedragen aan a. manteau en verlucht met een aluchromie van de hand van de schrijver nieuwjaar 1968’.³ De ‘aluchromie’, een aluminium plaat van 1 mm dik (27,5 × 21,5 cm) die De Witte beschilderde, vormt het omslag van twaalf vellen poëzie. Ook deze bescheiden bundel reflecteert De Wittes obsessionele preoccupatie met de dood. Zo lijkt het eerste gedicht een evocatie van de geboorte van nieuw leven, maar voor de dichter betekent deze geboorte het begin van de dood. De baby is ‘een gordeldier een weke slak / waarin in de afbraak is begonnen / nog voor de cocon werd gesponnen’. Daarna volgen nog drie kortere gedichten met de dood als onderwerp.

Angèle Manteau kan zich de bundel nog slechts vaag herinneren. Hij moet geruime tijd op haar bureau zijn blijven liggen, het formaat was nogal ‘onhandig om in de boekenkast te zetten’.⁴ Waarschijnlijk heeft De Witte

3 Dysfunctie, typoscript (1967) en Formule van Lorentz, verbeterd typoscript.

4 Telefoongesprek met Angèle Manteau, 17 oktober 2002.

[p. 51]

Dysfijnctie aan zijn uitgeefster geschonken tijdens een bezoek van haar bij hem thuis. Op 9 december had hij Angèle Manteau namelijk per brief uitgenodigd om een keer langs te komen op de Trolieberg.⁵ Dat De Wittes echtgenote, Anneke De Witte-Hoegaerts, sinds 1 oktober 1967 op het kantoor van haar uitgeverij werkte, was voor Manteau een reden temeer om op de uitnodiging in te gaan.⁶ Dat nam niet weg dat De Witte zich een ‘miskend auteur’⁷ voelde, enigszins onwaardig om door zijn uitgeefster bezocht te worden. Er restte hem nog weinig van de ‘vlegelachtigheid’⁸ waarmee hij zijn debuutverhaal aan Manteau had gesleten. Als er volgens hem al een reden was om naar huize De Witte af te zakken, dan waren het zijn ‘twee fantastische honden, de enige wezens met wie ik nog multilaterale gesprekken kan voeren zonder niet begrepen te worden’.⁹ Neen, Dirk de Witte was geen vrolijke jongen, hij voelde zich oncomfortabel met de wereld, zichzelf en zijn werk. Hij voelde zich, zeg maar, dysfunctioneel. Dit gevoel droeg bij tot de conceptie van de reeds vermelde romans en tot een gigantische hoeveelheid gedichten, waaronder Metyl orthotyl quinazolon. Als romanschrijver werd De Witte in de pers niet genegeerd, maar een uitzonderlijk talent zonder meer werd hij niet bevonden. Het besef, naderhand, dat hij geen groot romancier was, duwde hem alleen maar sneller richting ‘laatste deur’.

Colofon van Dysfunctie (AMVC-Letterenhuis)

Kortom, tot de gestalte van een belangrijk, groot Vlaams schrijver of dichter is hij nooit uitgegroeid. Al was het omdat de zesendertigjarige De Witte op 27 december 1970 besloot zelfmoord te plegen. Via een plastic darm verbonden met de uitlaat vergaste Dirk de Witte zichzelf in zijn volledig afgesloten auto nadat hij het slaapmiddel Bellanox had ingenomen. Terugblikkend kan de lezer van het gedicht metyl orthotyl quinazolon, het experiment met metaquolone moeilijk anders beschouwen dan een prelude op De Wittes definitieve afscheid van het leven. Ook de gewaardeerde samenwerking met de uitgeverij kon de dood van de ‘miskende’ schrijver niet verhinderen. Het is vooral dankzij Jeroen Brouwers, die uitvoerig over deze zelfmoord schreef,¹⁰ dat Dirk de Witte niet geheel in de plooien van de literatuurgeschiedenis verdwenen is.

Na de dood van haar echtgenoot besloot Anneke Hoegaerts om het archief van haar man te ordenen. Hier en daar schreef ze daarbij iets in de kantlijn van een document. Zo ook bij de eerste versie van het gedicht ‘metyl othotyl quina-

5 Waarschijnlijk vond deze ontmoeting plaats in januari 1968, zie de brief van Angèle Manteau aan Dirk de Witte, 15 december 1967.

6 Op 25 september 1967 solliciteerde Anneke de Witte per brief bij de uitgeverij Manteau. Twee dagen later liet Manteau weten dat ze op 1 oktober kon beginnen.

7 Brief van Dirk de Witte aan Angèle Manteau, 9 december 1967.

8 Brief van Dirk de Witte aan Angèle Manteau, 28 februari 1963.

9 Brief van Dirk de Witte aan Angèle Manteau, 9 december 1967.

10 Zie onder meer Jeroen Brouwers, ‘Dirk de Witte, 1934-1970’, in: De laatste deur. Essays over zelfmoord in de Nederlandstalige letteren. De Arbeiderspers, Amsterdam 1983, p. 454-506. Dit stuk werd herdrukt in Vlaamse leeuwen. De Arbeiderspers, Amsterdam / Antwerpen 1994, p. 354-393.

[p. 52]

zolon’: ‘geschreven na het nemen van slaappil / dit zijn de laatste regels voor het slapen komen / Dirk vertelde het mij’. Het gedicht bevond zich in een map waarop Hoegaerts schreef: ‘manuscripten die weggelegd waren (voorbij)’. Dirk de Witte had nog wel meer dichtwerk gewikt en te licht gevonden. Het gaat in totaal om 440 handschriften: voornamelijk gedichten, maar ook verhalen en romans. Eenmaal het archief geordend, legde Anneke zichzelf weg, op dezelfde manier als haar man.