De Zeventiende Eeuw. Jaargang 21

[p. 179]

Ten geleide
Imitatie in de zestiende en zeventiende eeuw
Jeroen Jansen en Elmer Kolfin

Op 23 april 2004 werd in Amsterdam een interdisciplinair congres gehouden over imitatie in de zestiende en zeventiende eeuw, een initiatief van de deelnemers aan het NWO-onderzoeksproject ‘Imitation: between Plagiarism and Originality. The Scope and Boundaries of Textual Imitation (imitatio auctorum) in European Literature from ca. 1500 to ca. 1700: Italy, France, Netherlands’. Van de op dit congres gehouden lezingen is een zestal geselecteerd voor publicatie in De zeventiende eeuw.

Imitatie is een belangrijk poëticaal element in de renaissance, maar de manier waarop de navolging in de diverse kunstvormen gestalte krijgt, is allesbehalve uniform. Daarom is het weinig zinvol een precieze definitie van het begrip te geven. Die zou immers bij voorbaat geen recht doen aan de historische praktijk waarin vertaling, imitatie en emulatie vaak juist naadloos in elkaar overgaan. In de zes artikelen worden de manieren waarop ‘vertaling’, ‘imitatie’ en ‘emulatie’ functioneren, geproblematiseerd en getoetst aan die veelzijdige praktijk. Daarbij komen ook de verschillende gradaties van imitatie aan de orde, uiteenlopend van het zich inleven in klassieke modellen tot het slaafs kopiëren van (gedeelten van) het voorbeeld.

In vrijwel alle stukken wordt de poëticale problematiek van de verbondenheid tussen translatio, imitatio en aemulatio besproken. Het gaat dan om navolging als een noodzakelijk element bij wedijver, maar ook om de relatie tussen vertalen en imiteren, en om de status van emuleren. Hiernaast worden ook traditionele procédés behandeld, zoals het verhullen van de navolging tegenover de duidelijke allusie op een voorbeeld als kunstzinnig spel.

Jeroen Jansen beschouwt literaire navolging als een procédé dat een variabele intensiteit in de relatie tussen origineel en navolging veronderstelt. Dit impliceert een wijd terrein aan imitatieve vormen. Emulatie staat hier enigszins buiten, aangezien dit een waardeoordeel inhoudt. Dit laat echter onverlet dat literaire wedijver altijd aanwezig kan zijn, zowel bij de rivaliserende scholier als bij de zich respecterende literator. Zoals stilistische van inhoudelijke navolging moet worden onderscheiden, kan ook emulatie in stijl van inhoudelijke emulatie gescheiden worden. De verschillende vormen van imitatie worden geïllustreerd in de bijdrage van Paul Smith, die de vertaling bespreekt die Heyns van het werk van Du Bartas maakte. Er is hier zowel sprake van een directe vertaling, als van het gebruik van andermans vertaling, vertaling van ander werk van Du Bartas, continuering en de opname van andermans tekst.

Arnoud Visser spitst zijn artikel toe op het embleem. Volgens hem bepaalt de productiewijze van individuele embleembundels de marges waarbinnen het poëticale procédé van imitatio kan worden gereconstrueerd. Alciato's Emblemata bijvoorbeeld zijn primair

[p. 180]

gemodelleerd naar het Griekse epigram, terwijl Erasinus' Adagia een belangrijke tussenbron vormden voor formuleringen en verwijzingen. De vorm van Alciato's emblemen (motto, pictura en epigram) werd weliswaar door anderen overgenomen maar op verschillende manieren uitgewerkt, omdat het model buiten de emblematatraditie in de klassieke literatuur werd gezocht. Bettina Noak beperkt zich in haar bijdrage tot twee Nederlandse navolgingen van Muretus' Neolatijnse tragedie Caesar (1545), waarin de eigen visie van de vertalers op de persoonlijkheid van Caesar en een eigen verwerking van historische bronnen voor afwijkingen zorgt. De herinterpretatie van Caesars heerschappij als een ‘staatsmachine’ wordt in verband gebracht met het politieke debat in de Nederlandse Republiek tijdens de zeventiende eeuw.

In het artikel van Thijs Weststeijn blijkt dat het ‘volgen van de natuur’ een verbindende factor is in Van Hoogstratens opvattingen over schilderkunstige imitatie: alleen de ongecorrumpeerde afbeelding van de natuur waarborgt een schilderkunstig niveau dat zich kan meten met dat van de antieken. Eric Jan Sluijter laat zien dat zeventiendeeeuwse schilders de noodzaak tot onderlinge wedijver onderkennen, maar dat zij niet over de vorm van die wedijver spreken. Het overtreffen via navolging wordt ook alleen impliciet aan de orde gesteld binnen een leerproces. Wedijver door middel van herkenbare ontlening bij hetzelfde onderwerp, wat in de praktijk tamelijk gangbaar was (Rembrandt), lijkt slechts eenmaal te worden verwoord (Junius). De relatie tussen emuleren en imiteren was dan ook problematisch omdat voor een geslaagde emulatie moest worden voldaan aan twee tegengestelde voorwaarden, namelijk herkenning en verhulling.

De artikelen maken ieder voor zich duidelijk dat vroegmodern werk niet zonder meer vanuit een modern perspectief kan worden geduid of beoordeeld, en dat contemporaine waardeoordelen evenmin zomaar van de ene naar de andere kunstvorm mogen worden overgebracht. De eigentijdse reflectie geeft weliswaar enige duidelijke handvatten voor de interpretatie van de betrokken poëticale elementen, maar toch ook is het van evident belang naar de praktijk zelf terug te gaan. Zo moeten kunstvormen niet alleen beschouwd worden in relatie tot het overgenomen (geïmiteerde, vertaalde) origineel of tot de eigentijdse of moderne theorie, maar ook gerelateerd worden aan vergelijkbare kunstuitingen uit dezelfde periode of van dezelfde kunstenaar. Alleen dan blijkt wat de onderliggende kern van het probleem is, namelijk in welke omstandigheden de aanwezigheid van het origineel in een vertaling, imitatie, navolging of wedijver als probleem of juist als voordeel werd ervaren. Bij gebrek aan contemporaine theorievorming kan de beoordeling ervan alleen geschieden door elk individueel geval te beschouwen in een bredere context. De onderhavige verzameling artikelen hoopt zo'n beschouwing mogelijk te maken.