De Zeventiende Eeuw. Jaargang 21

[p. 397]

Discussieforum

Repliek op de bespreking van Handel tussen Rusland en de Nederlanden, 1560-1640 door Joost Jonker in De zeventiende eeuw 20 (2004), p. 349-351.
Eric Wijnroks

Volgens Jonker maak ik in mijn proefschrift methodologisch een aantal elementaire fouten die de stelling van mijn proefschrift ondergraven; ik zou daarmee mijn werk zelfs ‘te grabbel’ hebben gegooid. Mijn belangrijkste these - de ongebroken overgang tussen Antwerpen en Amsterdam in de Ruslandhandel - wordt door hem niet inhoudelijk aangeroerd.

Jonker ziet een drietal methodische defecten. Het eerste heeft betrekking op mijn gebruik van het begrip handelsnetwerk. Ik zou netwerken opvatten ‘als zelfstandige eenheden in de historische werkelijkheid op hetzelfde niveau als compagnieën’ omdat ik in verband met handelsnetwerken spreek over strategische en uitvoerende niveaus, aparte clusters, geldschieters en toetredende leden. Jonker gaat echter voorbij aan de door mij gegeven definiëring van een handelsnetwerk (p. 30-31) waarin ik juist uitvoerig wijs op het nonformele, grillige, fluctuerende en ongelijksoortige karakter ervan. Om het onderscheid tussen een handelsnetwerk en een compagnie aan te geven, stel ik letterlijk: ‘Het commercieel netwerk van een koopman is het geheel van zijn min of meer regelmatige betrekkingen tot anderen, terwijl een compagnie daarvan een geformaliseerd en gefixeerd onderdeel uitmaakt.’ Op het moment dat ik derhalve spreek van clusters en leden van handelsnetwerken duid ik daarbij per definitie op categorieën binnen een niet-zelfstandige context. Datzelfde geldt natuurlijk ook wanneer ik het heb over ‘geldschieters’ en de ‘strategische en uitvoerende niveaus’. Dit zijn simpelweg die personen die zich met een zekere frequentie binnen hun handelsnetwerk manifesteren als geldschieters, beslissers of juist meer uitvoerders - in compagnieverband of anderszins. Dit lijkt misschien op een academische spitsvondigheid, maar het is gewoon gangbaar Nederlands. Vergelijk de zinsnede ‘het strategisch niveau - bestuurders en beleidsmakers - van het regionale onderwijsveld’. Ook hier gaat het om categorieën en concrete functies binnen een niet-zelfstandige context, in dit geval het regionale onderwijsveld.

Jonker geeft meerdere vindplaatsen die zijn stelling zouden moeten staven, maar nergens acht ik zijn punt eenduidig aangetoond. Het citaat dat hij geeft - ‘de nieuwe of beoogde leiders van hun familienetwerk’ (p. 223) - lijkt zijn kritiekpunt nog het meest te bevestigen. Hier is namelijk inderdaad sprake van een netwerk dat met een kennelijk

[p. 398]

oogmerk toekomstige leiders naar voren schuift, oftewel opereert als een min of meer zelfstandige eenheid. En dat is precies zoals het hier ook door mij bedoeld is. Het handelt hier namelijk om een concrete, in omvang beperkte familiekring waarbinnen strategische afspraken werden gemaakt. Dit verschijnsel houdt verband met het gegeven dat met name binnen het Antwerpse koopliedenmilieu - in de Amsterdamse periode zou dit verschijnsel gaandeweg eroderen - het belang van het individu ondergeschikt was aan dat van de groep. Als het om de continuïteit van het huis ging, dan traden de dominante leden ervan vaak op als waren zij een soort raad van commissarissen. Op basis van strategische motieven bepaalden zij onder meer de onderwijs-, beroeps- en huwelijkskeuze van de jongere garde. Die dominante groep bestond vaak uit een vader met een of meer oudere schoonzonen.

Jonkers tweede kritiekpunt betreft de netwerkanalyse zelf: ‘Binnen een netwerk valt altijd wel een verbinding te leggen, waarmee netwerken een automatische continuïteit krijgen die nu juist te bewijzen valt.’ Hij spreekt in dit verband over ‘inlegkunde’. Nu is ‘inlegkunde’ inderdaad een valkuil. Dit komt omdat de omvang van een netwerk niet ondubbelzinnig kan worden vastgesteld. Het is net als bij familie; als het begrip maar genoeg wordt opgerekt, is iedereen familie van iedereen. Ik bestrijd echter met klem dat ik mij aan ‘inlegkunde’ zou hebben schuldig gemaakt. Elke koopman die ik tot de kerngroep of de middelste schil van een handelsnetwerk reken - vele tientallen personen - wordt een positie toebedeeld die ik analytisch verdedigbaar acht op grond van de aard en/of frequentie van de betrekkingen. Mijn stelling aangaande de continuïteit tussen Antwerpen en Amsterdam achtte ik pas bewezen toen bleek dat de kernen en/of middelste schillen van vele handelsnetwerken aan elkaar gerelateerd waren.

Het verwijt van inlegkunde is met name onterecht, omdat in mijn proefschrift voor het eerst het patroon van die continuïteit wordt blootgelegd. In de Antwerpse vroegmoderne tijd vervulde de oudste schoonzoon hierin een sleutelrol. De meeste Antwerpse kooplieden waren vele jaren ouder dan hun echtgenote. Vaak hadden zij gezinnen van tien kinderen of meer. Bij een vroegtijdig overlijden van de koopman voorkwam deze oudste schoonzoon dat het ‘huis’ ten onder ging. Deze schoonzoon moest aan de hoogste maatstaven voldoen: loyaal, rechtschapen en capabel. Meestal was hij een goede handelsvriend en hooguit vijftien à twintig jaar jonger dan zijn schoonvader en vaak ook kwam hij uit dezelfde geboortestreek. De primaire taak van deze ‘ideale schoonzoon’ bestond er uit de echte zonen te zijner tijd het pad der negotie te wijzen. Een van de talrijke voorbeelden die ik geef, betreft de familie Le Maire. De in Antwerpen woonachtige vader en oom van de bekende Isaac le Maire waren rond 1565 actief in de Russische havenstad Narva. Op zeker moment trouwde Jacques van de Walle een van de oudere zusters van Isaac. Jacques van de Walle vormde circa 1575 samen met zijn broers en Gilles Hooftman de Oude een compagnie voor de handel op Noord-Rusland. Rond 1585 betrok hij zijn jongere zwager bij zijn activiteiten. Vanaf die tijd zette Isaac le Maire de Russische handel vanuit Amsterdam voort en hij viel daarbij terug op veelal dezelfde families als waarmee zijn vader en oom in verbinding hadden gestaan.

Het derde verwijt dat Jonker mij maakt, betreft de, volgens hem, ‘cruciale vraag naar

[p. 399]

de representativiteit van de gegevens’. Gezien het grote aantal protocollen valt het volgens hem niet aan te nemen dat deze integraal zijn doorgenomen. ‘Een steekproef?’, zo vraagt Jonker zich af. Al komt het Jonker onwaarschijnlijk voor, toch heb ik alle voor mijn onderzoek belangrijke archieffondsen inderdaad integraal doorgenomen: de Antwerpse certificatieboeken, de vonnissen van de Hoge Raad en het Hof van Holland, de Liassen Rusland en de Hollandse afdeling in het Russisch Staatsarchief. Alles bij elkaar vele duizenden folio's. Voor het Amsterdams notarieel archief daarentegen ben ik primair uitgegaan van Simon Harts kaartsysteem - elk kaartje geeft de samenvatting van een document. Wie dit kaartsysteem kent, weet dat dit het archief zelf bijna als hoofdbron heeft verdrongen. De originele documenten mogen niet worden ingezien en de microfilms zijn van zodanige kwaliteit dat integraal doornemen onmogelijk was. Gelukkig geeft dit kaartsysteem voor ‘mijn’ tijdvak en interessegebied bijna 100% dekking. Ik ben niet eenmaal op een gefilmd document gestuit dat niet ook beschreven werd in het kaartsysteem. Wel gaven de gefilmde documenten soms meer detailinformatie dan het kaartje.

Met zijn suggesties over de representativiteit van gegevens meent Jonker de bewijskracht van mijn these fundamenteel te ondergraven. Eenieder die mijn proefschrift echter leest, kan constateren dat meer dan 95% van het totale bronnenmateriaal van kwalitatieve aard is, slechts een miniem deel draagt een kwantitatief serieel karakter. Hoe kan men dan denken aan representativiteit? Representatief voor wat? Hoezo een steekproef? Bijna alle geraadpleegde bronnen zijn immers uniek in de zin van dat ze ons inzicht geven in een bepaald facet van het verleden. Al hetgeen dat bewaard is gebleven, moet gelezen worden, want slechts uit de interpretatie van die veelheid van ontsloten uniek bronnenmateriaal valt er een patroon te reconstrueren dat de waar te nemen realiteit het dichtst benadert. Overigens ben ik voor die onderdelen van het bronnenmateriaal waarvoor representativiteit wel van belang is - met betrekking tot de omvang en structuur van de Antwerpse en Amsterdamse scheepvaart - die vraag geenszins uit de weg gegaan. Door mijn Antwerpse bevindingen te relateren aan de reeds eerder door A. Attman ontsloten gegevens was ik in staat te concluderen dat in de jaren 1562-1564 de Antwerpse kooplieden met name gebruik hebben gemaakt van buitenlandse schepen - vooral Duitse - en dat zij in de jaren 1565-1567 daarnaast veelvuldig gebruik zijn gaan maken van Nederlandse schepen. Het Amsterdamse bronnenmateriaal heb ik afgezet tegen gegevens afkomstig van Russische en Italiaanse havenautoriteiten. Daaruit bleek dat het volume van de totale Nederlandse scheepvaart - zo'n dertig schepen jaarlijks - ongeveer eens zo groot moet zijn geweest als de aantallen die naar voren kwamen uit het Amsterdams notarieel archief. Een andere voorzichtige conclusie luidt dat zo'n driekwart van de Nederlandse schepen in Amsterdam was bevracht.

Ten slotte zou ik willen wijzen op een hilarische paradox in Jonkers recensie. Ik zou mijn proefschrift ‘te grabbel’ hebben gegooid vanwege het gebruik van gegevens waarvan de representativiteit niet zou zijn aangetoond, maar diezelfde gegevens vormen ‘een weldaad voor iedereen die zich met de handel in dit tijdvak bezighoudt’. Wanneer dus een ándere historicus zijn voordeel doet met de door mij verkregen gegevens, dan is de vraag naar representativiteit voor Jonker geen issue meer...

[p. 400]

Dupliek
Joost Jonker

In zijn repliek verweert Wijnroks zich tegen mijn kritiek op zijn netwerkbenadering en het ontbreken van een behoorlijke bronnenverantwoording met een nadere uitleg van de manier waarop hij de term netwerk gebruikt en van de bronnen die hij voor zijn boek raadpleegde. Hij gaat echter voorbij aan de inhoudelijke strekking van mijn kritiek.

Om met de onderzoekstechnieken te beginnen: met zijn gebruik van het begrip netwerk neemt Wijnroks als bewezen aan wat nog bewezen moet worden. In zijn repliek verdedigt hij zijn stelling met een door hem geconstateerde continuïteit van de netwerken in de Ruslandhandel, die berust op het feit dat ‘de kernen en/of middelste schillen van vele handelsnetwerken aan elkaar gerelateerd waren’. Hier neemt Wijnroks ten onrechte zijn uitkomsten als eindpunt, als de verklaring zelf. Alleen wie model met werkelijkheid verwart kan het loutere bestaan van netwerkverbindingen als bewijs aanvaarden. Netwerken zijn immers modellen, door de historicus geconstrueerd om samenhangen in het verleden te helpen opsporen. De onderzoeker kan gevonden samenhangen vervolgens gebruiken om te onderzoeken of ze een ander verschijnsel helpen verklaren, maar de geconstateerde verbanden zelf kunnen daarvoor pas als bewijs gelden wanneer ze door ander materiaal worden gesteund. Concreet betekent dat in het onderhavige geval, dat Wijnroks zijn netwerken had moeten gebruiken als startpunt voor een onderzoek naar de continuïteit in de Antwerpse en Amsterdamse Ruslandhandel, bijvoorbeeld door na te gaan of het kapitaal en de kennis benodigd voor deze branche inderdaad voornamelijk of zelfs exclusief via die specifieke kanalen hun verspreiding vonden. Door een onderzoeker gelegde relaties zeggen immers niets; het gaat om de kwaliteit en de aard van de relaties.

Voor wat mijn bezwaar van inlegkunde betreft wil ik slechts opmerken, dat de manier waarop Wijnroks verbindingen legt en netwerken construeert, mij vaak niet kon overtuigen. Conform zijn definitie omvat het netwerk van een koopman ‘het geheel van zijn min of meer regelmatige betrekkingen tot anderen’. Voor de samenstelling van zijn netwerken wegen neven en aangetrouwde familie even zwaar als zakenrelaties, wat tot connecties leidt als ‘Waarschijnlijk bracht een dochter van de laatste, Judith, de familie in verbinding met de handelaren van het grote netwerk. Deze vrouw was namelijk een schoonzus van Marcus de Vogelaer de Oude’ (p. 251). Een ander willekeurig voorbeeld biedt pagina 26, waar Jacques Bernarts en diens compagnon Isaac Lemaire ‘de jongere generatie van een al langer bestaand netwerk’ genoemd worden omdat Bernarts de neef was van de voormalige partner van Isaacs vader. Door zakelijke relaties en familiebetrekkingen ongedifferentieerd door elkaar te gebruiken, construeert Wijnroks een schijncontinuïteit in zijn economische netwerken.

Ook de door mij bekritiseerde representativiteit is in wezen een methodisch punt.

[p. 401]

Historici dienen zich voortdurend rekenschap te geven van de aard van hun bronnen en van de mate waarin zij de historische werkelijkheid weerspiegelen. Hierover dienen zij zich tegenover de lezer te verantwoorden. Wijnroks' repliek komt neer op het bekende volumeargument: de geraadpleegde ‘vele duizenden folio's’ van ‘alle voor mijn onderzoek belangrijke archieffondsen’ zullen immers wel genoeg zijn? Helaas, dat hangt volledig of van de gevolgde methode, want geven de gebruikte bronnen wel een goed beeld van het bestudeerde verschijnsel? Vonnissen van de Hoge Raad en het Hof van Holland zijn prachtig, maar zouden lagere instanties niet meer en kenmerkender zaken hebben afgedaan? En dan het Amsterdamse notariële archief: het door Hart begonnen kaartsysteem heeft delen ervan toegankelijk gemaakt. Voor de periode tot omstreeks 1610 zou de dekking volgens deskundigen vrij compleet zijn, maar niemand weet hoe compleet. Wijnroks had in zijn boek allereerst duidelijk moeten maken dat hij het archief via die onzekere toegang benaderd heeft en zich vervolgens dienen of te vragen, of deze bron wel voldoende representatief is. Het notarieel archief geeft namelijk slechts een bepaald deel van de transacties in een gegeven branche. Veel transacties werden met onderhandse contracten afgedaan, alleen gerezen moeilijkheden leidden dan tot een notariële akte. Er kan dus gerede twijfel bestaan aan de representativiteit van bepaalde bronnen.

Ten slotte kenmerkt het Wijnroks' methodische argeloosheid, dat hij een ‘hilarischeparadox’ ziet in wat een fundamenteel gegeven van de geschiedwetenschap is. Met zijn onderzoek brengt hij veel gegevens aan het licht die anderen dankbaar zullen gebruiken, maar door de technische manco's missen zijn conclusies omtrent de grote mate van continuïteit tussen de Antwerpse en de Amsterdamse Ruslandhandel overtuigingskracht.