De Zeventiende Eeuw. Jaargang 22

[p. 149]

‘Tuyn van heel Holland, Moeder der Wijsheyt en bequam tot de drapery’
Reputatie en zelfbeeld van Leiden in beeld en tekst (circa 1590-1660)
Leonore Stapel

‘Amsterdam is machtigh, Den Haegh is prachtigh, [...] Leiden is wijs, Haerlem een Paradijs’ et cetera: in het Naeuwkeurig reys-boek bysonderlijk dienstig voor kooplieden en reysende persoonen worden de steden van Holland op de kortst denkbare wijze getypeerd.¹ Dat Leiden ‘wijs’ wordt genoemd, is natuurlijk niet zo verrassend. In de zeventiende eeuw dankte de stad haar faam boven alles aan de ‘seer vermaerde Academie’. In landsbeschrijvingen uit deze periode wordt Leiden beschreven als ‘het Batavische Athenen’ en de ‘Moeder der Wijsheyt en Geleertheyt’. Dankzij de universiteit geniet de stad roem en aanzien ‘in Holland in de republiek en zelfs in heel Europa’.² In deze bijdrage wordt de reputatie van Leiden geplaatst tegenover het zelfbeeld van de stad. Correspondeert het beeld dat de stad van zichzelf afficheerde met de wijze waarop men elders in het gewest tegen de stad aankeek, of bestonden er verschillen tussen zelfbeeld en reputatie? En hoe verhield de visuele beeldvorming rond de stad zich tot de wijze waarop de stad in teksten werd gekarakteriseerd: sluit de uitbeelding van de stad aan op de beschrijvingen of wijken beeld en tekst van elkaar af?

Het eerste gedeelte van dit artikel is gewijd aan de reputatie van Leiden. Allereerst wordt, aan de hand van landsbeschrijvingen, nagegaan of de reputatie van de stad uitsluitend werd bepaald door de universiteit, dan wel of er daarnaast andere kwalificaties bestonden die als bij uitstek typerend voor Leiden werden gezien.³ Vervolgens komt de

1 Vijftien Hollandse steden worden in het Naeuwkeurig reys-boek bysonderlijk dienstig voor kooplieden en reysende persoonen, Amsterdam 1679, p. 108, kort getypeerd: ‘Amsterdam is machtigh Den Haegh is prachtigh Dordrecht is oudt Naerden is koudt Leiden is wijs Haerlem een Paradijs Delft is statigh Rotterdam rust ter Zee Enkhuysen mee Schoonhoven is kleyn Alckmaer reyn Edam vet Munnickendam net Medenblick is goet Hoorn vol overvloet. & c.’

2 De citaten zijn ontleend aan L. Guicciardini, Beschryvinghe van alle de Nederlanden, Amsterdam 1612, p. 209, J. Blaeu, Toonneel der steden van Holland, Westvriesland, Utrecht, Amsterdam 1652, f ij D 3 en M.Z. Boxhorn, Toneel ofte beschryvinge der steden van Hollandt [...], Amsterdam 1634, p. 200.

3 De bestudeerde landsbeschrijvingen zijn: Hadrianus Junius, Een seer corte doch clare beschrijvinge vande voornaemste ghemuyrde ende ongemuyrde steden ende vlecken van Holland ende West-Vriesland, Delft 1609, de beknopte bewerking van Hadrianus Junius' Batavia; L. Guicciardini, Beschryvinghe van alle de Nederlanden, Amsterdam 1612, de door het invoegen van vele ‘bijvoegsels’ geactualiseerde versie van Guicciardini's, Descrittione di tutti i Paesi Bassi, Antwerpen 1567; J.F. le Petit, Nederlandtsche Republyck, Arnhem 1615; M.Z. Boxhorn, Toneel ofte beschryvinge der steden van Hollandt [...], Amsterdam 1634; J. Blaeu, Toonneel der steden van Holland, Westvriesland, Utrecht, Amsterdam 1652; J. de Parival, De vermaecklyckheden van Hollandt. Een werk deses lands lof uytbasuynend [...], Amsterdam 1661.

[p. 150]

visualisering van Leidens reputatie aan de orde. Hiervoor zijn illustraties in landsbeschrijvingen, randprofieltjes op wandkaarten en een prentreeks over het gewest Holland bestudeerd.⁴ Het zelfbeeld van Leiden wordt in het tweede gedeelte van de bijdrage behandeld. De Beschrijvinge der stad Leyden van Jan Jansz. Orlers (1614) was voor dit gedeelte de aangewezen tekstuele bron.⁵ Als visuele bronnen zijn uitbeeldingen van Leiden gebruikt die in opdracht van de stad zijn vervaardigd.

4 Er zijn uit de bestudeerde periode zes wandkaarten van Holland bekend, waarvan de randen met stadsprofieltjes zijn versierd: Willem Jansz. [Blaeu], Hollandia, ets, 410 × 563 mm, gedateerd 1604 (I-V); Jodocus Hondius, Hollandia Comitatus, ets, 413 × 564 mm, gedateerd 1607 (I-II); Willem Jansz. [Blaeu], Comitatus Hollandia, ets, 478 × 622 mm, gedateerd 1608 (I-IV); Pieter van den Keere, Comitatus Hollandia, ets, 440 × 560 mm, gedateerd 1610 (I); Claes Jansz. Visscher, Comitatus hollandiae denuo forma leonis, ets 463 × 558 mm, gedateerd 1622 (I-III); Claes Jansz. Visscher, Comitatus Hollandia, ets 465 × 580 mm, gedateerd 1630 (1-VIII). De kaarten werden alle in de eerste drie decennia van de eeuw op de markt gebracht, maar werden tot laat in de eeuw herdrukt en heruitgegeven. In de cartobibliografie van Dirk en Joanna Blonk - met een zeer compleet overzicht van de wandkaarten van Holland - worden van deze zes kaarten in totaal 23 staten vermeld. Zie D. Blonk en J. Blonk-van der Wijst, Hollandia Comitatus. Een kartobibliografie van Holland, 't Goy-Houten 2000, p. 176-183, p. 184-187, p. 192-198, p. 199-201, p. 229-232 en p. 244-248. Er is één prentreeks bewaard gebleven waarin enkele prentjes over Leiden zijn opgenomen: Iacobus Marco (red.), Deliciae Batavicae. Variae Elegantesque picturae omnes Belgij antiquitates, & quicquid praeterea in eo visitur, repraesentantes, quae ad album studiosorum conficiendum deservire possunt, Amsterdam 1613 (1618, Leiden 1620).

5 J.J. Orlers, Beschrijvinge der stad Leyden, Leiden 1614.

De reputatie

De typeringen van Leiden als stad van studie en geleerdheid dateren uiteraard van na 8 februari 1575 (de datum waarop de universiteit officieel werd ingewijd) en zijn dus niet aan te treffen in Ludovico Guicciardini's Beschryvinghe van alle de Nederlanden noch in de Batavia van Hadrianus Junius, waarvan de oorspronkelijke teksten uit de jaren zestig en zeventig van de zestiende eeuw dateren.⁶ Het element dat in deze teksten het meest kenmerkend voor de stad wordt geacht, is de uitzonderlijke vruchtbaarheid van het omlig-

6 De Batavia van Hadrianus Junius werd in 1588 postuum (Junius overleed in 1575) door Janus Dousa gepubliceerd. Het leeuwendeel van het manuscript is tussen 1565 en 1570 tot stand gekomen. Junius heeft echter tot in 1575 aanvullingen en veranderingen in de tekst aangebracht. Ik acht het waarschijnlijk dat de laatste correcties aan het hoofdstuk over Leiden uit eind 1574 of begin 1575 dateren. Zowel in de Latijnse editie uit 1588 als in de Nederlandstalige editie uit 1609 wordt namelijk wel kort iets over het Beleg gezegd (Dese stadt heeft in't Jaer ons Heeren Christi 1574 gheleden een seer sware ende jammerlijck Belegheringhe van het Spaansche Cryghs-volck) maar blijft de universiteit, die op 8 februari 1575 werd ingewijd, buiten beschouwing. Bovendien is in een Latijnse Batavia-editie uit 1646 een tekst opgenomen waarin Junius zijn boek opdraagt aan de Staten van Holland, die gedateerd is: Lugduni Batavorum, postridie Non. Ianuari [...]. An cic. Ic. Lxxv ofwel ‘Leiden 6 januari 1575’. Voor een minutieus overzicht van de ontstaansgeschiedenis van de Batavia, zie B.A. Vermaseren, ‘Het ontstaan van Hadrianus Junius' Batavia’, in: F.J. Kruitwagen (red.), Huldeboek Pater Dr. Bonaventura Kruitwagen O.F.M., Den Haag 1949, p. 407-426.

[p. 151]

gende land. Bij Guicciardini lezen we dat Leiden is ‘geleghen in een vlacke ende leeghe landouwe, [...] met seer lustighe beemden, hoven en gaerden’; de stad wordt als Hooft van Rijnlandt door de naburige dorpen ‘van alle vruchte der aerden seer wel versien’.⁷ Junius prijst niet alleen de vruchtbaarheid van ‘het landt dicht onder de Stadt’, maar geeft tevens inzicht in de aard van de producten die daar worden verbouwd: hij noemt de ‘groote ende schoone fluyt coolen’ en spreekt voorts van ‘allerley andere goet Warmoes-cruydt’.⁸

Hoewel in de latere landsbeschrijvingen de Academie of Hooghe schoole de meeste aandacht krijgt, en ook de bloeiende wolnijverheid meestal wordt genoemd als bron van stedelijke welvaart, blijft in de zeventiende-eeuwse landsbeschrijvingen de vruchtbaarheid van Leidens omgeving een steeds terugkerend thema. François le Petit (1615) schrijft net als Guicciardini over de weiden en tuinen in de omgeving en over de dorpen van Rijnland die hun waren ‘meestendeel alle weke’ in Leiden ter markt brengen zodat de stad overvloedig wordt voorzien van ‘alles dat der menschen nootdruft behoeft’.⁹ Le Petit wijst er in de laatste alinea van zijn hoofdstuk over Leiden op dat de vluchtelingen ‘uyt Walschlandt, Vlaenderen, ende Brabant’ nieuwe tuinbouwtechnieken in Leiden introduceerden: zij bezaten de wetenschap van de ‘Hoven te besayen, boomen te planten ende te gressen met alderley fruyten’. De Hollanders hadden daar voor de komst van de nieuwkomers uit het zuiden nauwelijks notie van.¹⁰ Marcus Zuerius Boxhorn is kort over het land rond de stad: hij vermeldt simpelweg dat Leiden de hoofdstad is van het Rijnland en dat dat de vruchtbaarste streek van geheel Holland is.¹¹ In het Toonneel der steeden van Blaeu wordt de rijke opbrengst van de land- en tuinbouwgebieden weer uitgebreider beschreven. Hier wordt voor het eerst de export van tuinbouwproducten vanuit Leiden genoemd: de stad wordt vanuit de omliggende ‘schoonen hooge weylanden, groene beemden, goede koren en warmoes lande’ zo overvloedig van ‘allerley nootdruft’ voorzien, dat zij ‘hare naburen van haren segen deelachtigh’ kan maken.¹² Jean de Parival (1661) ten slotte, noemt Leiden ‘den Tuyn van heel Hollandt, en de Naebuyrighe Provintien’ en somt een hele reeks producten op: ‘De Lattouwe [Sla], Petercelie, Pastenaken, Erweten, Boonen [...] en allerley slagh wortelen’. Deze worden geëxporteerd naar Zeeland, Utrecht en zelfs naar Drente; ‘T 'Amsterdam, en elders’, zo besluit De Parival deze passage, ‘hoort ghy op de strate roepen, Leydtsche Wortels, &c’.¹³

7 Guicciardini, Beschryvinghe van alle de Nederlanden, p. 206.

8 Junius, Batavia, fol. 5r.

9 Le Petit, Nederlandtsche Republyck, p. 93-94.

10 Le Petit verzuimt niet te vermelden dat de textielnijverheid eveneens door de vluchtelingen naar Leiden was gebracht: ‘In de stadt Leyden wort ghemaaekt ende gheweven groote menichte van Laeckens, [...] welcke conste de ghevluchte uyt Walschlandt, Vlaenderen, ende Branbant daer ghebracht hebben: Gelijk oock de selfde daer ghebracht hebben: de wetenschap van de Hoven te besayen, Boomen te planten ende te gressen met alderley fruyten, daer de Hollanders veertich jaren te vooren luttel kennisse aff hadden’, Le Petit, Nederlandtsche Republyck, p. 96.

11 ‘Het Lant rond-om gheleghen is het vruchtbaerste van gheheel Hollant, datmen ghemeynelijck noemt Rhijn-lant, van 't welck de Stadt Leyden is het hedensdaaechs het hooft’, Boxhorn, Toneel ofte beschryvinge der steden van Hollandt, p. 209.

12 Blaeu, Toonneel der steden, fol. ij D.

13 De Parival, De vermaecklyckheden van Hollandt, p. 93-94. In het laatste hoofdstuk van het eerste boek, waarin hij het ‘schoonste en merckelijckste’ van Holland nog eens de revue laat passeren herhaalt De Parival dat Leiden ‘den rechten Thuyn van Hollandt’ is.

[p. 152]

Leiden in beeld

Op het stadsgezichtje waarmee het hoofdstuk over Leiden in De Parivals boek opent, is direct te zien dat de stad wordt omringd door vruchtbaar land. Op het prentje kijken we over weiden met grazend vee en bouwland met keurige akkertjes, vanaf de duinen, dus vanuit het westen of zuidwesten, naar de stad (afb. 1).¹⁴ De stadsprofieltjes op wandkaarten van Holland tonen Leiden eveneens steeds te midden van akkers en weideland (afb. 2).¹⁵ Het gezichtje op Leiden dat vanaf de editie van 1613 enkele malen in de landsbeschrijving van Guicciardini is aan te treffen en dat ook in het boek van Le Petit is opgenomen, vertoont vele overeenkomsten met de randprentjes (afb. 3).¹⁶ Ook op deze prentjes kijken we vanuit het zuiden naar de stad.¹⁷ Wel zijn nu, links op de landweg, twee elegant geklede wandelaars aan de voorstelling toegevoegd. Zij maken duidelijk dat de omgeving van Leiden niet alleen is te prijzen om het nut van haar weiden en akkers, maar dat het er ook aangenaam toeven was. Dit aspect wordt - zij het steeds terloops - ook in de bestudeerde landsbeschrijvingen genoemd. Zo spreekt Guicciardini van ‘seer lustighe Beemden hoven ende Gaerden’ en Le Petit van ‘schoone Weyden ende lustighe Tuynen ofte hoven’.¹⁸ De jongelieden die we centraal op de voorgrond zien ronddraven en die kennelijk in een spel zijn betrokken, hebben we evenmin eerder gezien. Zijn het studenten? Ook op de andere prentjes uit deze reeks verwijst het beeldelement dat het meest prominent op de voorgrond is geplaatst naar hetgeen als bij uitstek kenmerkend voor de betreffende stad werd gezien. Het lijkt daarom goed mogelijk dat de jongelingen studenten voorstellen (die immers rond hun veertiende le-

14 De Pieterskerk is een kwartslag gedraaid zodat hij goed herkenbaar in beeld komt.

15 Wandkaarten met randversiering waarop we in één enkele blik het totale gewest en de belangrijkste steden kunnen overzien, nodigen de beschouwer als het ware uit de verbeelding van de verschillende steden met elkaar te vergelijken. De kaarten vertonen onderling belangrijke overeenkomsten. De randversiering van de kaart die in 1607 bij Jodocus Hondius verscheen, is deels gebaseerd op de versiering rond de kaart die Blaeu in 1604 had uitgebracht. De randprenten van de andere kaarten zijn grotendeels ontworpen door Claes Jansz. Visscher. Zie ook Kunst in Kaart, Amsterdam 1989, p. 53-54.

16 De vroegste editie waarin we de prent aantreffen is de Franse Guicciardini-editie die in 1613 bij Jan Jansz. [Blaeu] verscheen. Ook in de edities uit 1616 (Latijn) en 1617 (Nederlands) die bij deze uitgever verschenen, is de prent aan te treffen, evenals in de Nederlandse uitgave van Van Herwijck uit 1617, en de Franse die in 1641 bij Laurentsz verscheen. H. Deys, M. Franssen, V. van Hezik, F. te Raa en E. Walsmit, Guicciardini Illustratus. De kaarten en prenten in Lodovico Guicciardini's Beschrijving van de Nederlanden, 't Goy-Houten 2001, p. 258.

17 Ik acht het goed mogelijk dat de traditie Leiden vanuit het zuiden uit te beelden verband houdt met het feit dat op de vroegste uitbeeldingen van Leiden de situatie ten tijde van het Beleg wordt uitgebeeld. Omdat de Spanjaarden in 1574 ten zuiden van de stad waren gelegerd, en de soldaten van Oranje vanuit het zuiden naderden, wordt de stad op deze prenten steeds vanuit het zuiden getoond. De traditie Haarlem vanuit het noorden uit te beelden ontstond waarschijnlijk eveneens doordat de Spaanse troepen hun kamp tijdens het Beleg van Haarlem ten noorden van de stad hadden opgeslagen Ook de vroegste stadsportretjes van deze stad tonen de situatie ten tijde van het Beleg. Overigens worden de steden op randprentjes en in landsbeschrijvingen meestal vanuit dezelfde richting getoond. De steden op deze stadsportretjes moeten, dankzij deze herhaling, voor de zeventiende-eeuwer direct identificeerbaar zijn geweest.

18 Guicciardini, Beschryvinghe van alle de Nederlanden (n. 2), p. 206; Le Petit, Nederlandtsche Republyck, p. 93.

[p. 153]

Afb. 1 Anoniem, illustratie uit Jean de Parival, De vermaecklyckheden van Hollandt, 1661.

vensjaar de universiteit betraden) en dat dit beeldelement verwijst naar de universiteit, de belangrijkste pijler van Leidens roem.¹⁹

Op het profieltje uit de prentreeks Deliciae Batavicae (1618) wordt Leiden opnieuw vanuit het zuiden uitgebeeld. Nu kijken we echter vanuit een wat lager gezichtspunt naar de stad; bovendien krijgt de rivier meer ruimte en het scheepje dat op de andere prentjes niet bijzonder opvalt, is nu meer op de voorgrond geplaatst (afb. 4).²⁰ In de bestudeerde landsbeschrijvingen is weinig aandacht voor de binnenvaart rond Leiden. De waterwegen die Leiden doorkruisten worden hooguit kort vermeld.²¹ Boxhorn (1634), die zich in de hoofdstukken over de afzonderlijke steden van het gewest meer dan de andere auteurs concentreert op die kenmerken en kwaliteiten waarin een stad zich wezenlijk van de andere steden binnen het gewest onderscheidt, zegt in het hoofdstuk over Leiden zelfs in het geheel niets over rivieren of binnenvaart: hij bespreekt het net-

19 Zo zien we voor de handelsstad Amsterdam een keur aan schepen waaronder enkele grote koopvaarders; voor Rotterdam, dat het recht bezat het admiraalsschip van het Staatse leger te leveren, een groot oorlogsschip met een dubbele rij geschutsgaten; voor Alkmaar, de stad van de kaashandel, weideland met koeien; en voor Haarlem, dat zijn roem dankte aan de linnennijverheid, een blekerij.

20 In het voorwoord van het prentboekje worden doel en functie van de reeks duidelijk verwoord. De uitgebeelde thema's worden aangeprezen als ‘Al hetgeen waardoor Batavia, [...] eenstemmig wordt beoordeeld als het meest vermaarde, aanzienlijkste en, krachtens rechten en verdiensten, schitterendste gewest van de Lage Landen’ (‘Unde haec Batavia omnium suffragiis & judicio inter universas Germaniae inferioris regiones, operibus, aedificiis, artibus, potentiis, & divitiis, celeberrissima, amplissima, florentissimaque Provincia jure, meritoque censetur & aestimatur’), Deliciae Batavicae (n. 4), A3v.

21 [Leiden] ‘Begrijpt in haren omvanck eenendertich Eylanden, daer met t'alle kanten in kan ghevaren met schepen’, Guicciardini, Beschryvinghe van alle de Nederlanden, p. 206; ‘Midden door de stad loopt de Rhijn’, schrijft Junius, Batavia (n. 3), fol 13r. Le Petit, Nederlandtsche Republyck, p. 93, noemt net als Guicciardini de vele eilandjes binnen de stad: Leiden heeft ‘in heur bergrijp 31. Eylandekens, daer men te Schepe aen comt’. Blaeu, Toonneel der steden (n. 2), ij D, noemt de ‘scheepdragende wateren’ en wel ‘de Rhijn, de Does, de Sijl, de Vliet en de Maren’. De Parival, De vermaecklyckheden van Hollandt, p. 47, begint de beschrijving van de ligging van de stad met de mededeling dat ‘Leyden aen den Rhijn leyt, die er door-loopt veele Eylanden maeckende’.

[p. 154]

Afb. 2 Claes Jansz. Visscher, Randprent van de wandkaart Comitatus Hollandiae denuo Forma Leonis, 1622.

werk van waterwegen en de frequente veerdiensten tussen de Hollandse steden uitsluitend in zijn hoofdstuk over het gewest Holland.²²

De tekst onder het stadsprofieltje (Haec est illa potens opibus, celeberrima grata Munditie, doctis Leida beata viris) prijst Leiden als ‘geweldig rijk, vermaard door bekoorlijke properheid; en gezegend met geleerde mannen’. Hoewel een direct verband tussen tekst en afbeelding hier ontbreekt, staat het onderschrift natuurlijk allerminst los van het beeld: de tekst verwijst naar drie veelgeprezen kwaliteiten van de afgebeelde stad. Het ‘potens opibus’ (geweldig rijk) slaat ongetwijfeld op de grote welvaart van de stad. Vervolgens wordt in het onderschrift de bekoorlijke properheid (‘grata Munditie’) van Leiden vermeld. In de landsbeschrijvingen worden de straten van Leiden eveneens als uitzonderlijk helder en schoon beschreven. Bij Junius (1609) heet het dat de straten ‘reynder van Vuylicheydt ende slijck [zijn], dan op sommighe plaetsen de Huysen’, volgens Le Petit (1615) zijn in Leiden ‘de straten [...] altijdt nettekens ende Polijt’ en in de Atlas van Blaeu (1652) wordt Junius geparafraseerd: ‘Dat se [Leiden] schoon en net is bewijsen self de straten [...] die, soo wel des somers als des winters, hier beter als in vele landen het binnenste der huysen gereynight sijn’. De Parival stelt dat de stad ‘voor eene van de netstste en syverste en vermaeclijkcste in Europa magh ghehouden’ worden. De lucht in Leiden is volgens hem bijzonder gezond, ‘soo ghesonde [...] als erghens int gheleele landt, hetgeen de stad tot een Academije seer bequaem’ maakt.²³ In hoeverre dit alles strookt met de werkelijkheid, is evenwel zeer de vraag. In archivalische bronnen met betrekking tot de stadsuitbreiding van 1611 wordt gesproken over de stank van het water in de grachten. Om de

22 Boxhorn, Toneel ofte beschryvinge der steden van Hollandt (n. 2), p. 11, legt uit hoe eenvoudig men in Holland van de ene naar de andere stad kan reizen: ‘[...] de ghene die hier ende daer/ van d'een stadt in d'ander / willen reysen / konnen seer lichtelijcken ende ghemacckelijcken den wegh over brenghen / met d'ordinarise Veerschuyten [...] die op gesette daghen ende uren ghemeynelijck af steecken ende vaeren. Want Hollandt heeft over al seer breede ende claer waterloopender Rivieren / die met groote konste ende neersticheyt over alle zijden geleyt ende gekromt [...] door welcke oorsaecke / den koophandel ende oock den [...] rijckdom wonderlijck gevoordert ende vermeerdert wordt’.

23 Junius, Batavia, fol 13r; Le Petit, Nederlandtsche Republyc, p. 94; Blaeu, Toonneel der steden, ij D 2; De Parival, De vermaecklyckheden van Hollandt, p. 47.

[p. 155]

Afb. 3 Anoniem, Leiden vanuit het Zuiden, illustratie uit Ludovico Guicciardini, Beschryvinghe van alle de Nederlanden, 1613, 1616, 1617, 1641 en Jean François le Petit, Nederlandtsche Republyck, 1615.

vervuiling van het water tegen te gaan voorzag het uitbreidingsplan in het bevorderen van de circulatie van het water in de grachten en rivieren die de stad doorkruisten.²⁴ De vermelding van de gezonde lucht is hier wellicht niet veel meer dan een gemeenplaats.

De laatste woorden van het onderschrift ‘doctis Leida beata viris’ (Leiden is gezegend met wijze mannen) verwijzen uiteraard naar de universiteit. In de voorrede van Deliciae Batavicae is een korte beschrijving van de prentjes uit de bundel opgenomen. Het gezichtje op Leiden wordt aangeduid als afbeelding van een beroemde universiteitsstad. De Leidse academie overtreft misschien en evenaart in elk geval de universiteiten van Duitsland en Frankrijk in vermaardheid, zo lezen we.²⁵ De prentjes die volgen op het profieltje van Leiden worden eveneens in de voorrede aangekondigd. Ze tonen ons achtereenvolgens de Bibliotheek, het Anatomisch Theater en de Hortus.²⁶ Zoals al ter sprake kwam, wordt de Leidse universiteit in landsbeschrijvingen gepresenteerd als een van de meest prijzenswaardige instituties van de stad, het gewest en zelfs van de republiek.²⁷ Bij Boxhorn en in de Atlas van Blaeu wordt de universiteit het meest uitvoerig besproken. De Bibliotheek, de Hortus en het Anatomisch Theater, de locaties dus die in de prentreeks voorkomen, worden door hen uitvoerig beschreven. Blaeu veronderstelt aan het eind van de passage dat het niemand zal verbazen dat hij over de universiteit ‘wat wijtloopigh’ is geweest, dat was immers ‘een der voornaemste cieraden van de

24 Zie E. Taverne, In 't land van belofte; in de nieuwe stadt, Groningen 1978, p. 189-200. Blaeu, Toonneel der steden, 1652, fol. ij D 2, beschrijft de vijf stadsuitbreidingen; ‘door hare Laetste Vergrooting’ werd Leiden ‘naest Amsterdam [...] de grootste [stad] van dit Lantschap’.

25 ‘Deinde Lugdunum nitidissimam Bataviae urbem hic depictam vides, In qua Illustrium Ordinum Hollandiae & Illustrissimi Principis Wilhelmi Nassovij auspicijs erecta est Academia, quae nunc praecipuae Germaniae & Galliae Academias nominis & famae celebritate si non superat, saltem exaequat’, Deliciae Batavicae, A2v, A3r.

26 Ibidem: ‘[...] hic deprehendes Bibliotheca [...], Locum Anatomicum [...] & hortum Medicorum [...]’.

27 Meestal wordt daarbij ongeveer hetzelfde stramien gevolgd. Eerst wordt vermeld dat de Staten en de prins na het Ontzet besloten de universiteit op te richten. Dan volgt de beschrijving van de inwijdingsfestiviteiten, vervolgens worden de verschillende gebouwen, (het Academiegebouw, de Bibliotheek en het Anatomisch Theater) en de Hortus besproken. Bij Boxhorn en in de Atlas van Blaeu volgt op de beschrijving van de universiteit de opsomming van de geleerde mannen die Leiden heeft voortgebracht.

[p. 156]

Afb. 4 Anoniem, Leiden vanuit het Zuiden, illustratie uit Iacobus Marco (red.), Deliciae Batavicae, 1613 (1618, 1620).

Republijck der vereenighde Nederlanden in 't gemeen, en van Hollant, doch meest deser Stadt [...], die daer door om de gantsche weerelt vermaert is [...]’.²⁸

De trots op de universiteit die uit de teksten zo duidelijk naar voren komt, is niet terug te vinden in de bestudeerde visuele bronnen. Daarin zijn, afgezien van de prentjes van de Bibliotheek, de Hortus en het Anatomisch Theater uit de reeks Deliciae Batavicae, geen afbeeldingen van de universiteit aan te treffen.²⁹ Op de wandkaarten van Holland in Het Toonneel der Steden van Blaeu treffen we wel afbeeldingen van bijvoorbeeld de Hontsbosse zeewering, de Hofvijver, de Arx Britannica en de Burcht van Leiden. Zelfs van de vernuftig geconstrueerde ijsschuit en de zeilwagen van Simon Stevin treffen we in de atlas en op de kaarten fraaie afbeeldingen aan, maar prentjes van de Leidse Hortus, het Anatomisch Theater of het Academiegebouw ontbreken. En in de Guicciardini-edities zijn in het hoofdstuk over Amsterdam wel illustraties van de Waag, de Oude en de Nieuwe Kerk, de Beurs, het oude en (na 1660) ook het nieuwe Stadhuis van Amsterdam opgenomen, maar verwijzen alleen de jongelieden op het prentje dat tussen 1613 en 1641 enkele malen als illustratie bij het hoofdstuk over Leiden is gebruikt, mogelijk naar de universiteit.

28 Waarna de stad wordt geprezen als ‘het Batavische Athenen, Palladische Leyden, Moeder der Wijsheyt en geleertheyt, en Voedtster der vermaerde mannen’, Blaeu, Toonneel der steden, f ij D 3.

29 De prentjes van het Academiegebouw, de Bibliotheek, het Anatomisch Theater en de Hortus uit Deliciae Batavicae zijn gebaseerd op de beroemde reeks van Willem van Swanenburg uit 1610 naar ontwerp van Jan van de Woude. Deze reeks heeft een grote populariteit gekend: er zijn verschillende edities, kopieën en navolgingen van de reeks (bijvoorbeeld vier van de vijf prenten over de universiteit in de stadsbeschrijving van Orlers) en de afzonderlijke prenten daaruit bewaard gebleven. Deze hebben echter voor de overgrote meerderheid in Leiden het licht gezien. Naast de prentjes uit de reeks Deliciae Batavicae waarvan de eerste twee edities, uit 1613 en 1618, te Amsterdam verschenen, is mij één andere Amsterdamse editie van de prentjes bekend: de kopieën naar Woudanus van Claes Jansz. Visscher uit 1644 (?). Frederik Muller 1963-1882, IV, nr. 1284 C. Zie Amsterdam 1975, p. 38-39, 101-106, Amsterdam 1993, p. 623-624.

[p. 157]

Afb. 5 Pieter Bast, Lugdun. Batavor/Leyden in Hollandt, 1601.

Zelfbeeld, het stadsportret van Pieter Bast

Het vroegste stadsprofiel van Leiden dat in opdracht van de stad werd gemaakt, de gravure van Pieter Bast uit 1601, vertoont vele overeenkomsten met de randprofieltjes en de illustraties in landsbeschrijvingen (afb. 5). Net als bij de zojuist besproken stadsgezichtjes kijken we op de gravure van Bast vanuit het zuiden naar de stad: de rivier en de landweg met wandelaars, het door sloten doorsneden weideland en de direct voor de stad op regelmatige afstand geplante bomen, we herkennen het allemaal. Het stadsportret van Bast wijkt echter ook op enkele punten af van de hierboven besproken prentjes. Zo zien we op het weideland nu niet alleen koeien, maar - in het midden van het beeld - ook enkele schapen (afb. 6).³⁰ Dat is niet alleen opmerkelijk omdat op geen van de hierboven besproken stadsgezichtjes schapen zijn te bekennen, maar ook omdat de wol die men in Leiden verwerkte niet uit Holland, laat staan uit het Rijnland afkomstig was.³¹ Op het weideland rond Leiden werd, zoals we in de Beschrijvinge der Stad Leyden van Jan Orlers (1614) lezen, een ‘onuytspreeckelick ghetal van Hoorn-beesten, als Ossen, vaersen en Melckte-koeyen’ gehouden: schapen waren er niet te vinden.³² De schaapjes werden door Bast dus louter in het weideland geplaatst om de aandacht

30 De wandprentjes en de stadsprofieltjes in landsbeschrijvingen tonen Leiden steeds vanuit hetzelfde gezichtspunt. Naar wordt aangenomen heeft de prent van Bast als voorbeeld gediend.

31 In een lofdicht op Holland van Jozef Scaliger, dat in het openingshoofdstuk van Pontanus' Beschrijving van Amsterdam, met een vertaling in het Nederlands, wordt geciteerd lezen we: ‘De Wol-wever maect matt t'ghetou hier over all, Doch geen Woldragend vee hier dwaelt op berch oft dall’, J.I. Pontanus, Historische Beschrijvinghe der seer wijt beroemde Coopstadt Amsterdam, Amsterdam 1614, p. 8. Het behoorde ook in de zeventiende eeuw nog tot de vaste topoi waarmee het land werd geprezen dat Holland weliswaar nauwelijks wol en vlas produceerde, evenmin als koren of wijn, maar dat er desondanks voortreffelijke wollen lakens en fijne linnen stollen werden geweven en er grote voorraden wijn en koren waren opgeslagen. Zie bijvoorbeeld Guicciardini, Beschryvinghe van alle de Nederlanden (n. 2), p. 193.

32 Orlers, Beschrijvinge (n. 5), p. 9.

[p. 158]

Afb. 6 Pieter Bast, Lugdun. Batavor/Leyden in Hollandt (detail), 1601.

te vestigen op de Leidse wolnering.

Een ander beeldelement dat we nog niet eerder tegenkwamen, is de aristocratisch geklede figuur die, met de rug naar de beschouwer, centraal op de voorgrond is geplaatst. Opvallend is de opgetaste doek direct naast hem. Het is zijn mantel, die schijnbaar achteloos is neergeworpen. De mantel moet, gelet op de veelheid aan plooien, vervaardigd zijn van een uiterst soepele stof. De beschouwer zal hierin waarschijnlijk Leids laken hebben herkend.³³ Bast gaf, door het afbeelden van de mantel en de schapen, de wolnijverheid dus een centrale plaats op zijn grote stadsportret: het kon de beschouwer onmogelijk ontgaan dat deze tak van bedrijvigheid van het grootste belang was voor de stad. Orlers beschrijft de wolindustrie, de ‘hooftneringh’ van de stad, uitgebreid.³⁴ Hij acht het waarschijnlijk ‘dat de twee derde ghedeelten der selver [i.e. van de Leidenaars] aende voorverhaelde Ambachten ende Neringen te werck komen, ende haren kost winnen’.³⁵

33 Terwijl het oude Leidse laken zwaar, stug en onverslijtbaar was, produceerde men met de nieuwe methoden lichte, soepele en glanzende weefsels die veel goedkoper geproduceerd konden worden. Zie R.C.J. van Maanen (red.), Leiden. De geschiedenis van een Hollandse stad, Leiden 2003, p. 88.

34 Orlers noemt de wolnijverheid op vele plaatsen en in allerlei verbanden in zijn boek. Een uitgebreide beschrijving van de geschiedenis, het verval en de hernieuwde bloei, de regelgeving en de verschillende productiefasen en methoden en het grote scala aan producten van wol en wolmengsels beschrijft hij in het hoofdstuk over de ‘Neringhen ende Handtwercke’, zie Beschryvinge der stad Leyden, p. 176- 194.

35 Ibidem, p. 195.

De panelen van Isaac Claesz. van Swanenburg

Ongeveer uit dezelfde periode als de omvangrijke gravure van Bast, dateren twee grote schilderijen waarop de stad allegorisch wordt verbeeld (kleurkatern afb. 14 en is). Ze behoren tot een reeks van zeven grote panelen die Isaac van Swanenburg tussen 1594 en 1612 in opdracht van de stad heeft geschilderd.³⁶ Rudi Ekkart heeft in zijn mono-

36 Van Swanenburg schilderde eerst (tussen 1594 en 1596) drie panelen over de opeenvolgende productiefasen. We zien hierop achtereenvolgens het scheiden van de wol van de vachten, het wassen, het kammen, het spinnen, het weven, het vollen, en het verven en ten slotte het keuren van het voltooide product. Tussen 1596 en 1601 schilderde Van Swanenburg de twee allegorieën op de wolnijverheid. Enige jaren later (tussen 1607 en 1612) voltooide hij twee panelen die als een aanvulling op de eerste drie panelen over productiewerkzaamheden kunnen worden gezien. Een hiervan is bewaard gebleven: het stelt de allereerste fase van de wolvervaardiging voor: het wassen van de schapenhuiden.

[p. 159]

grafie over Isaac van Swanenburg de reeks uitvoerig besproken.³⁷ Aan hetgeen uit deze studie naar voren is gekomen, hoop ik, aan de hand van Orlers beschrijving van Leiden, het een en ander te kunnen toevoegen met betrekking tot de betekenis van de voorstellingen en de associaties die deze destijds bij de Leidenaars opriepen.

Jan Jansz. Orlers bespreekt de reeks in zijn Beschrijvinge der stad Leyden: hij vertelt over de ‘vele schoone stucke Schilderie gemaekt mette hant van Meester Isaac Nicolai Swanenburch, Burgher-Meester’. Deze schilderijen hingen in de ‘Loy-halle, ofwel de Halle vande Hooftneringh’ en wel in de ‘secreet-kamer’ waar de Gouverneurs iedere woensdag vergaderden. Orlers vermeldt niet alleen wáár de schilderijenreeks van Van Swanenburg was te bewonderen, maar zegt ook iets over de wijze waarop deze was opgehangen: men zag ‘eerst de vervallen oude Leydtsche Draperie, de incomste van de Vlamingen oprechtende de nieuwe, daer naer alle de hand-wercken waer mede deze Neeringen gedaen ende geoeffent werden’.³⁸ Hieruit valt op te maken dat het schilderij de Stedenmaagd te midden van de oude en de nieuwe nering - het grootste van de zes panelen - de reeks opende (kleurkatern afb. 14). Alleen op dat paneel namelijk is de Oude Nering of, om met Orlers te spreken, de ‘vervallen Leytsche Draperie’ uitgebeeld.

De Oude Nering wordt op het paneel van Van Swanenburg gepersonifieerd door een bejaarde vrouw. Haar kleding is van een stug en donker gekleurd weefsel; aan de zandloper is te zien dat haar tijd is verstreken. De drie putti links op het paneel illustreren het verval van de oude draperie nader: de eerste heeft een nagenoeg lege mand aan de arm, de middelste draagt een lege beurs en heeft ten teken van smart en verslagenheid zijn Hermeshoed diep over de ogen getrokken,³⁹ de derde putto is zo verzwakt dat hij er niet in slaagt op de eigen benen te staan en steun zoekt tegen de stok van de oude nering.⁴⁰ Aan hun voeten liggen, ongebruikt, de werktuigen van het wolambacht.

In zijn hoofdstuk over de ‘Neringhen ende Handtwercken’ van Leiden noemt Orlers de verschillende factoren die tot het verval van de oude ‘Leydtsche Draperie’ leidden. Ten eerste had de oorlog rampzalige gevolgen gehad; de Leidse wolnijverheid was hierdoor ‘by naer gheheel vergaen ende te niet gekomen’.⁴¹ De soldaten direct achter de putti en de oude nering verwijzen naar de strijd, evenals de duiven waarvan de voorste opvallend, direct boven het hoofd van de oude nering is afgebeeld. Het zijn de ‘vlieghende Boden’ die een beslissende rol speelden bij het Ontzet van Leiden toen ze vanuit het legerkamp van de prins berichten overbrachten naar de belegerde stad. De putto die direct rechts van de Oude Nering, donker overschaduwd, op de grond ligt

37 R.E.O. Ekkart, Isaac Claesz. van Swanenburg, 1537-1614. Leids schilder en burgemeester, Zwolle 1998, p. 26-51

38 Orlers, Beschrijvinge, p. 122-123.

39 We komen dit motief ook tegen op het titelblad van R. Burton, The Anatomy op Melancholy, Oxford 1621

40 Ekkart is van mening dat de putto de Oude Nering de stok uit handen tracht te duwen. Ekkart, Van Swanenburg, p. 47.

41 Orlers, Beschrijvinge, p. 87.

[p. 160]

verwijst naar de vele ‘drapenieers ende werckers’ die tijdens het Beleg ‘soo door hongher als door de peste gestorven waren’.⁴²

Toch was de oorlog volgens Orlers niet de voornaamste oorzaak van de neergang van de wolnijverheid: dat was de productvervalsing van ‘die van Duffel in Braband’. De ondeugdelijke wol die men in Duffel produceerde kreeg precies dezelfde lengte- en breedtematen als de Leidse en werd voorzien van een keurmerk met twee gekruiste sleutels: het wapen van Duffel, maar ook van Leiden. Daarbij kwam, en dat maakte, nog steeds volgens Orlers, de verwarring compleet, dat het Duffelse product juist naar die steden en streken werd gezonden, waar men gewoon was de Leidse wol af te nemen. Uiteraard werden deze afnemers na enige tijd ontevreden: de inferieure waar werd ‘metter tijt verachtet ende verworpen, en ten laetste weynich ofte geen meer begeert’. Dit gold echter niet alleen voor het Duffelse product: ook de wol uit Leiden werd door de malversaties op den duur gewantrouwd. Hierdoor [was] de Leidse wolindustrie uiteindelijk ‘genoechsaem te gronde gecomen, tot groote schade en nadeel van de Poortere en Ingesetenen dese Stede’.⁴³ Op het paneel trekt een opvallend groot zegel met dubbele sleutel juist rechts van de Hermeshoed van de middelste putto de aandacht; ‘Leyden verwe’ luidt het randschrift (afb. 7). Zo verwijst Van Swanenburg naar het belang van het keurlood dat garant stond voor de superieure kwaliteit van de echte Leidse wol.

In het midden van het schilderij zien we de Leidse Stedenmaagd. Haar blik is naar rechts gericht: ze kijkt naar de elegant geklede personificatie van de Nieuwe Nering en wijst met open hand verwelkomend in haar richting, wat onmiskenbaar contrasteert met de wijze waarop de Leidse maagd de Oude Nering links van haar met een weinig nadrukkelijk maar betekenisvol handgebaar tegenhoudt. De Tijd, in de gebruikelijke personificatie van een gevleugelde oude man, introduceert de Nieuwe Nering bij de Stedenmaagd: nu het glas van de Oude Nering is verlopen, is de tijd van de nieuwe gemoderniseerde wolnijverheid aangebroken. Opnieuw vinden wij een parallel bij Orlers. Ook hij brengt de neergang en hernieuwde bloei van de Leidse wolnering in verband met de onontkoombare voortgang van de Tijd: zelfs de ‘aldergrootste Rijcken ende Republijcken machtige vorsten’ zijn aan de cyclus van opkomst en verval onderworpen en ook de Leidse draperie zal ‘altijdt ofte klimmen ofte dalen, moeten wassen ende afnemen, gheboren werden en vergaen’.⁴⁴

42 ‘Den Eersten vlieghenden Bode’, schrijft Orlers, Beschrijvinge, p. 400, ‘is den 28 Septembris in Leyden ghecomen, het welcke de vander Wet met Clocken-slagh heuren Burgeren den 29 afgelesen ende voorgehouden hebben: hun te kennen gevende hoe dat sijne Vorstelicke Ghenade selve in het Leger geweest hadde, om alle ordeninghe tot heurder verlossinghe te stellen’.

43 ‘[...] die van Duffel die de selfde lakenen opte Leydsche wijse langde en breede, naergemaecket ende ghecoonterfeyt hebben: maer van veel slechter wolle en stoffe als de Leydsche: en hebben de zelvige op een wijse gesegelt en gelodet als die van Leyden, genoechsaem met eenerley segel, vermits sy even het selfde wapen voeren als dese Stede [...] Welcke lakenen sy mede versonden op alle plaetsen daearmen de Leydsche ghewoon was [...] te vercoopen. [...] Om de slechticheyt en valscheyts wille by die van Duffel int Drapenieren gepleeght, metter tijt verachtet ende verworpen, en ten laetste weynich ofte geen meer begeert, ende luyden de selvige tegen gemaeckt. Waer door de neringe binnen deser stede geheel mede vervallen. Vermindeert, en genoechsaem te gronde gecomen is, tot groote schade en nadeel van de Poortere en Ingesetenen dese Stede’, Orlers, Beschrijvinge, p. 187.

44 Ibidem.

[p. 161]

Afb. 7 Isaac Claesz. van Swanenburg, De Stedenmaagd tussen de Oude en de Nieuwe Nering (detail), tussen 1594 en 1612.

De Nieuwe Nering wordt op het paneel niet voor niets verbeeld door een jonge vrouw, wier kleding is vervaardigd van helder gekleurde wol die in soepele plooien om het lichaam valt. Het moet de beschouwer direct duidelijk zijn geweest dat het delicate weefsel een product was vervaardigd volgens de nieuwe productiemethoden. Deze waren door de Zuid-Nederlanders in de stad geïntroduceerd. Orlers benadrukt in zijn boek verschillende malen dat Leiden de hernieuwde bloei van de wolnering te danken had aan de komst van de immigranten. In de ‘Aanspraek’ van zijn stadsbeschrijving spreekt hij in verband met de textielnijverheid van ‘Arachnes Vlaems ghetou en wolledrapery’, en wanneer hij beschrijft welke factoren ertoe leidden dat Leiden weer tot bloei kon komen, begint hij met de mededeling dat de stad kort na het Ontzet ‘een herberghe en woonstede van alle naburighe landtsaten’ was geworden. De ‘verjaechde, verstoten ende ghevluchte Gebuyren’ waren naar ‘de ledighe en uytghestorven stadt’ gekomen om daar hun beroep uit te oefenen; ze werden ‘met blijtschap ende vreuchde ontfanghen’ en begonnen vervolgens ‘met consent ende toelatinghe van die vanden Gerechte [...] soodanighe Neringhen, Draperien ende Rederien’ te beoefenen ‘als sy in Vlaenderen/ ende in andere quartieren ghedaen [...] hadden’.⁴⁵ Aldus was de ‘lichte’ of ‘Vlaamse’ draperie ontstaan.

We mogen er vanuit gaan dat wat Orlers hier beschrijft algemeen bekend was, en dat de bezoekers van de Looihal wanneer zij de panelen van Van Swanenburg bekeken, de elegante vrouwenfiguur rechts niet alleen zagen als een personificatie van de Nieuwe Nering maar ook als een verpersoonlijking van de immigrantenpopulatie uit de Zui-

45 Ibidem, p. 190-191. De komst van de vreemdelingen was een geschenk van God: ‘God heeft de ledighe en uytghestorven stadt geordonneert ende ghestelt tot een herberghe en woonstede van alle naburighe landtsaten. [...] Door dese voorverhaelde middelen ende gheleghentheden heeft den goeden onuyt sprekelijcken Gode dese onse Stadt Leyden in weynich Jaeren, te weten terstont naer hare Belegheringhen, soo wederomm door den toeloop van de voor verhaelde ghebuyren doen wassen’. En: ‘[...] Soo hebben sy met consent ende toelatinghe van die vanden Gerechte, opgherecht, soodanighe Neringhen, Draperien ende Rederien als sy in Vlaenderen, ende in andere quartieren ghedaen en gheoeffent hadden’.

[p. 162]

delijke Nederlanden. Orlers interpreteerde de figuur in ieder geval in deze zin: in zijn beschrijving van de schilderijen in de secreetkamer lezen we dat de bezoeker bij het binnenkomen als eerste de ‘vervallen Leytsche Draperie’ en ‘de incomste van de Vlamingen oprechtende de nieuwe neringhe’ zag.

De goudkleurige hoorn van overvloed die door de twee putti geheel rechts wordt getorst, verbeeldt de welvaart die de stad dankzij modernisering van de wolnijverheid ten deel viel. De gordel van de Nieuwe Nering is een aantal malen om de hand van de meest linkse van de beide putti geslagen; de andere putto reikt naar de uitgestoken hand van de tijd. Zo visualiseert Van Swanenburg het verband tussen de welvaart, de nieuwe nering en de Tijd.⁴⁶ Dat Gods zegen rust op de voorspoedige ontwikkelingen van de stad, wordt verbeeld door de twee handen boven de putti, waarvan één een zegenend gebaar maakt en de ander op de hoorn des overvloed rust.

Orlers beschrijft hoe God zijn genadige zegen over de stad uitstrooide en stelt daarbij de periode van gebrek en tegenspoed tegenover de huidige welvaart. Toen de stad ‘gheheel te gronde ende in uyterste armoede ende ruine gecomen was’, heeft de ‘goedertiere God’ besloten ‘die weederomme met sijne ghenade ende barmherticheyt te overschudden’; God ‘Castijdet ofte slaet’ immers nooit ‘sonder [...] wederomme te salven en te heelen’.⁴⁷ Ook Van Swanenburg stelt Gods ‘zalven en helen’ rechts op het schilderij tegenover ‘het kastijden en slaan’. Het desastreuze Beleg en de neergang van de oude Leydsche draperie die op het linker gedeelte van het paneel zijn uitgebeeld, werden namelijk beide beschouwd als een straffe Gods. God trof, zo stelt Orlers, de stad eerst ‘door het ontrecken van hare welvarê en neringe’ en kort daarna ‘door het toeseynden van sijn drie alder grootste straffen, als de oorloghe, den hongher, ende peste’.⁴⁸

De allegorie over het verval van de oude en de komst van de nieuwe nering werd in de opstelling van de secreetkamer waarschijnlijk gevolgd door de tweede allegorie uit de reeks De Stedenmaagd, die de keuren overhandigt aan de Neringhe (kleurkatern afb. 15). Het thema van het schilderij, het invoeren van de regelgeving voor de vernieuwde wolnijverheid, volgt immers direct op het onderwerp van het eerste schilderij uit de reeks. Bovendien bestaat er een visuele eenheid tussen beide panelen: de tegelvloer is op beide voorstellingen hetzelfde en de belangrijkste personages zijn op beide schilderijen direct op de voorgrond naast elkaar geplaatst.

Het invoeren van de nieuwe keuren wordt verbeeld door de Stedenmaagd die het keurenboek overhandigt aan een vrouwenfiguur op wier kleed langs de zoom in gouden letters de woorden ‘Die Neringhe’ zijn aangebracht: de vrouw verbeeldt de Leidse wolnijverheid. Net als op het vorige paneel heeft Van Swanenburg zes putti uitgebeeld. Rechts torsen vijf van hen een hoorn van overvloed, zij hebben de werktuigen van de wolnijverheid die op het vorige paneel nog ongebruikt ter zijde lagen, nu ter hand ge-

46 Waarom de Tijd bovenop het armpje staat van een putto die op de grond ligt en naar de zeis grijpt, blijft nog een vraag. Wellicht heeft Van Swanenburg tot uitdrukking willen brengen dat de Tijd, aangezien het einde van de bloei van de nieuwe nering nog lang niet in zicht is, wil voorkomen dat de zeis wordt gebruikt.

47 Orlers, Beschrijvinge, p. 190.

48 Ibidem.

[p. 163]

nomen. Tussen ‘Die Neringhe’ en de Stedenmaagd treffen we de putto met beurs en Hermeshoed, zijn beurs is inmiddels stevig gevuld en zijn hoed is niet langer over de ogen getrokken. Ook is hij nu niet naakt, maar gaat gekleed in een licht gekleurd, zwierig fantasiekostuumpje: onmiskenbaar een product van Leidens vernieuwde wolindustrie.

Het uiterlijk van ‘Die Neringhe’ vertoont verschillende overeenkomsten met de personificatie van de ‘Nieuwe “Vlaamse” Nering’ op het eerste paneel (kleurkatern afb. 14). De met edelstenen bezette gouden band om haar middel is identiek aan de band van de ‘Nieuwe Nering’ op het eerste paneel; ook dragen beide figuren hetzelfde schoeisel en dezelfde rok: we herkennen de soepele plooival, de heldere rozerode kleur en het opvallende goudgele passement met goudkleurige rozetten. Maar er zijn ook verschillen. Het lijfje van die Neringhe is wat donkerder van kleur en hoger gesloten dan dat van de ‘Nieuwe “Vlaamse” Nering’ en, wat belangrijker is, zij draagt over haar soepel vallende rok een donker gekleurde lap van een zware, stugge kwaliteit. Dit kan niet anders dan ouderwets zwaar Leids laken zijn. Uit de tekst van Orlers blijkt dat dit type stof, zij het in geringe hoeveelheden, nog steeds werd geproduceerd. Wel leed deze tak van de Leidse wolindustrie een zieltogend bestaan: er was slechts één getouw overgebleven ‘om soodaniche lakenen te weven’, dat bovendien ‘noch seer qualicken en gheheel jaer door were ghenoech’ had.⁴⁹ Ondanks de geringe productie bespreekt Orlers de oude nering ‘int lange en brede’. Zijn uitwijding dient, zo licht hij toe, ter ‘eewige memorie en gedachtenisse van onse Leydsche Draperie’: ook de komende generaties ‘onse nacomelingen’ moeten beseffen dat ‘so veel poorteren en innegesetenen’ in de oude Leidse draperienering werkzaam waren en gedurende lange jaren daarmee ‘hare huys en gesinnen onderhouden hebben’.⁵⁰ Door de personificatie van de wolnijverheid met een doek van stug en donker laken over haar rok van fijne lichtgekleurder stof uit te beelden, benadrukt ook Van Swanenburg dat de oude Leidse draperie, die ten grondslag lag aan een hernieuwde bloei van de wolindustrie, niet vergeten mocht worden.

Het invoeren van de nieuwe regelgeving voor de wolnijverheid is op het paneel echter niet alleen allegorisch verbeeld. Op de achtergrond is te zien hoe vanaf het bordes van een classicistisch gebouw de nieuwe keuren worden afgekondigd door het stadsbestuur: een scène die aan de werkelijkheid ontleend zou kunnen zijn.⁵¹ De magistraat van Leiden was intensief betrokken bij de textielnijverheid. Orlers prijst het ‘[...] naerstige toesicht ende sorghe van de Magistraten [...] tot onderhoudinghe en bevorderinge vande Draperie-neeringen’. Het stadsbestuur trof tal van maatregelen en zorgde dat

49 Ibidem, p. 187.

50 Ibidem, p. 189.

51 Associaties met de toenmalige realiteit worden voorts opgeroepen doordat ook het Leidse stadhuis sinds de renovatie van de gevel uit 1598 een hoog bordes bezat (zie bijvoorbeeld het prentje van het stadhuis in Orlers, Beschrijvinge, p. 112) en doordat, zoals Ekkart al in zijn studie over Van Swanenburg heeft betoogd, de figuur die de keuren afleest, gelijkenis vertoont met een geëtst portret van Jan van Hout; bovendien zou de figuur geheel rechts, gezien zijn houding en uiterlijk, heel goed Van Swanenburg kunnen zijn, die van juli 1598 tot juli 1599 schepen was. Ekkart oppert in zijn bespreking van het schilderij tevens de mogelijkheid dat alle figuren op het bordes portretfiguren zijn, hetgeen, gezien de schilderwijze, uiterst plausibel lijkt.

[p. 164]

er gebouwen kwamen waar de wollen stoffen ‘ghewarandeert, besichtich, gevisiteerdt, ende geoordeelt’ werden. Zo kon men er op toezien dat ‘alle de keuren ende Ordonnantiën’ ook werkelijk werden nageleefd.⁵² De inspanningen van de magistraat komen in Orlers boek niet alleen aan de orde in het gedeelte over de textielnijverheid, maar ook in de passage over de opeenvolgende stadsuitbreidingen. Nadat het inwonertal van Leiden in het begin van de eeuw explosief was gestegen, had de vroedschap in 1610 besloten de stad voor de vierde maal te doen vergroten. Er werden ‘Landen, Speelhoven ende Thuynen, gheleghen aende Wesst ende Noortzijde’ opgekocht waardoor de stad - en dat was een bijkomend voordeel - nu ‘by naer [...] een ronde forme’ kreeg.⁵³ In het volgende jaar begon de uitbreiding van het grachtenstelsel en werden de ‘Chingelsloot’, de ‘Delftgraft’, gegraven, ook werden in dat jaar de ‘Walle ende vier Bolwercken’ aangelegd en in het jaar daarop, dus in 1612, was het werk voltooid.⁵⁴ Ik acht het goed mogelijk dat op een van de vier (eens vijf) schilderijen waarop de verschillende productiefasen van de wol zijn verbeeld, het paneel met Het wassen van de vachten en het sorteren van de wol naar deze stadsuitbreiding wordt verwezen (afb. 8). Op het schilderij heeft de gracht die, vanaf de voorgrond links, in een lange diagonaal de diepte inloopt, een opvallende plaats gekregen.⁵⁵ Uit archivalische bronnen blijkt dat het schilderij ofwel uit 1607 ofwel uit 1612 dateert.⁵⁶ In het laatste geval zou het paneel stammen uit het jaar dat de vierde stadsuitleg werd voltooid.⁵⁷

De parallellen tussen de schilderijen van Van Swanenburg en de tekst van Orlers zijn talrijk. Net als Van Swanenburg plaatst Orlers niet alleen de oude tegenover de nieuwe nering, maar ook het verval tegenover de voorspoed en de gesel Gods tegenover de goddelijke barmhartigheid; voorts beschouwen zowel Orlers als Van Swanenburg de neergang van de oude en de bloei van de nieuwe nering in het licht van de voortgang van de tijd en de eeuwigdurende opeenvolging van opkomst en verval, en prijzen zij beiden de succesvolle stimuleringsmaatregelen van de magistraat. En ten slotte worden de diverse ambachten binnen de wolnijverheid door Orlers een voor een beschreven

52 Orlers, Beschrijvinge, p. 171.

53 Ibidem, p. 31 - 32.

54 Ibidem, p. 33.

55 Ekkart, Van Swanenburg (n. 37), p. 43, gaat ervan uit dat het Rapenburg en de Vliet zijn afgebeeld. Maar wanneer we de afgebeelde situatie vergelijken met bijvoorbeeld de plattegrond in het boek van Orlers, blijkt dat de combinatie van houten en stenen bruggen (één houten en één stenen boogbrug bij de hoofdgracht, en één brug geheel in het verschiet, aan het eind van de dwarsgracht) die op het paneel is uitgebeeld, daarop in het zuidelijke gedeelte van de oude stad niet is terug te vinden.

56 Het is op basis van archivalische bronnen niet vast te stellen welke van de twee schilderijen met uitbeelding van de productiewerkzaamheden die als laatste aan de reeks zijn toegevoegd uit 1607 dateert en welk uit 1612. Ekkart, Van Swanenburg, p. 28.

57 Zoals Ekkart, Van Swanenburg, p. 43, reeds heeft opgemerkt, wijkt de compositie van het schilderij sterk af van de eerdere panelen en vertoont het enige perspectivische merkwaardigheden, waardoor bijvoorbeeld de rechter kadewal veel hoger lijkt te liggen dan de gracht. Het schilderij bestaat als het ware uit twee gedeelten: een stadsgezicht en een scène met de bedrijvigheid van de wolproductie. Het sorteren van de wol, rechts op de achtergrond, lijkt in een binnenruimte plaats te vinden, maar direct links van deze scène zien we de buitenmuur van een gebouw. De twee portretachtige figuren, op het middenplan direct rechts van de achterste van de twee wolwassers, lijken later aan de compositie te zijn toegevoegd. Ze hebben geen plaats in de perspectivische ruimte en zijn als enige niet bij de handelingen van het wassen of sorteren betrokken. Ekkart veronderstelt dat hier twee functionarissen van de Hoofdneringhe zijn geportretteerd.

[p. 165]

Afb. 8 Isaac Claesz. van Swanenburg, Het wassen van de vachten en het sorteren van de wol, 1607 of 1612.

en door Van Swanenburg allemaal stuk voor stuk uitgebeeld. Nu waren Orlers en Van Swanenburg natuurlijk tijdgenoten en zij verkeerden in dezelfde kring. Bovendien dienden de schilderijen en de tekst van Orlers verwante doelen. Dit is goed te zien wanneer we de opdrachten van het stadsbestuur aan Van Swanenburg naast de tekst van Orlers leggen. Uit de opdracht van de Leidse magistraat aan Van Swanenburg blijkt dat de schilderijenreeks moest strekken ‘ter eere van de stadt en de neeringe’, en toen in 1607 werd besloten dat er een paneel aan de reeks zou worden toegevoegd (er was ‘noch ledich of open staende [...] plaetse’ in de secreetkamer) werd daarbij vermeld dat dit schilderij moest dienen als ‘cieraet of orneringe van de neeringe’. De bedoeling was dat de ‘heeren Coopluijden ende andere uijtlantsche persoonen’ die de secreetkamer bezochten, ten volle zouden beseffen ‘bij wat middelen God Almachtich’ de stad begunstigde.⁵⁸ Dit komt sterk overeen met de termen waarin Orlers motiveert waarom hij de woinijverheid uitvoerig en naar beste kunnen heeft beschreven. Hij deed dit, zo lezen we, opdat men ‘sal mogen weten, wat waren alhier binnen der Stede ghemaekct werden’ en hoopt daarmee ‘de neringen te helpen vorderen, ende behulpelick te zijn’.⁵⁹

Een dergelijke congruentie tussen beeld en tekst ontbreekt in de bronnen met be-

58 Citaten ontleend aan: Ekkart, Van Swanenburg, p. 27. Hier wordt verwezen naar Regionaal Archief Leiden (RAL), SA II, nr. 7816-7820, bijlagen Thesaurier Ordinaris 1595-1596 en RAL, SA II, nr. 50, Gerechtsdagboek F, fol. 254v-255 en RAL, SA II, nr. 50, Gerechtsdagboek F, fol. 254v-255.

59 Orlers, Beschrijvinge, p. 192.

[p. 166]

trekking tot de reputatie van Leiden. Uit de landsbeschrijvingen kwam naar voren dat Leiden haar faam voor alles dankte aan de vermaarde Academie. Maar op het bestudeerde beeldmateriaal waren verwijzingen naar de universiteit slechts zelden aan te treffen. Wellicht is het feit dat de universiteitsgebouwen niet bijzonder groots en monumentaal waren hierop van invloed geweest. Daarnaast dienen we ons te realiseren dat de bestudeerde teksten veelal zijn ontstaan met de steun van de (provinciale) Staten, terwijl het beeldmateriaal steeds is gebaseerd op ontwerpen die werden gemaakt voor de vrije markt. De wandkaarten van Holland werden door Amsterdamse uitgevers op de markt gebracht en ook een groot deel van de Guicciardini-edities heeft in Amsterdam het licht gezien.⁶⁰

60 Dit verklaart waarschijnlijk waarom juist het hoofdstuk over Amsterdam in deze edities relatief rijk van illustraties werd voorzien.

De schilderijenreeks van Abraham Lambertsz. van den Tempel

Een tweede prestigieuze reeks schilderijen die in opdracht van de stad werd geschilderd, dateert uit circa 1650. In augustus 1648, dus twee maanden na het sluiten van de Vrede van Munster ontving Abraham Lambertsz van den Tempel de opdracht tot het schilderen van drie omvangrijke doeken. Het eerste schilderij uit de reeks, dat Van den Tempel in 1650 voltooide, toont de Stedenmaagd die gekroond wordt door Minerva.⁶¹ In de beeldvorming rond Leiden speelt Minerva een prominente rol. Zij was de godin van studie en wijsheid, maar gold ook als beschermvrouwe van de weefkunst. Gezien de omgeving waar de schilderijen hingen - de reeks was bestemd voor de in 1642 voltooide Lakenhal - zal men Minerva hier in de eerste plaats hebben geassocieerd met de weefkunst.

De twee volgende twee schilderijen uit de reeks werden beide in 1651 voltooid. Op de manshoge doeken wordt net als op de allegorieën van Van Swanenburg het verval en de opkomst van de wolnering getoond. Op het eerste schilderij is te zien hoe Mars, terwijl hij de Vrijheid vertrapt, de personificatie van de Textielnering verjaagt: samen met Minerva en Mercurius verlaat zij de stad (afb. 9).

Het tweede doek, De Stedenmaagd ontvangt de Nering, toont de situatie na het sluiten van de vrede (kleurkatern afb. 16). Op de voorgrond knielt de Vrede voor de Stedenmaagd. Links staan Minerva en Mercurius, direct rechts van de Stedenmaagd is de Gerechtigheid uitgebeeld.⁶² Hoewel zowel op de schilderijen van Van den Tempel als op

61 Abraham van den Tempel, De Stedenmaagd door Minerva gekroond, doek 176 × 221 cm, gesigneerd rechtsonder A van d Tempel/1650.

62 Chr. Vogelaar gaat er in zijn beschrijving van de doeken van uit (A. Blankers, J. Giltaij, F. Lammertse (red.), Hollands Classicisme in de zeventiende-eeuwse schilderkunst, tent. cat. Rotterdam 1999, cat. nr. 48 en 49, p. 254-263) dat op het schilderij De Stedenmaagd ontvangt de nering, links knielend voor de Stedenmaagd, net als op het doek met Mars die de nering verjaagt, de Vrijheid is afgebeeld. Wanneer we echter lezen hoe Tobias van Domselaer in zijn Beschryving Der Sieraaden van het Tooneel, Voor de Vertooningen van 't Beleg en Onzet van Leiden; Met de Verklaaring derzelver Zinnebeelden, de Vrijheid en de Vrede beschrijft, lijkt de conclusie gerechtvaardigd dat op het doek Mars verjaagt de Nering inderdaad de (vertrapte) Vrijheid is uitgebeeld, maar op het schilderij De Stedenmaagd ontvangt de Nering de knielende figuur links niet de Vrijheid voorstelt, maar de Vrede. De Vrijheid, lezen we bij Van Domselaer: ‘Luchtig is zy gekleedt om dat de Vryheydt de minste belemmering qualijk verdragen kan [...] De lans of speer betekent, dat de Vryheydt zoo waardig is, dat men tot haar bescherming, de wapenen wel mag gebruyken. Den hoedt, muts of bonnet, is van alle oude tijden af, een teyken van Vryheydt geweest [...]’. Deze beschrijving correspondeert met de figuur op het schilderij Mars verjaagt de Nering, maar niet met de figuur die voor de Stedenmaagd knielt op het schilderij De Stedenmaagd ontvangt de Nering. Zij beantwoordt wel aan de manier waarop Van Domselaer de Vrede beschrijft: dit is ‘een zedige Vrouw, met een aangenaam en vriendelijke wezen rijkelijk gekleedt, en kostelijk versiert [...] een vriendelijk wezen toontze aan de Vreemdelingen, en schijnt die, tot haar bezoek, uyt te nooden [...]’,T. van Domselaer, Beschryving Der Sieraaden van het Tooneel, Voor de Vertooningen van 't Beleg en Onzet van Leiden; Met de Verklaaring derzelver Zinnebeelden, Amsterdam 1670, p. 6, 7 en 11.

[p. 167]

Afb. 9 Abraham Lambertsz. van den Tempel, Mars verjaagt de Nering, 1651.

de reeks van Van Swanenburg het verval en de hernieuwde bloei van de Leidse wolnering wordt uitgebeeld, verschillen de reeksen in de uitwerking van het thema aanzienlijk van elkaar. Terwij1 Van Swanenburg de teloorgang van de oude wolnijverheid en de bloei van de gemoderniseerde wolindustrie verbeeldt door een stramme oude vrouw tegenover de jonge, zwierige gestalte van de Nieuwe Nering te plaatsen, wordt bij Van den Tempel zowel op het schilderij Mars verjaagt de Nering als op het schilderij De Stedenmaagd ontvangt de Nering uitgebeeld door een jonge vrouw in een licht gewaad. De neergang van de Leidse wolnijverheid wordt door Van den Tempel in verband gebracht met de oorlog, de hernieuwde bloei met de vrede. De verouderde productiemethoden

[p. 168]

en de introductie van nieuwe technieken door de Zuid-Nederlanders blijven bij hem buiten beschouwing, evenals de productvervalsing van de Duffelse wolproducenten. Ook de verwijzing naar de voortgang van de tijd in een onontkoombare cyclus van opkomst en verval treffen we op de schilderijen van Van den Tempel niet aan. En terwijl de bemoeienissen van de stedelijke overheid door Van Swanenburg worden gevisualiseerd door het aanbieden van het nieuwe keurenboek aan de Stedenmaagd en het afkondigen van de keuren vanaf het stadhuis, wordt de regelgeving rond de stedelijke wolnering bij Van den Tempel slechts aangeduid door het boek dat de textielnijverheid onder de arm draagt. Nu zijn deze verschillen wel te verklaren. In de wijze waarop ze de Leidse textielnijverheid verbeelden sluiten beide schilders direct aan bij de actualiteit. Immers toen Van Swanenburg het werk voor zijn panelen opnam lagen de vernieuwingen in de wolnijverheid en de stimuleringsmaatregelen van de magistraat nog maar kort achter hem, terwijl Van den Tempel de opdrachten voor zijn schilderijenreeks kort na het sluiten van de Vrede van Munster ontving.

Overigens valt er naast alle verschillen ook een opmerkelijke overeenkomst waar te nemen tussen de beide reeksen: de personificatie van de nieuwe Leidse wolnering draagt zowel bij Van den Tempel als bij Van Swanenburg over haar licht gekleurde gewaad een zware donkere lakense doek. Beide schilders verwijzen zo naar de oude Leidse lakennering, zonder welke de moderne wolindustrie nooit tot bloei had kunnen komen. Zo dragen zowel Van Swanenburg als Van den Tempel bij aan de ‘eewige memorie en gedachtenisse van onse Leydsche Draperie’.

Reputatie versus zelfbeeld

Rest ons nog de vraag waarom het zelfbeeld van Leiden wordt beheerst door de wolnijverheid terwijl de stad elders in het gewest werd geassocieerd met de tuinbouw en bovenal met de universiteit. Verschillende factoren kunnen hierbij een rol hebben gespeeld. Dat de wolnijverheid binnen het zelfbeeld van Leiden een prominentere rol speelt dan de universiteit staat, dunkt mij, niet los van het feit dat de stedelijke magistraat nauw betrokken was bij de modernisering van de textielnijverheid (Orlers prijst dan ook ‘[...] naerstige toesicht ende sorghe van de Magistraten [...] tot onderhoudinghe en bevorderinge vande Draperie-neeringen’), terwijl de stichting van de universiteit werd geïnitieerd door de Staten-Generaal en de prins. Bovendien betekende de wolnijverheid werk en welvaart voor een groot deel van de bevolking. Orlers stelt dat tweederde van de Leidenaars in de wolnijverheid ‘te werck komen, ende haren kost winnen’. De opbrengst van het land rond Leiden werd weliswaar in de stad ter markt gebracht en voorzag de stedelingen overvloedig van ‘allerley nootdruft’ en ook de universiteit droeg zeker bij tot de economie van de stad, en was van groot belang voor de boekhandel- en uitgeversbranche, maar alleen de wolnijverheid verschafte de inwoners van Leiden een grootschalig emplooi.

[p. 169]

Dat men elders in het gewest Leiden vooral zag als universiteitsstad heeft mijns inziens te maken met het feit dat Leiden weliswaar de belangrijkste maar allerminst de enige wolproducerende stad in het gewest was: ook in Delft, Haarlem, en Amsterdam werden wollen stoffen gefabriceerd. Als universiteitsstad bekleedde Leiden daarentegen een unieke positie binnen het gewest. Zo kon het gebeuren dat Leiden binnen de stadspoorten werd gezien als de stad van ‘Arachnes Vlaems ghetou en wolledrapery’, terwijl men elders in het gewest kwalificaties als ‘den Tuyn van heel Hollandt’, of ‘het Batavische Athene’ en de ‘Moeder der wijsheyt en geleertheyt’ passender achtte.