De Zeventiende Eeuw. Jaargang 23

[p. 9]

Bronnen van inspiratie
Inleiding
A. Agnes Sneller en Jan Bloemendal

In het hartje van Amsterdam konden argeloze wandelaars zo'n vierhonderd jaar geleden een opmerkelijk liedje horen zingen, een klacht van wie ooit de mooiste vrouw ter wereld moet zijn geweest - Helena, de echtgenote van de koning van Sparta en geliefde van de Trojaanse prins Paris. Dit lied illustreert hoe de klassieken op allerlei onvermoede manieren in de vroegmoderne tijd gerecipieerd werden. De laatste jaren is er voor deze receptie, die als zodanig een vast onderdeel vormt van elke studie naar de culturele erfenis die de Renaissance ons heeft geschonken, nieuwe aandacht ontstaan en is de studie ernaar verdiept. Onderzoekers richten zich meer dan voorheen op de processen die in werking traden; naast adaptatie - de wijze waarop de klassieken werden ingepast in het eigen werk van kunstenaars en geleerden - stelt men zich de vraag op welke manier een selectie uit de bronnen werd gemaakt en in hoeverre deze kennis onze interpretatie kan aanscherpen en verrijken. Bovendien is elke cultuurhistorische studie uit de aard der zaak altijd ideologisch bepaald. Dit rechtvaardigt nieuwe studies met nieuwe vraagstellingen.

In de internationale Republiek der Letteren van de vroegmoderne tijd, aan vorstenhoven en universiteiten, in schouwburgen en uitgeverijen, op alle terreinen van cultuur werd de vernieuwende kracht van de oude bronnen gevoeld en verwerkt; humanisten zetten zich er met grote vakbekwaamheid en filologisch vernuft voor in de Griekse en Latijnse teksten uit te geven en van aantekeningen te voorzien. Daarnaast werden de ‘klassieken’ ook ingezet bij de reflectie op en verwerving van een nationaal bewustzijn en een eigen identiteit. In de Nederlanden, die in diezelfde periode een oorlog uitvochten waardoor ze deels tot een zelfstandige republiek uitgroeiden, heeft de klassieke cultuur mede gediend als stimulans voor verwerking en vormgeving van eigen idealen in een tijd die door strijd en godsdiensttwisten bijna gedoemd leek in verwarring en geweld ten onder te gaan.

De bijdragen in deze bundel laten zien dat de klassieke oudheid - op zichzelf al een term die een veelvoud aan verschijnselen omvat - in de vroegmoderne tijd op zoveel manieren is bewerkt, aangepast en verwerkt in heel verschillende media als muziek, beeldende kunst en letterkunde, dat het noodzakelijk wordt om van recepties - in het meervoud - te spreken. Een belangrijk gegeven dat voorheen vaak werd verwaarloosd, maar dat mede door toenemende onbekendheid met klassieke thema's en teksten in onze eigen tijd gemakkelijker onderkend wordt, is het elitaire karakter van de cultuur van de Renaissance. Men moet het gerecipieerde kennen om de receptie ten volle te kunnen waarderen en te zien welke adaptaties, interpretaties en selectie de kunstenaar heeft toegepast. Alleen met een dergelijke kennis wordt het oude werk in het nieuwe

[p. 10]

gereactiveerd en wordt er als het ware een dialoog zichtbaar tussen receptor en het gerecipieerde, die eeuwen omspant.

Altijd weer zal wie geschiedkundig onderzoek verricht, dienen te beseffen dat alleen van de hogere standen het werk is bewaard en dat al die andere mannen en vrouwen - arbeiders, slaven, boeren - niet of nauwelijks sporen hebben nagelaten. En ook bij de elite is het dan meestal weer slechts mogelijk iets van de mannen en hun visies te weten te komen; de vrouwen zijn als subjecten vrijwel altijd onzichtbaar. Dit geldt op een bijzondere manier voor de vroegmoderne tijd. Juist door de toenemende fascinatie voor de oudheid voltrok zich een scheiding tussen de wereld van de mannen en die van de vrouwen. Voor burgerjongens was de Latijnse school een belangrijke manier om kennis te vergaren; zij kregen in dit schooltype de mogelijkheid tot een klassieke vorming, die aansluiting bij de elite mogelijk maakte. Voor meisjes betekende de Latijnse school juist dat zij buitengesloten waren van de schatten die de contemporaine cultuur diepgaand beïnvloedden, omdat de school geen meisjesleerlingen toeliet. Juist die kennis van de wereld van de Grieken en Romeinen was doorslaggevend voor participatie in het veld van kunst en cultuur.

Dat vrouwen buitengesloten raakten van de schatten die de oudheid te bieden had, betekende overigens niet dat die hernieuwde belangstelling voor de klassieken geen invloed had op hun leven. Het is zelfs mogelijk dat het klassieke gedachtegoed de mannen ertoe bracht de vrouwen op een lager plan te zetten of te houden. Had men niet in de teksten uit de oudheid het streven gelezen naar de ideale mens als een redelijk wezen dat zich niet door hartstochten liet leiden, maar vanuit een gevoel van verantwoordelijkheid maat wist te houden? En werden vrouwen niet altijd geleid door hun hartstochten?

In deze bundel is een aantal artikelen samengebracht waarin vanuit huidige interesses en hedendaagse vraagstellingen de bestudering van de recepties van de klassieken in het werk van kunstenaars uit de vroegmoderne tijd het uitgangspunt vormen. Er komen drie velden aan de orde, te weten muziek, literatuur en beeldende kunst, waarbij al snel zal blijken dat deze velden niet strikt te scheiden zijn.

Liedjes vormen de inzet van de bijdrage van Olga van Marion. Hier komen literatuur en muziek samen. Het gaat om teksten die geïnspireerd zijn door de Heldinnenbrieven van Ovidius. In talrijke lokale liedboekjes zijn bewerkingen van Ovidius' teksten te vinden, waarin ‘heldinnen’ en ‘helden’ hun liefdesklachten uitzingen. Van Marion laat aan de hand van Het Princesse Liet-boec uit 1605 zien hoe deze klassieke stof een weg vond van een geletterd publiek naar mensen in de straat en welke transformaties en adaptaties zich daarbij voordeden. Het gaat in haar artikel overigens vooral om de teksten, niet expliciet om de muziek.

Wat composities en muziekuitvoeringen betreft is het trouwens onmogelijk een lijn te trekken naar de klassieken. Er deed zich in de zestiende- en zeventiende-eeuwse muziek namelijk van alles voor, waarvan men in de oudheid geen weet had. Dit betekent overigens niet dat musici geen belangstelling hadden voor hun verre voorgangers. Evenals hun vakgenoten in de andere kunsten probeerden zij hun werk te funderen op de overgeleverde kennis uit de oudheid. Die belangstelling leidde op het terrein van de

[p. 11]

muziek evenwel vooral tot theoretische beschouwingen. Rudolf Rasch laat zien wat voor soort klassieke teksten over muziek in de Renaissance werden uitgegeven en hoe deze teksten verwerkt werden in het werk van twee toonaangevende Nederlandse theoretici, Simon Stevin en Joan Albert Ban.

Niet alleen Ovidius' Heldinnenbrieven wisten een breed publiek te bereiken. Voor zijn Metamorfosen, het werk dat al in de Middeleeuwen grote populariteit genoot, hadden kunstenaars nog veel meer belangstelling, vooral in de beeldende kunst en de literatuur. Eric Jan Sluijter schetst langs welke lijnen de popularisering gerealiseerd werd van de Metamorfosen, die zelfs de Șschilders-Bijbel’ werd genoemd. Er valt met dit boek van Ovidius in de hand veel te zien en te lezen; niet voor niets is van alle klassieke teksten juist dit werk in de zestiende en zeventiende eeuw het meest vertaald en van commentaar voorzien. Het feit dat er geïllustreerde uitgaven werden gemaakt bevorderde niet alleen de toegankelijkheid bij een groot publiek maar inspireerde beeldende kunstenaars weer tot eigen voorstellingen.

Daniela Hammer-Tugendhat benadert de receptie van Ovidius vanuit een ander perspectief. De inzet van haar bijdrage is de vraag waarom voor Rembrandt, met zijn ideeën en idealen omtrent de schilderkunst, de klassieke mythologie evenals de bijbel zo'n onmisbare bron vormden. Om de ‘lijdingen des gemoeds’ vorm te geven, zoals hij zich ten doel had gesteld, was het thema van de ontmoeting tussen de seksen een uitnemend middel. Veel oudtestamentische en klassieke verhalen vertellen van een dergelijke ontmoeting, die tegelijk ook vaak een botsing betekent. Een nauwgezette analyse van enkele van Rembrandts werken in dit perspectief leidt tot verrassende resultaten ten aanzien van ideeën van vrouwelijkheid en mannelijkheid, zoals die in zijn werk worden gepresenteerd.

Hoezeer toneel in de vroegmoderne tijd werd gezien als een middel om het volk normen en waarden bij te brengen die op een geseculariseerd oordeel en niet op ‘'t gezagh der geestelyken’ berustten, blijkt uit het geschiedwerk over de eerste decennia van de oorlog van Pieter Cornelisz Hooft. Hij acht de invloed van toneelopvoeringen veel en veel groter dan van ‘gedrukte boexkens’, omdat men op deze manier veel mensen tegelijk kan aanspreken en overtuigen. Het is dan ook bijna vanzelfsprekend dat in vele toneelstukken aan de leider van de opstand, prins Willem I, een belangrijke rol wordt toegekend. Op welke manier de Vader des Vaderlands ten tonele wordt gevoerd en op welke wijze deze toneelstukken een plaats innemen binnen de toneelvernieuwingen die zich rond 1600 door een toenemende kennis van klassiek toneel manifesteren, en hoe in verschillende typen toneel klassieke noties hun weg vonden, zijn de vragen die Jan Bloemendal zich in zijn bijdrage stelt.

De belangrijkste toneeldichter van het Nederlandse taalgebied, Joost van den Vondel, heeft zich intensief beziggehouden met de politieke besluitvorming in de jonge Republiek. Daarvan getuigen vele van zijn gedichten en toneelstukken. Kort voor 1648, toen eindelijk de vrede getekend zou worden, schreef hij de komedie Leeuwendalers. In literatuurgeschiedenissen wordt dit vredesstuk meestal nauwelijks behandeld, omdat het in het oeuvre van Vondel een aparte plaats inneemt, maar ook omdat het een aantal onduidelijke passages bevat, waar specialisten zich steeds het hoofd over hebben ge-

[p. 12]

broken. Frans-Willem Korsten zet de schijnbare ongerijmdheden in een geheel nieuw licht en toont aan dat Vondel de klassieke goden in dit stuk een eigen plaats en waardering geeft, onafhankelijk van het christendom.

Toenemende kennis van het werk van de klassieken leidde in Amsterdam tot zo grote bewondering van het Griekse en Romeinse erfgoed dat enkele prominente leden van de rederijkerskamer De Eglantier in 1617 de Nederduytsche Academie oprichtten. Zij beoogden een instelling die de vernieuwende kracht van de Ouden in wetenschap en (toneel)kunst niet in het Latijn, maar in de volkstaal toegankelijk zou maken voor een breed, geïnteresseerd publiek. De oprichting geschiedde tijdens het Twaalfjarig Bestand (1609-1621), in een periode waarin Amsterdam uitgroeide tot de grootste en meest welvarende stad van Holland. Grote stimulator was Samuel Coster, die zelf ook inhoudelijk bijdroeg door het schrijven van een aantal toneelstukken. Uit de analyse van Agnes Sneller blijkt dat zijn tragedie Polyxena aan kracht wint als we die lezen in nauwe samenhang met zijn Griekse en Latijnse voorbeelden enerzijds, in relatie tot ideeën omtrent godsdienst en oorlog en vrede anderzijds.

Op welke manier beeldende kunstenaars, schrijvers en musici zich in de vroegmoderne tijd de klassieken toe-eigenden, blijkt een onuitputtelijke onderzoeksvraag. In deze artikelen wordt, vanuit verschillende visies en op een gevarieerde manier, aangetoond hoe zeer de uitingen van kunst en cultuur uit de Renaissance de moeite waard blijven in een confrontatie met de klassieke oudheid waarin de kunstenaars hun bronnen van inspiratie vonden.

Gebruikte literatuur

Enenkel, K., e.a. (red.), Zoals de Ouden zongen. Over de receptie van de klassieken in de Europese literatuur, Emmeloord 1998.

Enenkel, K., en P. van Heek (red.), De mensen van vroeger, de hoven van weleer. Over de receptie van de klassieken in de Europese literatuur, Voorthuizen 2001.

Hardwick, L., en C.A. Stray (red.), The Blackwell Companion to Classical Reception, Oxford 2007.

Hardwick, L., Reception Studies, Oxford 2003, Greece and Rome New Surveys in the Classics, 33.

Hardwick, L., ‘Remodeling Receptions: Greek Drama as Diaspora in Performance’, in: C. Martindale en R. Thomas (red.), Classics and the Uses of Reception, Oxford 2006.

Hooft, P.C., Nederlandsche Historien 1703, boek 1-13, in: W. Hellinga en P. Tuynman (red.), Alle de gedrukte werken 1611-1738, deel 4, Amsterdam 1972, p. 36.

Huizinga, J., Over een definitie van het begrip geschiedenis, Amsterdam 1929, Mededeelingen der Koninklijke Akademie van Wetenschappen, Afdeeling Letterkunde, serie B 68, 2.

Kelly, J., ‘Did women have a Renaissance?’ in: R. Bridenthal, e.a. (red.), Becoming visible. Women in European history, Boston 1977, p. 137-164.