De Zeventiende Eeuw. Jaargang 20

[p. 96]

Een geleerde en zijn tuin
Over de vriendschap tussen Lubbertus en Vulcanius
W. Bergsma

O jins tsjoensliet jins beswarring

men slút de doar achter jin en

is allinne yn jins keamer

men lûkt de deiske klean út dy't etc.¹

In stikje skiednis foar Nicolette

1 Piter Boersma, ûnder it twangjok. Gedichten, Bolsward 1988, p. 29.Titel en de eerste regels van dit gedicht in de vertaling van de dichter zelf: O je toverlied je bezwering / je sluit de deur achter je en / bent alleen in je kamer je / legt je door-de-weekse kleren / af die bevuild en beslijkt zijn / en trekt een rijk en koninklijk / gewaad aan je wordt nu niet meer / geplaagd door verdriet en zorgen /...

Inleiding

Tijdens ernstige studentenonlusten aan de Franeker universiteit schreef de hoogleraar Sibrandus Lubbertus in april 1597 in het Latijn aan zijn Leidse ambtgenoot Bonaventura Vulcanius:

Ik bouw een huis op mijn landgoed om daar, als het God belieft, mijn leven in rust door te brengen. O hoe vaak valt me in: o laud, wanneer zak ik U aanschouwen? Wanneer wordt het mij vergund om nu eens bij de geschriften der ouden, dan weer in de slaap of in ledige uren het zorgvolle leven in aangenaamheid te vergeten.²

Vervolgens nodigde hij Vulcanius en zijn twee Leidse collega's Franciscus Junius en Franciscus Gomarus uit om hem in de zomer te ontmoeten, ‘en dan samen in de tuin tussen vliegen en vogels van het land te genieten, gezellig te praten en misschien te filosoferen’.

Veertig jaar was de auteur van bovengenoemd brieffragment hoogleraar theologie aan de Franeker academie (1585-1625). Hij gold en geldt als een van de meest strijdlustige en onverdraagzame gereformeerden van zijn tijd. De toonzetting en de inhoud van deze brief lijken te contrasteren met Lubbertus' reputatie. Zo zal het bij sommigen be-

2 Met dank aan Fokke Akkerman, Martin Engels en Onno Hellinga voor hun kritische opmerkingen. Gelet op het karakter van dit themanummer is deze bijdrage geschreven vanuit het Friese perspectief. Zie de bijlage. De vertaling is ontleend C. van der Woude, Sibrandus Lubbertus. Leven en werken, in het bijzonder naar zijn correspondentie, Kampen 1963. Zie ook het lemma Lubbertus in: Biografisch Lexicon voor de Geschiedenis van het Nederlandse Protestantisme dl 1, Kampen 1983, p. 143-145. Voorzover niet anders vermeld, zijn de feitelijke gegevens over Lubbertus geput uit deze zeer omvangrijke, vaak ook wijdlopige studie. Qua interpretatie verschil ik in veel opzichten met de auteur.

[p. 97]

wreemding wekken dat Lubbertus drie vrienden uitnodigde die in godsdienstig opzicht zijn opvattingen niet deelden. Lubbertus vond namelijk niemand minder dan Franciscus Gomarus niet orthodox genoeg. Franciscus Junius was een irenisch man en de auteur van een boek waarin hij opriep tot godsdienstige eenheid. Vulcanius werd in zijn tijd beschouwd als een religieus indifferentist. In de lijkrede (1614) op Vulcanius door de Leidse hoogleraar Petrus Cunaeus (1586-1638) werd de godsdienst niet vermeld. Hierover werd vooral in Amsterdam veel ophef gemaakt.³

Hoewel vriendschappelijke contacten tussen personen van verschillende godsdienstige signatuur in de vroegmoderne tijd niet ongebruikelijk waren,⁴ is de vriendschappelijke verhouding tussen Lubbertus en Vulcanius op zijn minst opvallend te noemen. Hoe moeten we de in de bijlage getranscribeerde brief interpreteren? Wat bedoelde Lubbertus met zijn tuin? Wat betekende vriendschap tussen deze geleerden? Waarom waren zij onderling tolerant? Door te proberen op deze vragen een antwoord te vinden wil ik ten eerste een bijdrage leveren aan de Friese cultuur en in het bijzonder aan het academische leven in de Gouden Eeuw en ten tweede aan de studie van de vriendschap tussen twee verschillende geleerden in de Republiek der Letteren.

Ik begin met een korte schets van het leven en werk van Lubbertus. Vervolgens behandel ik het ingewikkelde probleem van de Latijnse bronnen in het algemeen en van brieven van humanisten in het bijzonder. Uitgaande van Lubbertus' tuin besteed ik daarna aandacht aan de humanistische amicitia of vriendschap tussen Lubbertus en Vulcanius. Tenslotte eindig ik met enkele opmerkingen over - instrumentele - tolerantie.

3 P.C. Molhuysen (ed.), Bronnen tot de geschiedenis van de Leidse universiteit, dl 2, 's-Gravenhage 1916 p. 73⋆ vlgg.

4 Zie voor Friesland: W. Bergsma, ‘De Reformatie in Friesland: geschiedenis en geschiedschrijving’, in: S. Zijlstra, G.N.M. Vis en D.J.M. Zeinstra (red.), Vroomheid tussen Vlie en Lauwers. Aspecten van de Friese kerkgeschiedenis, Delft 1996, p. 113-116.

Sibrandus Lubbertus

Sibrandus Lubbertus werd ca 1555 geboren in het Oost-Friese Langwarden (Butjadingen ten noordoosten van Oldenburg) als telg van een Fries boerengeslacht. Hij studeerde in Wittenberg, Genève (bij Calvijns opvolger Theodorus Beza), Bazel, Marburg en Neustadt. Lubbertus ontwikkelde zich tot een geleerde van formaat. Natuurlijk was hij trilinguïst, maar hij sprák ook Grieks en Hebreeuws.⁵ Na enkele jaren ziekentrooster in Emden te zijn geweest werd hij in 1583 naar Friesland gehaald om de Friese publieke kerk te dienen. De Friezen hadden hun oog laten vallen op deze Oost-Fries vanwege de schaarste aan predikanten (‘magna raritas evangelistarum’) en in de hoop dat Lubbertus een belangrijke hulp zou kunnen zijn bij de oprichting van een seminarie te Franeker. Twee jaar later werd de Franeker academie opgericht en werd Lubbertus benoemd tot hoogleraar in de theologie. Hij gaf colleges, liet studenten disputeren en preekte voor zijn studenten. Tot zijn dood in 1625 was hij een coryfee van deze universiteit; zijn naam

5 Van der Woude, Lubbertus, p. 34.

[p. 98]

Afb. 1 Sibrandus Lubbertus. Olieverf op paneel. 1616, door waarschijnlijk Friese kunstenaar. Stedelijk museum 't Dr. Coopmanshûs, Franeker. De kroniekschrijver Abel Eppens (1534-1590) roemt in 1583 tijdens zijn verblijf als balling in Emben Lubbertus' talenkennis: ‘Dusse ys een junge man, seer geleert in hebreeuwsch, latin, griecks und wol verstandich tegen den Ubiquitisten (Lutheranen), van de borgeren believet ...’ J.A. Feith en H. Brugmans, eds. De kroniek van Abel Eppens tho Equart I (Amsterdam 1911) 472.

wordt het vaakst genoemd in de in 1985 verschenen bundel studies over de Franeker academie.⁶ Waarschijnlijk was Lubbertus een van de beroemdste van de 177 professoren die de Franeker academie tot haar opheffing in 1811 hebben gediend.⁷

Lubbertus' verzamelde werken hebben een omvang van ongeveer 5.000 pagina's: boeken die hij deels om geldelijk gewin schreef.⁸ Het oeuvre is doordesemd van de rabies theologorum. Centraal staat bij Lubbertus het idee van een zuivere kerk, een purior ecclesia;⁹ over de liefhebbers van de gereformeerde religie laat hij zich niet uit. Lubbertus polemiseerde onder meer tegen remonstranten, katholieken en socinianen.¹⁰ Gesteund

6 G. Th. Jensma, F.R.H. Smit en F. Westra, red., Universiteit te Franeker. 1585-1811. Bijdragen tot de geschiedenis van de Friese hogeschool, Leeuwarden 1985, reg., s.v.

7 F.R.H. Smit, ‘Over honderdzevenenzeventig Franeker professoren’, in: Ibid., p. 102-118.

8 Van der Woude, Lubbertus, p. 79.

9 Dit idee van een zuivere kerk geldt niet alleen voor de gereformeerden, maar evenzeer voor katholieken en doopsgezinden van verschillende signatuur. De bisschoppen in de Zuidelijke Nederlanden wilden in de eerste helft van de zeventiende eeuw het lachen binnen en buiten de kerk verbieden. J. Verberckmoes, ‘“Daer liep soo wat luchtighs ofte kluchtighs om te lachen met onder, het welck sy gheerne hoorden”. Het lachen van de Zuidnederlanders in het begin van de 17e eeuw’, in: Tijdschrift voor Geschiedenis 99 (1986) p. 167-183. Zie verder: A. Duke, Reformation and revolt in the Low Countries, Londen en Ronceverte 1990, p. 293.

10 Augustus 1591 schreef Lubbertus aan J.J. Grynaeus in Bazel dat hij geschriften gereed had tegen tal van ketters: ‘Habeo adhuc multa parata contra Papistas, contra novos Arrianos, Sabellianos, Marcionitas, Eutychianos, Nestorianos et Pelegianos, quae etiam emittam, si tibi aliisque viris doctis meus labor probatur; sin minus, opprimam. Vale, decus Germaniae’. H. de Vries de Heekelingen, Genève, pépinière du calvinisme hollandais. Dl 2 Correspondance des élèves de Théodore de Bèze après leur départ de Genève, Den Haag 1924, p. 40.

[p. 99]

door de overheid was Lubbertus in 1611 betrokken bij huiszoekingen bij studenten naar sociniaanse geschriften.¹¹ Die afkeer voor de Poolse broeders deelde Lubbertus met de overheden en vrijwel de meeste theologen. Iedere vergadering van remonstranten werd aan Lubbertus overgebriefd.¹² Lieden die in zijn ogen bijna maandelijks van geloof veranderden, konden niet rekenen op zijn sympathie.¹³

Lubbertus was zeer actief in de Friese, landelijke en internationale gereformeerde kerk. In 1594 werd hij ingeschakeld bij de invoering van de gereformeerde kerk in Groningen. Hij had vooral in Engeland een omvangrijk netwerk, tot en met koning Jacobus I. Lubbertus streed voor een strenge tucht voor de studenten. Samen met zijn vriend Johannes Saeckma (1572-1636), raadsheer in het Hof van Friesland en curator van de academie, speelde hij publiek en vooral achter de schermen een belangrijke rol bij de benoeming van de hoogleraren. De correspondentie tussen Lubbertus en deze invloedrijke raadsheer geeft onder meer een goede impressie van de internationale wereld van geleerden, de vriendschappen, de intriges, het geroddel, het geven van steun aan studenten, ziektes en het doen van aanbevelingen (‘efficere’!).¹⁴ Seksualiteit werd evenmin door Lubbertus gemeden; een doktersadvies kon niet achterwege blijven.¹⁵

Lubbertus heeft verschillende gezichten. Zo accepteerde hij de werken van Copernicus en Stevin met grotere onbevangenheid dan menig gereformeerde, als bijvoorbeeld Ubbo Emmius.¹⁶ Tijdens de Synode van Dordrecht was Lubbertus adviseur. Toen de vraag rees of bepaalde vergaderingen publiek dienden te zijn, ging Lubbertus nogal te keer, omdat het gehoor slechts uit vrouwtjes en onbedachtzame knapen bestond.¹⁷ Lubbertus vond zichzelf een irenisch man. Eigenlijk had hij, zo verklaarde hij in 1614 tegenover Hugo de Groot, nooit, uitgezonderd met de socinianen, over de predestinatie gedisputeerd.¹⁸ Al had Lubbertus later veel problemen met studenten, toen hij in 1597 werd genomineerd voor een hoogleraarsbenoeming in Heidelberg, voerden maar liefst drieëndertig studenten actie om hun hoogleraar voor Franeker te behouden.¹⁹ Hij

11 W.B.S. Boeles, Frieslands Hoogeschool en het Rijks Athenaeum te Franeker, II, tweede dl, Leeuwarden 1889, p. 31.

12 Van der Woude, Lubbertus, p. 451

13 ‘d'Epicureen ende Libertijnen, die voor Politijcken wilden wtgaen’ schrikten Lubbertus af, in het bijzonder ‘de Novateurs, die, dewijle sy inde Theologie niet seeckers gheleert en hebben, haer gheloove bycans alle Maenden veranderen, ende arbeyden de geheele Theologie in eene Pyrrhonische twijffelinghe om te keeren’. Brief D. Sibrandi Lubberti, Professors tot Franiker, gheschreven aen den Eerwaerdichsten Aertsbisschop van Cantelberch, Primat van Enghelandt etc.,ghestelt over seecker syn Boeck tegen D. Conradum Vorstium, Delft 1613, p. 26.

14 M.H.H. Engels, Brieven aan de curator van de universiteit van Franeker Johannes Saeckma (1572-1636). Uitgave van de Codex Saeckma en de brieven van 12 overeenkomstige correspondenten uit de verzameling Gabbema, 2 dln, Leeuwarden 1995. Engels publiceerde vele artikelen over Saeckma die ook op Internet zijn te raadplegen.

15 Wanneer Saeckma in 1615 lijdt aan slijmvliesontsteking krijgt hij van Lubbertus het advies: ‘Ante omnia videndum est, ut cibo, potu et venere moderate utaris’. Engels, Brieven, dl 1, p. 237. Het vermijden van Bacchus en Venus is een advies dat ook in tal van humanistenbrieven is te vinden.

16 J.J. Boer, Ubbo Emmius en Oost-Friesland, Groningen, Batavia 1936, p. 44. Zie ook R. Vermij, The Calvinist Copernicans. The reception of the new astronomy in the Dutch Republic, 1575-1750, Amsterdam 2002, p. 51.

17 Van der Woude, Lubbertus, p. 461.

18 E.L. Vriemoet, Athenarum Frisiacarum libri duo, Leeuwarden 1758, p. 13; en Van der Woude, Lubbertus, p. 576.

19 Van der Woude, Lubbertus, p. 313, noot 25.

[p. 100]

ontving geregeld studenten op zijn buitenverblijf te Minnertsga.²⁰ Lubbertus heeft zich, als kosmopolitisch ingestelde gereformeerde, vaak belangeloos ingezet voor ballingen, vrienden en studenten.²¹ Af en toe ging hij te ver met zijn inspanningen voor anderen. Toen hij via de vertrouweling van de stadhouder Willem Lodewijk Everard van Reyd (1550-1602) probeerde om de edelman Julius van Botnia benoemd te krijgen tot lid van Gedeputeerde Staten, werd hij door Van Reyd gekapitteld: dit was ‘praeter mos’.²² De Butjadinger had zich ontwikkeld tot een ware patroon en utilitair vriend. Ook hij had zijn familia²³ en ook hij vormde als geleerde een ‘instituut’.²⁴

Lubbertus heeft een slechte reputatie. Het wellicht door jaloezie ingegeven oordeel van de beroemde Leidse hoogleraar Joseph Justus Scaliger (1540-1609) over Lubbertus als een zuinig man die zelf zijn eigen appels verkocht, spookt door de geschiedschrijving.²⁵ De zeventiende-eeuwse remonstrant Brandt wist allerlei slechte eigenschappen te noemen: ‘dulheit’, een ‘wangelaetenheit en oploopentheit’ en ‘ongehoorde bitterheit’.²⁶ De gereformeerde historicus A.A. van Schelven, die doorgaans een trefzeker historisch oordeel had, noemde enkele van zijn ‘onaangename eigenschappen’: gierig, weinig beschaafd en driftig. Daar stonden zijn streven naar een ‘christelijke levenswandel’ tegenover en een ‘reusachtige werkzaamheid’. Als theoloog achtte Van Schelven hem meer een veelweter dan een scherpzinnig denker. Al met al maakte zijn persoon geen onverdeeld aangename indruk; hij was gewoon te twistziek.²⁷ Ook is hij wel een van de lelijkste mannen van zijn tijd genoemd.²⁸ Zelfs Van Deursen wist zijn inferieure positie in zijn majore studie niet te plaatsen.²⁹

Ondanks de hagiografische trekken die de biografie van Van der Woude vertoont, komt ook deze auteur tot de conclusie dat Lubbertus mede door zijn scholastieke methode en zijn syllogismen geen man van nieuwe denkbeelden is geweest en de theologie ‘niet in enig opzicht vooruitgebracht’ heeft.³⁰ Wat Kierkegaard eeuwen later Hegel

20 Van der Woude, Lubbertus, p. 398-399.

21 Zo woonde Festus Hommius tijdens zijn Franeker studententijd bij Lubbertus in huis. P.J. Wijminga, Festus Hommius, Leiden 1899, p. 7. Hommius was een van Lubbertus' meest getrouwe correspondenten. Tijdens de remonstrantse perikelen kwamen ze in verschillende kampen terecht.

22 Van der Woude, Lubbertus, p. 479-480.

23 Tot de familia rond een geleerde konden behoren pueri, ministri, iuvenes, famuli, convivae en anderen. Hierover F. Bierlaire, La familia d'Érasme. Contribution à l'histoire de l'humanisme, Parijs 1968. De genoemde categorieën vinden we alle rond Lubbertus en zijn huis.

24 Zie M.E.H.N. Mout, ‘De geleerde als instituut. Justus Lipsius (1547-1606) en zijn vriendschappen’, in: Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde te Leiden 2000-2001, Leiden 2002, p. 3-17.

25 ‘Sibrandus Lubbertus, qui est docte et a bien escrit, est un personnage tres-laid et rustique. Il est avare, mais riche; il vend lui mesmes ses pommes et se promena sans manteau, avec un hoqueton, ce m'a dit Felix de Nismes’. J.J. Scaliger, Scaligeriana, Amsterdam 1740, 2e dl, p. 434. Tekst geeft ‘roqueton’. Ronduit vernietigend is het oordeel van J. Reitsma, Honderd Jaren uit de Geschiedenis der Hervorming en der Hervormde Kerk in Friesland, Leeuwarden 1876, p. 223 vlgg.

26 G. Brandt, Historie der Reformatie dl III, Rotterdam 1704, p. 543.

27 Nieuw Nederlandsch Biografisch Woordenboek, dl 2, P.C. Molhuysen en P.J. Blok (red.), Leiden 1912, p. 843-849.

28 A. Eekhof, ‘De opkomst en verbreiding van het Kalvinisme in de Nederlanden’, in: Stemmen des Tijds 8 (1919), p. 53.

29 A. Th. van Deursen, Bavianen en Slijkgeuzen. Kerk en kerkvolk ten tijde van Maurits en Oldenbarneveldt, Assen 1974, p. reg. s.v.

30 Van der Woude, Lubbertus, p. 571 vlgg., spec. p. 577.

[p. 101]

verweet, geldt ook voor Lubbertus: hij enterde zich met syllogismen de hemel in. Lubbertus was een vertegenwoordiger van de tweede generatie gereformeerden die zijn voortgekomen uit de academies van Genève en Heidelberg. ‘It was a neoscholastic Protestantism which made a science out of the business of being saved ...’.³¹

31 P. Collinson, The Reformation, Londen 2003, p. 178.

Bronnen

Wie het leven van een geleerde in de vroegmoderne tijd wil bestuderen grijpt het eerst naar zijn werken, maar die zijn in het geval van Lubbertus weinig persoonlijk van aard. Ook Lubbertus schreef wel in alba amicorum, maar deze wijsheden onthullen weinig over zijn persoonlijkheid.³² Anders dan zijn vriend en Geneefs studiegenoot Ubbo Emmius (1547-1625), mede-oprichter en eerste rector van de Groningse universiteit, schreef hij geen itinerarium.³³ Moeten we hier rouwig om zijn? Die itineraria zijn moeilijk te interpreteren bronnen, want hielden studenten zich doorgaans niet aan vastgestelde paradigma's? Wat hebben ze werkelijk gezien, is een vraag die menigmaal is gesteld.³⁴ Zo is het opvallend dat Emmius Lubbertus niet noemt, hoewel zij elkaar in Genève hebben ontmoet.³⁵

De oudste ‘biografie’ is de oratio funebris van Lubbertus geschreven door de Franeker hoogleraar Sixtinus Amama (1593-1629).³⁶ Maar dat genre heeft ook bij gereformeerde schrijvers doorgaans het karakter van een exemplum of van een heiligenleven.³⁷ Zo memoreerde Amama dat Lubbertus, hoewel doodziek, niet naar bed wilde, want ‘een imperator moet staande sterven’.³⁸ Uiteraard begon hij 's ochtends om drie uur in zijn on-

32 Alba amicorum zijn wel belangrijke bronnen om de peregrinatio academica van individuele studenten te reconstrueren, zij geven soms aanvullende informatie over een individu, zij bevatten soms prachtige afbeeldingen en zij bieden soms een inkijk in de wereld van geleerden, zij het doorgaans oppervlakkig. Lubbertus schreef in het album van de latere predikant Goswinus Geldorpius onder meer:‘Qui vult cum Deo semper esse, frequenter debet orare et legere. Nam cum oramus, ipsi cum Deo loquimur; cum vero legimus, Deus nobiscum loquitur’. Dit citaat, ontleend aan een preek van Augustinus, zegt volgens mij niet veel meer dan dat Lubbertus het werk van Augustinus had gelezen of in zijn bibliotheek had staan. Van een theoloog kan men ook moeilijk anders verwachten. Citaat in B. Slofstra, ‘About Gosuinus Geldorpius, his album amicorum and his correspondence’, in: Lias 22 (1995), p. 35.

33 Der Reisebericht des Ubbo Emmius, vertaald door E. von Reeken en Latijnse tekst uitgeg. door E.H. Waterbolk en W. Bergsma, Groningen 1980.

34 A. Frank-van Westrienen, De Groote Tour. Tekening van de educatiereis der Nederlanders in de zeventiende eeuw, Amsterdam 1983. Zie ook de recensie door E.O.G. Haitsma Mulier in Bijdragen en mededelingen betreffende de geschiedenis der Nederlanden 99 (1984), p. 453-454.

35 Van der Woude, Lubbertus, p. 27.

36 Sermo Funebris habitus post exequias Sibr. Lubberti, Franeker 1625. Zie voor Amama: P.T. van Rooden, Constantijn L'Empereur (1591-1648), professor Hebreeuws en theologie te Leiden. Theologie, bijbelwetenschap en rabbijnse studiën in de zeventiende eeuw, z. pl. 1985, hoofdstuk 3.

37 C.G. Santing, ‘Ubbo Emmius: een protestants heilige? Renaissancistische beeldvorming rond een humanistisch geleerde’, in: W.J. Kuppers (red.), Ubbo Emmius. Een Oostfries geleerde in Groningen/Ubbo Emmius. Ein Ostfriesischer Gelehrter in Groningen, Groningen, Emden 1994, p. 203-223.

38 Later ook het adagium van G.J. Vossius. C.S.M. Rademaker, Leven en werk van Gerardus Joannes Vossius (1577-1649), Hilversum 1999, p. 241.

[p. 102]

Afb. 2 Sixtinus Amama, hoogleraar Oosterse talen te Franeker; hij was de eerste ‘biograaf’ van Sibrandus Lubbertus. Anoniem schilderij Stedelijk Museum 't Dr. Coopmanshûs, Franeker.

verwarmd studeervertrek te werken en op zijn sterfbed zou hij Amama nog hebben bezworen om niet te toegeeflijk te zijn jegens studenten die uitspanningen als de ‘Swarte Arent’ en de ‘DrieVriezen’ frequenteerden.

Wat is een geleerde zonder bibliotheek? Gelukkig hebben we een gedrukte catalogus van Lubbertus' omvangrijke bibliotheek tot onze beschikking.³⁹ Lubbertus had een typische geleerdenbibliotheek. We vinden de klassieken, calvinistica, logica, werken van bestreden schrijvers, Erasmiana, enz. Ook deze bron is lastig te interpreteren. Johannes Bogerman, een bemiddeld theoloog, had ook een grote bibliotheek, maar hij heeft weinig gepubliceerd, in tegenstelling tot Lubbertus.⁴⁰ Lubbertus heeft in tegenstelling tot Bogerman een omvangrijke briefwisseling nagelaten, die een idee geeft van zijn vijand- en vriendschappen.

39 Catalogvs librorum ... Bibliotheca ... D. Sibrandi Lvbberti ..., Franeker 1625. Exemplaar in Koninklijke Bibliotheek Kopenhagen. Ph.H. Breuker, ‘Learboeken op de Akademy en de Latynske skoallen yn Fryslân (1585-1685). Mei in list fan biblioteekkatalogi en -ynventarissen fan Frjentsjerter heechleararen út dy jierren’, in: Jensma e.a. (red.), Universiteit (n. 6), p. 448.

40 Zie voor de leescultuur in Friesland in het algemeen Ph.H. Breuker, Friese cultuur in de jonge Republiek, Leiden 1989, p. 4 vlgg.

[p. 103]

Brieven als bron

Over het genre van Neolatijnse brieven is al veel gepubliceerd. Er is een heuse epistolografie ontstaan. Uiteraard was Erasmus' De conscribendis epistolis de norm. Hierin worden de spelregels voor het schrijven van de ware brief verwoord, inclusief de klassieke gemeenplaatsen.⁴¹ Met zijn 3.000 brieven was het epistolaire genie Erasmus uitzonderlijk.⁴² Er is wel gesuggereerd dat geleerdenbrieven nauwelijks privé-zaken onthullen, ondanks de hartelijke toon.⁴³ Nu weten we dat we moeten oppassen voor gemeenplaatsen, topoi of loci communes en voor het gegeven dat het genre van de brief de inhoud soms dicteert.⁴⁴ Een beroemd voorbeeld van een topos is de beschrijving van bloeiende tulpen in Turkije door Augerius Giselinus Busbequius, op een moment dat die tulpen zeker niet bloeiden.⁴⁵ Lubbertus kreeg vele brieven van zijn vriend Ubbo Emmius.⁴⁶ Vijfenzeventig procent van Emmius' brieven eindigen met raptim, in haast, de postbode wacht of de schoolbel gaat. Dit is niet waar; het zijn vormen van gespeelde spontaneïteit.⁴⁷ Wie waarheid en verdichtsel in vroegmoderne brieven wil uiteenrafelen, kan eigenlijk snel bedrogen uitkomen.

Lubbertus nodigde zijn vrienden uit voor een gastmaal op zijn buitenverblijf in de grietenij Barradeel. Convivia en gesprekken van geleerden vormden een geliefd literair thema in de vroegmoderne tijd. Die maaltijden worden vaak in verheven termen be-

41 Opera Omnia Desiderii Erasmi, (ASD) I-2, ed. J-C. Margolin, Amsterdam 1971, p. 157 vlgg. Een selectie met Duitse vertaling in: W. Welzig, Erasmus von Rotterdam. Ausgewählte Geschriften 7, Darmstadt 1995, uitgegeven door K. Smolak. Deze bezorger en vertaler schreef een zeer instructieve inleiding op het genre van de Neolatijnse brief, p. ix-lxxxvi.

42 P. Schoonbeeg en F. Akkerman, ‘De Latijnse stijl van Ubbo Emmius’, in: Kuppers (red.), Ubbo Emmius (n. 37), p. 72. Zie ook de goede inleiding over het briefgenre in Erasmus. Een portret in brieven, vertaald en bezorgd door J. Papy, M. van der Poel en D. Sacré, Amsterdam 2001.

43 M. Ammermann, ‘Gelehrten-Briefe des 17. und frühen 18. Jahrhunderts’, in: Wolfenbütteler Schriften zur Geschichte des Buchwesens 9 (1983), p. 81: ‘Der Ton der lateinischen Freundschaftsbriefe ist herzlich, aber distanziert. Die Briefe verraten nichts privates. Hier wird eine gelehrte Amicitia gepflegt, hier spricht ein “literarisches Ich”, das mit allen Mitteln der Wissenschaft und Kunst geschmückt wird’. Zo ook P. Münch, Lebensformen in der frühen Neuzeit 1500 bis 1800, Frankfurt a.d.M, Berlijn 1992, p. 310.

44 S. Stegeman, Patronage en dienstverlening. Het netwerk van Theodorus Janssonius van Almeloveen (1657-1712) in de Republiek der Letteren, Nijmegen 1996, geeft, anders dan de titel zou doen vermoeden, ook een algemeen overzicht van genoemde problematiek. Een compact exposé over de vroegmoderne geleerdenwereld is nog altijd J.A.H.G.M. Bots, Republiek der Letteren. Ideaal en werkelijkheid, Amsterdam 1977.

45 Ogier Ghiselin van Boesbeeck, Vier brieven over het gezantschap naar Turkije, vertaald door M. Goldstein en van inleiding en aantekeningen voorzien door Z. von Martels, Hilversum 1994, p. 43.

46 Over Emmius' godsdienstig wereldbeeld en zijn correspondenten die we doorgaans ook in Lubbertus' briefwisseling kunnen vinden: W. Bergsma, ‘Het godsdienstig wereldbeeld van Ubbo Emmius’, in: Kuppers (red.), Ubbo Emmius (n. 37), p. 106-129.

47 B. van der Aa, ‘De stilte doorbroken: een onbekende brief van Johannes Witten aan Ubbo Emmius uit het jaar 1605’, in: Limae labor et mora. Opstellen voor Fokke Akkerman ter gelegenheid van zijn zeventigste verjaardag, Z. von Martels, P. Steenbakkers en A. Vanderjagt (red.), Leende 2000, p. 119-126. Deze topos ook in de briefwisseling tussen Emmius en Lubbertus: ‘Haec raptim, quae relegere non licuit’. Brief 20 mei 1599. H. Brugmans en F. Wachter (eds.), Briefwechsel des Ubbo Emmius 2 dln, Aurich, Den Haag 1911-1923, dl 1, p. 191. Ook in de correspondentie van Rudolph Agricola figureerde uiteraard deze stijlfiguur: Rudolph Agricola, Letters, uitg. en vert. door A. van der Laan en F. Akkerman, Assen 2002.

[p. 104]

schreven, maar in de praktijk liepen ze wel eens uit de hand. Ook Ubbo Emmius noemt een voorbeeld van een dergelijke maaltijd. Met Janus Dousa en zijn zonen en met Caspar van Ewsum (getrouwd met Anna, dochter van Janus Dousa) en drie van diens zonen zat Emmius aan tafel en zij hadden met de stadhouder Willem Lodewijk ‘een uitvoerig en niet onaangenaam gesprek over de poëzie en de letterkundige studie in het algemeen’.⁴⁸ Dat symposion heeft vermoedelijk wel plaats gevonden, maar dat de militair Willem Lodewijk over poëzie en letterkundige studie in het algemeen heeft gesproken, lijkt onwaarschijnlijk.⁴⁹

Dit is een fraaie passage, maar het werkelijkheidsgehalte valt moeilijk na te gaan. Nu moeten we oppassen om niet in anachronistisch denken te vervallen. Die gemeenplaatsen hadden destijds wel een functie. Zij vormden een soort code, waaraan geleerden zich onderwierpen. Wanneer een historicus nu concrete informatie uit die geleerdenbrieven wil halen, heeft hij een ander doel voor ogen dan de schrijvers van die brieven destijds. Soms kunnen we wel concrete informatie uit de geleerdenbrieven krijgen. Emmius, om slechts een voorbeeld te noemen, stelde de waarheidsliefde boven alles. Maar in een brief aan een Emdenaar verzocht Emmius een brief te verbranden. In die brief had Emmius - 1614 - zich lelijk uitgelaten over een boek van Hugo de Groot. Dat zou hem schade kunnen toebrengen wegens problemen met een drukker in Leiden van zijn boek over de Friese geschiedenis, de stad waar Grotius toen woonde. Negotie en devotie stonden dus ook bij Emmius op gespannen voet.⁵⁰ De brief maakt ook duidelijk dat die niet alleen bestemd was voor de ontvanger ervan.⁵¹

48 Brugmans en F. Wachter (eds.), Briefwechsel, dl 1, p. 243. Zie ook E.H. Waterbolk, ‘Met Willem Lodewijk aan tafel’, in id., Verspreide opstellen, Amsterdam 1981, p. 296-315; en Chr.L. Heesakkers, ‘Generum mihi fata dederunt. Het lot schonk mij een schoonzoon’, in: R.H. Bremmer Jr., L.G. Jansma en P. Visser (red.), Speculum Frisicum. Stúdzjes oanbean oan Philippus H. Breuker, Ljouwert, Leeuwarden 2001, p. 87.

49 Brugmans en F. Wachter (eds.), Briefwechsel, dl 2, p. 172.

50 Brugmans en F. Wachter (eds.), Briefwechsel, dl 2, p. 172.

51 Vgl. over brieven van humanisten ook E.H. Waterbolk, ‘Erasmus en Sadoletus in de weegschaal’, in: id., Verspreide opstellen, Amsterdam 1981, p. 126-139, spec. p. 126: ‘De brief wordt zo verzorgd, omdat hij dikwijls niet louter voor de geadresseerde bedoeld is, maar voor een hele vriendenkring; de brief gaat van hand tot hand, of wordt in een groep van luisteraars voorgelezen; vaak staat het publieke karakter meer voorop dan het particuliere etc’.

Lubbertus' briefwisseling

Van sommige geleerden ten tijde van Lubbertus zijn geestige observaties bekend: mijn vrouw heeft veertien liberos (kinderen) voortgebracht en ikzelf tachtig boeken (libros), zo deelt de grote boekenverzamelaar Isaac Vossius ons mee.⁵² Die humor heeft Lubbertus ons onthouden. Ongeveer duizend brieven van en aan de Franeker hoogleraar zijn

52 F.F. Blok, Isaac Vossius en zijn kring. Zijn leven tot zijn afscheid van koningin Christina van Zweden 1618-1655, Groningen 1999, p. 32.

[p. 105]

Afb. 3 Frontispice van een geïdealiseerde lusthof, gegraveerd door Jan Luyken, in S.A. Gabbema's Friesche Lvst-gaarde, in 1676 gedrukt door de Leeuwarder doopsgezinde drukker en uitgever Hendrik Rintjes.

bewaard gebleven; van en aan Vulcanius zijn ongeveer 800 brieven bewaard gebleven.⁵³ Veel brieven van en aan Lubbertus zijn afgeschreven door de Friese landshistorieschrijver S.A. Gabbema (1628-1688).⁵⁴ Het aantal van duizend brieven is reusachtig en respectabel genoemd.⁵⁵ Nuchter bekeken is dat aantal niet zo groot. Zelfs al had de Franeker theoloog die duizend brieven zelf geschreven in zijn veertigjarige loopbaan, dan spreken we over vijfentwintig brieven per jaar. In een wereld van geleerden die afhankelijk was van briefwisseling met collegae kunnen we de gebruikelijke aantallen m.i. wel omkeren: wat schreven ze weinig! We weten natuurlijk niet hoeveel epistels verloren zijn gegaan.⁵⁶

53 A. Dewitte, ‘De tolerantiegedachte bij Bonaventura Vulcanius’, in: Religieuze stromingen te Antwerpen voor en na 1585 (= Bijdragen tot de Geschiedenis 70 (1987), p. 79-85).

54 Catalogus der briefverzameling van S.A. Gabbema, Leeuwarden 1930. Korte typering door W. Bergsma, ‘Brievesamling Gabbema’, in: J. van Sluis (red.), PRF. De Provinsjale Biblioteek fan Fryslân, 150 jaar geschiedenis in collecties, Leeuwarden 2002, p. 71-74.

55 Van der Woude, Lubbertus, p. 9.

56 Van de eerste hoogleraar Hebreeuws aan de Franeker universiteit, Johannes Drusius, zijn 2.000 aan hem gerichte brieven verloren gegaan. M. Engels, Merendeels verloren gegaan: 2000 brieven aan Johannes Drusius (1550-1616), Leeuwarden 1995.

[p. 106]

De inventaris van de brieven van de geleerde Gerardus Joannes Vossius relativeert het getal van duizend wel: die telt 1.296 brieven door en 2.092 brieven aan Vossius.⁵⁷ De correspondentie van Lubbertus is weliswaar als bron voor zijn theologische opvattingen bestudeerd, maar een meer feitelijke benadering kan nieuwe perspectieven opener. Laten we gebruikelijke woorden als humanitas, familiaritas, observantia, eruditio en sapientia achterwege,⁵⁸ dan blijft de vraag over: welke feitelijke informatie kunnen we uit die brieven halen? Ik geef slechts twee voorbeelden. Uit Lubbertus' geschriften en brieven kunnen we zijn theologische opvattingen leren kennen, klip en klaar. Gereformeerde orthodoxie en orthopraxis vormden de norm. Maar de praktijk was soms anders dan Lubbertus wilde. In Minnertsga, waar Lubbertus zijn buitenverblijf had, was de kerkgang volgens de dorpsdominee Johannes Sylvius, een verwant van Rembrandt, zeer gering.⁵⁹ Soms zien we een geleerde van zijn menselijke kant. Zo probeerde Lubbertus de beroemde Janus Gruterus (1560-1627) in Heidelberg naar Franeker te halen. Gruterus stond niet bekend om zijn gereformeerde sympathieën. Hij was vooral beroemd als groot kenner van de Oudheid en als Latijns dichter.⁶⁰ Maar deze geleerde wilde behalve een hoog salaris een tuintje waarin een slang rechtuit kon liggen.⁶¹ Of hij aan een ringslang of een boa constrictor heeft gedacht, weten we helaas niet. Ook voor Lubbertus waren zijn buitenverblijf en de daarbij behorende tuin belangrijk in zijn leven. Zo belangrijk zelfs, dat de machtige Gedeputeerde Staten te Leeuwarden Lubbertus dwingend verzochten vaker in Franeker te resideren ten behoeve van zijn studenten.⁶²

57 G.A.C. van der Lem en C.S.M. Rademaker, Inventory of the Correspondence of Gerardus Joannes Vossius (1577-1649), Assen, Maastricht 1993, p. viii.

58 Stegeman, Patronage en dienstverlening (n. 44), p. 207.

59 Nader uitgewerkt in W. Bergsma, ‘“Slow to hear God's Holy Word?” Religion in everyday life in early modern Friesland’, in: L. Laeyendecker, L.G. Jansma en C.H.A. Verhaar (red.), Experiences and explanations. Historical and sociological essays on religion in everyday life, Leeuwarden 1990, p. 59-78.

60 L. Forster, Janus Gruter's English Years. Studies in the continuity of Dutch literature in exile in Elizabethan England, Leiden, Londen 1967, p. 5.

61 Van der Woude, Lubbertus, p. 388, noot 55.

62 Tresoar, Ljouwert, Res. Ged. Staten, 4-2-1604. Vier dagen later bood Lubbertus zijn excuses aan. Met dank aan Onno Hellinga voor deze archiefverwijzing.

De tuin

Wat bedoelde Lubbertus met zijn tuin? Lubbertus' uitnodiging aan zijn Leidse vrienden om hem in zijn tuin te bezoeken roept een drietal vragen op.

Ten eerste: vinden we bij Lubbertus de gebruikelijke literaire topiek? Ook wie niet geverseerd is in de klassieken herkent in de verwijzing naar de tuin een toespeling op Cicero's Tusculanum. Uiteraard dacht Lubbertus aan zijn klassieken, wellicht aan het colloquium Convivium religiosum van Erasmus⁶³ of aan de beroemde passage over de tuin in De Constantia (1584) van de grote geleerde Justus Lipsius (1547-1606).⁶⁴ Erasmiana zijn

63 L.L.E. Schlüter, Niet alleen. Een kunsthistorisch-ethische plaatsbepaling van tuin en huis in het Convivium religiosum van Erasmus, Amsterdam 1995.

64 J. Lipsius, Over standvastigheid bij algemene rampspoed, vert. P.H. Schrijvers, Baarn 1983, p. 87 vlgg.

[p. 107]

Afb. 4 Lipsius, die het zo vaak in Lubbertus' briefwisseling moest ontgelden, geschilderd door Paullus Merula, 1597. Universiteitsbibliotheek Leiden.

goed vertegenwoordigd in Lubbertus' bibliotheek, terwijl een exemplaar van Lipsius' boek evenmin ontbrak.⁶⁵ Decennia eerder had ene Cammingha Erasmus uitgenodigd om te logeren in zijn huis en te verwijlen in zijn grote tuin in Leeuwarden.⁶⁶

Tuinen speelden vaak een belangrijke rol in een geleerdenleven. Beroemd is de tuin van Marnix van St. Aldegonde bij zijn kasteel in West-Soubourg.⁶⁷ Vooral de grote pompoenen van Marnix waren tijdens zijn leven onderwerp van bespreking.

Verder is het verlangen naar nachtelijke studie een topos die we ook bij Machiavelli,⁶⁸

65 Catalogvs, A2^v en C2^v. Over de receptie van Lipsius' boek: N. Mout, ‘“Which tyrant curtails my free mind?” Lipsius and the reception of De Constantia (1584)’, in: K. Enenkel en Chr. Heesakkers (red.), Lipsius in Leiden. Studies in the Life and Works of a great Humanist on the occasion of his 450th anniversary, Voorthuizen 1997, p. 123-140.

66 E.H. Waterbolk, ‘Een hond in het bad. Enkele aspecten van de verhouding tussen Erasmus en Agricola’, in id., Verspreide opstellen, Amsterdam 1981, p. 43.

67 J.D.M. Cornelissen, ‘Marnix en de tuinbouw’, in: id., De eendracht van het land. Cultuurhistorische studies over Nederland in de zestiende en zeventiende eeuw. Met een essay over leven en werk door E.O.G. Haitsma Mulier en A.E.M. Janssen, Amsterdam 1987, p. 253-270.

68 In zijn beroemde brief van 10 december 1513 aan Francesco Vettori in: Machiavelli, een biografie in brieven. Een verzameling brieven, uitgekozen, vertaald en van begeleidend commentaar voorzien door Carlo Depreytere en Frans Denissen, Amsterdam 1990, p. 83-88.

[p. 108]

Afb. 5 Franciscus Gomarus, in 1608 gegraveerd door Willem Swanenburgh. Academisch Historisch Museum Leiden.

Johannes Saeckma⁶⁹ en bij huidige Friese dichters aantreffen.⁷⁰ Lubbertus kende zijn klassieken als een echte humanist en was dus niet zo onbeschaafd als Van Schelven destijds meende.

Ten tweede: kwamen de geleerden bij elkaar? Voorzover ik heb kunnen nagaan heeft de door Lubbertus gewenste bijeenkomst in de tuin nooit plaatsgevonden. In mei van het jaar 1597 verontschuldigde Vulcanius zich per brief. Bij de rector Gomarus en Junius was de uitnodiging in goede aarde gevallen. Gomarus wilde graag komen maar zijn ambt bracht vele verplichtingen met zich mee en bovendien was zijn vrouw zwanger. Junius had in augustus 1592 alleen wél een bezoek aan Lubbertus gebracht.⁷¹

69 Johannes Saeckma aan Caspar Barlaeus, 25-10-1630: ‘Natuurlijk drukt overdag de last van de werkzaamheden op me; 's avonds echter neem ik menigmaal de tijd voor mezelf om me aan gedegen studie te wijden’. M.H.H. Engels, ‘Een briefwisseling tussen Saeckma en Barlaeus, 1630’, in: De Vrije Fries 59 (1989), p. 47.

70 Zie het motto.

71 Van der Woude, Lubbertus, p. 528 en 532-533.

[p. 109]

Ten derde: kunnen we de tuin letterlijk opvatten? Ja, want de tuin duikt af en toe in Lubbertus' briefwisseling op. Wanneer bij de Emder predikant Menso Alting de bomen in zijn tuin door strenge vorst zijn bevroren, dan vraagt hij hoe het Lubbertus' tuin is vergaan.⁷² In 1618 krijgt vriend Saeckma appels uit Lubbertus' tuin toegestuurd om een ziekte te genezen.⁷³ Een belangrijker gegeven is dat Lubbertus een huis op zijn landgoed wilde bouwen. Dat was voor Lubbertus een te realiseren optie, want hij bezat een woning in Franeker en Tjessinga-state te Minnertsga. Vele brieven schreef Lubbertus ‘e Tjessingano’. Hij was zelfs zo rijk dat hij heeft overwogen om een kasteel bij Lausanne te kopen.⁷⁴ Wellicht heeft Lubbertus zijn machtspositie mede kunnen ontlenen aan zijn vermogen. Via zijn vriend, de reeds genoemde raadsheer Saeckma, kon hij de rechtsgang ten behoeve van zijn eigen proces beïnvloeden. In een ruzie over een muur met de vertrouweling van stadhouder Willem Lodewijk, Frederik van Vervou, wiens zoon Hessel nota bene acht jaar bij Lubbertus in huis had gewoond, wendde Lubbertus zijn invloed aan om zijn gelijk te halen.⁷⁵ Saeckma hielp Lubbertus met diens belasting-perikelen.

De geciteerde brief wint aan betekenis, wanneer we de verdere achtergrond kennen van de drie genodigden in de tuin van Lubbertus. De Bruggenaar Franciscus Gomarus (1563-1641) was een vermaard bestrijder van de arminianen.⁷⁶ Het bevreemdt wellicht dat Lubbertus hem niet orthodox genoeg achtte.⁷⁷ De Fransman Franciscus Junius (1545-1602) was in Heidelberg de promotor van Lubbertus. Hij was een verwant van Gomarus. Junius genoot in zijn tijd de reputatie een irenisch gereformeerde te zijn. Hij is de auteur van Le Paisible Chrestien, ou de la Paix de l'Eglise Catholique (Leiden 1893), waarin ‘oecumenische’ gedachten te vinden zijn.⁷⁸ Toen in gezelschap van Franse theologen Junius werd gevraagd welk boek hij zou bewaren, indien zijn werken zouden vergaan, antwoordde hij: ‘de vreedzame christen’. Waarom nu juist dit geschrift? ‘Omdat ik de andere boeken als theoloog, en dit boek als christen heb geschreven’.⁷⁹ Junius was het die Lubbertus trachtte te overreden om de studenten niet al te onstuimig te kritiseren.⁸⁰

72 H. Klugkist Hesse, Menso Alting. Eine Gestalt aus der Kampfzeit der calvinischen Kirche, Berlijn 1928, p. 503.

73 Van der Woude, Lubbertus, p. 536.

74 Van der Woude, Lubbertus, p. 520.

75 Deze hulp had een do-ut-des-karakter: ‘Woor ick I.E. off deenen, die I.E. bestaen, eenige frundtschap off dienst wedderom doen kan, sall I.E. mij willich ende bereit vinden’. Lubbertus aan Saeckma, 16-12-1613. Engels, Brieven (n. 14), dl 1, p. 335.

76 G.P. van Itterzon, Franciscus Gomarus, 's-Gravenhage 1929.

77 Hugo Grotius, Ordinum Hollandiae ac Westfrisiae Pietas (1613). Kritische editie met Engelse vertaling en commentaar door E. Rabbie, Leiden, New York, Keulen 1995, p. 24. In de strijd over de predestinatie was Lubbertus een vertegenwoordiger van het infralapsarisme en Gomarus van het supralapsarisme. Vgl. F. Postma en J. Veenhof, ‘Disputen omtrent predestinatie. Het logisch denken van Johannes Maccovius (1588-1644) en de doorwerking daarvan’, in: Jensma e.a. (red.), Universiteit (n. 6), p. 249-263.

78 Over Junius en zijn vele correspondenten F.W. Cuno, Franciscus Junius der Ältere, Professor der Theologie und Pastor (1545-1602) Sein Leben und Wirken, seine Schriften und Briefe, Amsterdam, Leipzig, Bazel 1891; en over zijn irenisme C. de Jonge, De irenische ecclesiologie van Franciscus Junius (1545-1602). Onderzoek naar de plaats van het geschrift Le Paisible Chrestien (1593) in zijn theologisch denken, z. pl. 1980.

79 Onder meer aangehaald door J. Reitsma, Franciscus Junius, een levensbeeld uit de eerste eeuw der hervorming, Groningen 1864, p. 117-118.

80 Van der Woude, Lubbertus, p. 418.

[p. 110]

Afb. 6 Franciscus Junius. Anoniem schilderij. Universiteitsbibliotheek Leiden.

Lubbertus en Vulcanius

Lubbertus correspondeerde met beroemde lieden als Isaac Casaubonus, Joseph Scaliger, Daniël Heinsius, Petrus Cunaeus en Bonaventura Vulcanius. Zijn uitnodiging aan een Fransman en twee uit de zuidelijke Nederlanden afkomstige geleerden zegt jets over de internationale wereld van deze geleerden. Plotseling dook er in Lubbertus' gedegen gereformeerde geleerdenleven een religieus indifferentist als Bonaventura Vulcanius op.

Bonaventura de Smet, Vulcanius (Brugge 1538-1614), had een veelkleurige loopbaan.⁸¹ Zijn vader Peter de Smet (1503-1571) had destijds met Erasmus gecorrespondeerd. Vulcanius was onder meer student medicijnen in Leuven. Hij studeerde filosofie

81 Over Vulcanius: Chris L. Heesakkers, Een netwerk aan de basis van de Leidse universiteit. Het album amicorum van Janus Dousa, Leiden 2000, p. 377-380 en de daar genoemde literatuur. Deze uitgave geeft een goed beeld van de geleerde wereld waarin deze Bruggenaar leefde. Zie verder J.A. van Dorsten, Poets, Patrons, and Professors. Sir Philip Sidney, Daniel Rogers, and the Leiden Humanists, Leiden/Oxford 1962, reg. s.v.; en A. Gerlo, ‘The unpublished correspondence between Marnix of Saint Aldegonde and Bonaventura Vulcanius’, in: La correspondance d'Erasme et l'epistolograhie humaniste, Brussel 1985, p. 193-203. Vulcanius’ werken zijn beschreven in A. Dewitte, ‘Bonaventura Vulcanius Brugensis (1538-1614). A bibliographic description of the editions 1575-1612’, in: Lias 8 (1981), p. 189-201. Vulcanius verdient een wetenschappelijke biografie.

[p. 111]

Alb. 7 Bonaventura Vulcanius. Anoniem schilderij (olieverf), ca. 1609. Universiteitsbibliotheek Leiden

bij de Vlaamse irenicus Georgius Cassander (1513-1566). Hij was bibliothecaris van de bisschop van Burgos, Franciscus de Mendoza (1559-1566). Vulcanius volgde eveneens een studie medicijnen in Italië. In 1574 werd hij benoemd tot hoogleraar Grieks in Keulen. Dat duurde niet lang wegens een affaire met een vrouw. Vulcanius was verder werkzaam in Genève en in Bazel. Hier zou hij zich via Janus Dousa en Petrus Datheen hebben aangesloten bij de gereformeerde kerk ‘met het oog op een benoeming te Leiden’.⁸² Ook was hij secretaris van Marnix van St. Aldegonde en eerste rector van het calvinistische gymnasium in Antwerpen. In 1578 werd hij benoemd tot hoogleraar Grieks in Leiden. De benoeming werd pas drie jaar later definitief, omdat er geruchten waren over schulden die Vulcanius zou hebben gemaakt. Bekend is Vulcanius door zijn tekstedities en filologische studies; ook is hij een ervaren codicoloog genoemd.⁸³ De geplaagde geleerde - hij werd blind, doof en verlamd - moest meemaken dat reeds in 1606 in Leiden het gerucht de ronde deed dat hij was overleden.⁸⁴

82 A. Dewitte, ‘Smet (Vulcanius), Bonaventura de, Leids hoogleraar’, in: Nationaal biografisch woordenboek 7, Brussel 1977, p. 895.

83 Dewitte,‘Tolerantiegedachte’ (n. 53), p. 80.

84 A. Dewitte, ‘B. Vulcanius Brugensis. Hoogleraarsambt, Correspondenten, Edita’, in: Sacris Erudiri. Jaarboek voor godsdienstwetenschappen 26 (1983), p. 324.

[p. 112]

In zijn tijd werd Vulcanius beschouwd als een religieus indifferentist.⁸⁵ Volgens Scaliger, een enigszins boosaardige geest, beleed Vulcanius de godsdienst van de dobbelstenen, wist hijzelf niet eens welke godsdienst hij had en kon hij geen onderscheid maken lussen de versehillende godsdiensten.⁸⁶ In de oratio funebris door Petrus Cunaeus, als vermeld, wordt de godsdienst niet genoemd. Diezelfde Cunaeus had Lubbertus het uiterst satirische werk Gekken te koop toegestuurd, waarin de theologen op alle mogelijke manieren werden geridiculiseerd.⁸⁷ Vulcanius' laatste woorden zouden zijn geweest: ‘Beste Cunaeus, het ogenblik nadert, dat de natuur een einde aan mijn leven maakt. Ik ben zeker, dat U mij niet weerziet’.⁸⁸ In Vulcanius' album amicorum noernde Lubbertus zijn Leidse vriend ‘open van gelaat, spaarzaam in woorden, gesloten van geest’.⁸⁹

In 1592 had Lubbertus Vulcanius al eerder geïnviteerd:‘Kom deze zomer weer bij ons; neem Junius met U mee, en blijf bij ons thuis logeren. We zullen gelegenheid hebben in mijn tuin over veel dingen met elkaar te confereren’.⁹⁰ Lubbertus was een van de trouwste correspondenten van Vulcanius.⁹¹ Waarover schreven zij?⁹² Uiteraard tot vervelens toe over bescheidenheid. Beide geleerden wisselden verder van gedachten over tekstedities. Zij boden hulp aan al dan niet armlastige studenten. Zij probeerden een gratificatie voor de oriëntalist Johannes Drusius te verkrijgen, die toen nog niet bij Lubbertus uit de gratie was geraakt. Zoals gebruikelijk bij geleerden klaagden zij over de traagheid van uitgevers. Hun brieven waren geregeld zoek.⁹³ Koop een boek voor mij en noem de prijs. En wat een ellende bracht het jaar 1598, met name de dood van Marnix. Beiden hadden zij Marnix lief, al had Lubbertus Marnix nooit ontmoet.⁹⁴ Ook schreven zij over de politieke situatie. Een brief begint vaak met een captatio benevolentiae, zoals het aanbieden van boeken en geschenken. ‘Literair’ nieuws vormde een essentieel onderdeel van hun briefwisseling. Voor theologisch nieuws had Vulcanius weinig belangstelling.⁹⁵ Vulcanius droeg een boek op aan de Staten van Friesland in de hoop op een geldelijke beloning. Vriend Lubbertus deed zijn best. Geldelijk gewin vormde voor deze geleerden niet alleen een persoonlijke zwakte, maar was ook nodig om hun eigen bibliotheek op te bouwen. Die eigen bibliotheek was noodzakelijk, omdat, bijvoorbeeld, de Franeker bibliotheek ten tijde van Lubbertus niets voorstelde.⁹⁶ Uiteraard leven we over verbroken epistolaire contacten en negligentia. Over zijn twee-

85 J.N. Bakhuizen van den Brink spreekt van ‘godsdienstige overtuigingsloosheid’, in: idem, ‘Bonaventura Vulcanius en Leiden’, in: Varia Historica aangeboden aan professor doctor A.W. Byvanck ter gelegenheid van zijn zeventigste verjaardag door de historische kring Leiden, Assen 1954, p. 157.

86 ‘Vulcanius est de la Religion des dez, et des cartes; il nesçait de quelle Religion il est, ni de les diffirences des Religions ... Vulcanius sembler estre des nostres, mais il ne sçait ce que c'est que de la Religion’. Scaliger, Scaligeriana (n. 25), 2e dl, p. 620. Zie ook A.A. van Schelven, Marnix van Sint Aldegonde, Utrecht 1939, p. 131.

87 Van der Woude, Lubbertus, p. 239-240. ‘Het is echter tekenend, dat een dogmatische en polemische geest als Lubbertus, die door zoveel tegenstanders werd gehaat, de achting en eerbied genoot van een vrijdenkend man als Cunaeus, die openlijk getuigde, dat dogmatische controversen hem niet raakten’.

88 Van der Woude, Lubbertus, p. 582.

89 ‘Frons aperta, Lingua parca, mens clausa. Bonaventura Vulcani, hoc sripsi. Sibr. Lubbertus Franicae apud Frisios 7 april 1586’. Van der Woude, Lubbertus, p. 540, noot 76.

90 Van der Woude, Lubbertus, p. 541.

91 A. Dewitte, ‘Vulcanius Brugensis’, p. 330.

92 Van der Woude, Lubbertus, p. 540 vlgg.

93 Vgl. Stegeman, Patronage en dienstverlening (n. 44), p. 144 vlgg.

94 Zie ook C. van der Woude,‘Ut 'e briefwiksel twisken Marnix en Sibrandus Lubbertus’, in: It Beaken 1 (1938/39), p. 172-192.

95 H. de Vries de Heekelingen, Correspondance de Bonaventura Vulcanius pendant son séjour à Cologne, Genève et Bâle (1573-1577), précédée de quelques lettres écrites avant cette époque, Den Haag 1923, p. 10.

96 In 1626 telde deze academiebibliotheek 255 boeken, exclusief het kleinere werk. M.H.H. Engels, ‘De Franeker academiebibliotheek 1626-1644’, in: Jensma e.a. (red.), Universiteit (n. 6), p. 165.

[p. 113]

de vrouw Truycke Oosterzee schreef Lubbertus niet; zij blijft trouwens in het algemeen vrijwel onzichtbaar.⁹⁷

Geregeld klaagt Lubbertus over het moeizame leven van een geleerde, klachten die van alle tijden zijn. De uitgever Radaeus had in 1596 geweigerd om de psalmberijming van Marnix te drukken, een werk dat Vulcanius pecuniae causa had gepacht. Verontwaardigd schrijft Lubbertus in de gebruikelijke humanistische topoi aan zijn vriend:

Quam misera est res nostra! Wij brengen dagen en nachten door met studeren. Terwijl anderen slapen, om zich heen kijken, eten, drinken, spelen, leeglopen, bijten wij onze nagels van spijt, en geven de katheder op om anderen te kunnen helpen, en wanneer wij onze gedachten aan het papier hebben toevertrouwd, kunnen er nauwelijks drukkers worden gevonden, om over te schrijven wat wij hebben geschreven.⁹⁸

Ook wisselden beide geleerden gedichten uit. Een proeve in proza van Sibrandus Lubbertus:

Vulcanius, schaamt u zich om mij te bezoeken? Of wordt er met verachting van de oude vriendschap een nieuwe makker gezocht? Neemt misschien de ‘venerabilis Cyrillus’⁹⁹ de verborgen aandrang van uw gemoed in beslag? Geloof me, deze auteur zal u aan de hoogste goden gelijk maken. Houd daarom op met uw talmen, bid ik u, en zend de auteur, die uw stijl waardig is, in de stralen de glans van het licht. Hij zal u eeuwige roem bezorgen.¹⁰⁰

Justus Lipsius moest het in het bijzonder ontgelden in hun brieven. Enkele jaren eerder was hij katholiek geworden en afgereisd naar Leuven.¹⁰¹ Expliciet zijn beide geleerden in hun judicium over Lipsius' boek over de wonderen van de maagd van Halle. Vulcanius' oordeel is duidelijk: ‘Hebt U het boek over de mirakelen van de maagd Maria van Halle niet gezien? Ik weet U zult lachen om die miserabele slaaf van de jezuïeten. Want zonder hen zou hij nooit tot zo'n dwaasheid zijn gekomen’.¹⁰² Over die bekering van

97 Belangrijke nieuwe gegevens over haar en Lubbertus' schoonfamilie in het algemeen in O. Hellinga, ‘Alde famyljeoantekeningen fan Knijff, Mellema van Oosterzee en Wigara, de skoanfamylje fan Sibrandus Lubbertus’, in: Genealogysk Jierboek 2002, Leeuwarden, p. 99-185.

98 Van der Woude, Lubbertus, p. 86.

99 Hierover: P.C. Molhuysen, ‘De Cyrillus-handschriften van Bonaventura Vulcanius’, in: Tijdschrift voor Boek-en Bibliotheekwezen 3 (1905), p. 71-74.

100 Van der Woude, Lubbertus, p. 549.

101 Zie M.E.H.N. Mout, ‘In het schip: Justus Lipsius en de Nederlandse Opstand tot 1591’, in: S. Groenveld, M.E.H.N. Mout en I. Schöffer (red.), Bestuurders en Geleerden. Opstellen over onderwerpen uit de Nederlandse geschiedenis van de zestiende, zeventiende en achttiende eeuw; aangeboden aan Prof Dr. J.J. Woltjer bij zijn afscheid als hoogleraar van de Rijksuniversiteit te Leiden, Amsterdam, Dieren 1985, p. 55-64.

102 Zie de tekst van de brief in afschrift van Gabbema in illustratie op pag. 114.

[p. 114]

Aft. 8 Brief van Vulcanius aan Lubbertus, d.d. 10-9-1604. Dit is een typische geleerdenbrief. Vulcanius begint met een aanbeveling voor de student Georgius Goethals. Hij vraagt of Lubbertus hem wil opnemen in zijn Prytanaeum; een verwijzing naar de plaats in sommige Griekse steden, waar verdienstelijke burgers gratis konden eten. Vervolgens wijdt Vulcanus zich onder meer aan een uitgave van Cyrillus. Oak Lipsius moet het wederom, waarschijnlijk ten onrechte, ontgelden. Tenslotte gaat Vulcanius in op de oorlogsproblemen. Afschrift door de zeventiende-eeuwse landshistorieschrijver S.A. Gabbema. Bron: Tresoar, Ljouwert, Catalogus der briefverzameling van S.A. Gabbema (Leeuwarden 1930) 209.

[p. 115]

Lipsius is Lubbertus niet minder stellig: ‘Hij is geestesziek. Hoogmoed en de ijdele hoop op een mijter hebben hem tot die dwaasheid gebracht’.¹⁰³

Het is duidelijk dat beide schrijvers zich laten kennen als epistolaire talenten, al was Vulcanius als briefschrijver de meerdere van Lubbertus. Lubbertus’ verlangen naar rust en zijn uitnodiging aan zijn Leidse vrienden zijn wel een moment van zwakte genoemd.¹⁰⁴ Deze litterae familiares vormen echter qua inhoud en topiek een mooi voorbeeld van een geleerdencorrespondentie.

103 Van der Woude, Lubbertus, p. 550.

104 Jensma, ‘Inleiding’, in: Jensma e.a. (red.), Universiteit (n. 6), p. 35.

Public enemies, private friends¹⁰⁵

Kan er vriendschap bestaan tussen mensen met verschillende godsdienstige overtuigingen, zo vroeg de Leidse hoogleraar Adrianus Heereboord (1614-1661) zich af.¹⁰⁶ Lubbertus heeft nooit geprobeerd Vulcanius te bekeren tot het gereformeerde geloof zoals hij dat zag. Waarom nodigde Lubbertus nu drie collega's uit die sterk verschilden van zijn eigen opvattingen over het gereformeerde geloof? Waarom maakte hij geen probleem van Vulcanius' drankzucht, die bekend was in de wereld van geleerden.¹⁰⁷

De afgelopen jaren is onze kennis van de religieuze coëxistentie en omgangsoecumene verdiept.¹⁰⁸ Bijzonder fraai is dit aangetoond voor de Utrechtenaar Arnoldus Buchelius.¹⁰⁹ Om te beginnen moesten calvinisten van verschillende signatuur met elkaar zien samen te leven. De eerste drie hoogleraren theologie aan de Franeker universiteit waren nogal verschillend. De professor primarius Martinus Lydius (ca 1539-1601) was een mild man en auteur van een Apologia pro Erasmo, waarin hij Erasmus verdedigde tegen de beschuldiging van arianisme. Tijdens zijn leven durfde Lydius het boek niet te laten verschijnen; eerst in de achttiende eeuw werd het gedrukt. Henricus Antonides Nerdenus (1546-1614) gold als een irenisch man, die als een bemiddelaar optrad in

105 Zie met name J. Pollmann, ‘Public Enemies, Private Friends. Arnoldus Buchelius' Experience of Religious Diverstity in the Early Dutch Republic’, in: A. Wheelock en A. Seeloff, red., The Public and Private in Dutch Culture of the Golden Age, New Arke, Londen, p. 181-190.

106 ‘An cum dissensione in rebus fidei vera Amicitia consistere possit?’ A. Heereboord, Meletemata Philosophica, Nijmegen 1664, p. 246. Ik citeer naar H. van Ruler, ‘Theorieën over vriendschap. De erfenis van Cicero en Aristoteles in de zeventiende-eeuwse Republiek’, in het themanummer vroegmoderne vriendschap van Groniek 29, nr. 130 (1995), p. 35, ntt. 31, 32.

107 P.L.M. Grootens, Dominicus Baudius. Een levensschets uit het Leidse humanistenmilieu (1561-1613), Nijmegen, Utrecht 1942, p. 130-131.

108 W. Frijhoff en M. Spies, 1650. Bevochten eendracht, Den Haag 1999, hoofdstuk 6. Zie ook W. Frijhoff, ‘Dimensions de la coexistance confessionelle. Changements de perspectives’, in: C. Berkvens-Stevelinck, J. Israel en G.H.M. Posthumus Meyjes (red.), The emergence of tolerance in the Dutch Republic, Leiden, New York, Keulen 1997, p. 213-237.

109 J. Pollmann, Een andere weg naar God. De reformatie van Arnoldus Buchelius (1565-1641), Amsterdam 2002, p. 198 vlgg. en idein, ‘The bond of Christian piety: the individual practice of tolerance and intolerance in the Dutch Republic’, in: R. Po-Chia Hsia en H. EK. van Nierop (red.), Calvinism and religious toleration in the Dutch Golden Age, Cambridge 2002, p. 53-71.

[p. 116]

de vele kerkelijke geschillen. Tussen die twee wordt Lubbertus als de grote polemicus geplaatst.¹¹⁰

Van kansel en katheder werden opvattingen verkondigd en gedoceerd die de verkondigers zelt in het dagelijkse leven met in de praktijk konden of wilden brengen. In het openbaar waren predikanten en geleerden vrij geregeld elkaars vijanden, maar in de persoonlijke of epistolaire omgang konden zij vaak wel met andersdenkenden bevriend zijn. De voorbeelden zijn legio. In 1590 benoemden de Friese Staten de katholiek Suffridus Petrus tot de eerste landshistorieschrijver. De puritein William Ames werd op zijn sterfbed getroost door een katholieke arts. Zelfs de onverdacht orthodox gereformeerde Gisbertus Voetius werd op zijn sterfbed bijgestaan door een remonstrant. De katholieke schilder Wybrandt de Geest schilderde tal van gereformeerde Friese Nassaus. Bij de begrafenis van Willem Lodewijk in 1620 werd het eerste paard in de rouwstoet geleid door een katholiek edelman. De stadhouder van Friesland Willem Frederik werkte in 1645 mee om aan katholieken het stemrecht te ontnemen, maar hij dineerde geregeld met katholieke edelen. Hij ging jagen met een menist op Het Bildt en bezocht aldaar een katholieke kapel. Descartes had in 1629 in Franeker een kapel tot zijn beschikking. De gereformeerde Johannes Saeckma was bevriend met de remonstrantse geleerde melancholicus Caspar Barlaeus. In een epigram in het boek van de Amsterdamse rabbi Menasseh Ben Israel schreef Barlaeus: ‘al hebben we verschillende opvattingen, laten we leven als vrienden ter ere van God’.¹¹¹ Deze voorbeelden kunnen met vele andere worden aangevuld.¹¹² Geleerde vriendschappen doorbraken over het algemeen de grenzen van de confessies.¹¹³ De vriendschap tussen Lubbertus en Vulcanius past in het gebruikelijk patroon van de vriendschapscultus onder geleerden.

110 W. Nijenhuis, ‘Inleiding’, in: Jensma e.a. (red.), Universiteit (n. 6), p. 227-228.

111 F.F. Blok, Caspar Barlaeus. From the correspondence of a melancholic, Assen 1976, p. 53.

112 Tal van voorbeelden in Rademaker, Leven en werk (n. 38).

113 Ontleend aan W. Bergsma, Tussen Gideonsbende en publieke kerk. Een studie over het gereformeerd protestantisme in Friesland, 1580-1650, Hilversum, Leeuwarden 1999, hoofdstuk 6, alwaar deze voorbeelden in een bredere context worden geplaatst. Zie verder J. Spaans, ‘Violent dreams, peaceful coexistence. On the absence of religious violence in the Dutch Republic’, in: De zeventiende eeuw 18 (2002), p. 149-166.

De vriendschap

Vanaf de Oudheid tot heden is er veel over vriendschap geschreven. Aristoteles onderscheidde drie vormen van vriendschap die klassiek zijn geworden: vriendschap gebaseerd op utiliteit, genot en waarheid.¹¹⁴ Die ideeën over vriendschap hebben een lange receptiegeschiedenis,¹¹⁵ ook in de kleine Republiek der Letteren waartoe Lubbertus behoorde.¹¹⁶ Wat was de aard van de vriendschap tussen de geleerden Lubbertus en Vulcanius?

114 Aristoteles, Ethica Nicomachea, vert. Ch. Hupperts en B. Poortman, Amsterdam 1997, boek VIII en IX.

115 Zie in het algemeen: R. Hyatte, The arts of friendship in Medieval and Early Renaissance literature, Leiden, New York, Keulen 1994.

116 Zie vooral Mout, ‘Geleerde als instituut’ (n. 24).

[p. 117]

In de eerste plaats werd de boodschap van de brieven ook door Lubbertus en Vulcanius verpakt in de gebruikelijke vriendschapsretorica of laudatio op de amicitia.¹¹⁷ In 1595 had Lubbertus zijn strijdschrift tegen de jezuïet Rob. Bellarminus willen sturen, ‘maar, beste Vulcanius, ik breng mijn leven door bij zeer geringe auteurs en leer net zo te schrijven als zij. U echter behandelt hoogstaande schrijvers en kunt zo ook zelf als een van hen worden geacht. Daarom schaamde mijn boek zich, om naar u te gaan’.¹¹⁸

In de tweede plaats was ook deze vriendschap duidelijk instrumenteel van aard. In de zestiende eeuw werden ‘cliënt’ en ‘vriend’ doorelkaar gebruikt.¹¹⁹ Vriendschap in de vroegmoderne tijd was een kunst van overleven. Sociale cohesie was voor de maatschappij voor een deel afhankelijk van individuele relaties en vriendschappen, die doorgaans weer op familierelaties berustten.¹²⁰ Geleerden tijdens het ancien régime waren van elkaar afhankelijk, zij hadden elkaar nodig om zich staande te houden in het kleine wetenschappelijke wereldje. Zij konden elkaar via brieven van informatie voorzien. Het uitoefenen van patronage door mogelijke kandidaat-hoogleraren aan te bevelen en voorspraak te doen doen voor studenten was een essentieel onderdeel in een geleerdenbestaan.¹²¹ Roddelen en geleerden belachelijk maken behoorde uiteraard tot de academische mores, evenals intrigeren, zorgen voor publicatie van boeken, geld verwerven door dedicaties, etc. Aan deze noodzakelijke epistolaire contacten in de Republiek der Letteren was de confessionele overtuiging ondergeschikt.¹²²

Ten derde: werd deze vriendschap alleen bepaald door wederzijdse hulp, profijt, goodwill, eigenbelang en reciprociteit of was er ook sprake van vriendschap in de betekenis die wij er nu aan geven? Ik heb de indruk van wel, maar dat is een subjectieve uitlating, niet meer dan een vermoeden. Is behoefte aan vriendschap niet een algemeen menselijk verlangen? Het onderhouden van de vriendschap is een klopmotief in humanistenbrieven. Ook Frieslands grootste dichter uit de Gouden Eeuw, Gysbert Japix, heeft over dit thema gedicht in zijn Friesche Herder.

De frjuenschip recket oon 't forkâdjen,
Oon 't kluynjen, klomjen, oon 't forâdjen,
Wenneerse naet wirt onderhâden.¹²³

117 Zie voor de Freundschafstkult met name K. Enenkel, ‘Humanismus, Primat des Privaten, Patriottismus and Niederldändischer Aufstand: Selbstbildforschung in Lipsius Autobiograhie’, in: Enenkel en Heesakkers (red.), Lipsius in Leiden (n. 65), p. 13-45.

118 Van der Woude, Lubbertus, p. 85.

119 E.H. Waterbolk, ‘Vrienden: dankbare en ondankbare’, in: idem, Rond Viglius van Aytta. Enige brieven van zijn hand en enige opstellen, Leeuwarden 1980, p. 61.

120 Zie L. Kooijmans, Vriendschap en de kunst van het overleven in de zeventiende en achttiende eeuw, Amsterdam 1997, p. 14 vlgg.

121 Tal van voorbeelden in Van der Woude, Lubbertus, p. 400, noot 29. De reeds genoemde Goswinus Geldorpius werd in 1592 door Lubbertus bij Beza aanbevolen. De Vries de Heekelingen, Genève (n. 10), dl 1, Freiburg 1918, p. 257-258.

122 C. Ginzburg, ‘Hoog en laag. Het thema van de verboden kennis in de zestiende en zeventiende eeuw’, in: idem, Omweg als methode. Essays over verborgen geschiedenis, kunst en maatschappelijke herinnering, Nijmegen 1988, p. 171 vlgg.

123 Onder meer in Ph.H. Breuker, It wurk fan Gysbert Japix dl 1, Leeuwarden 1989, p. 92.

[p. 118]

(De vriendschap raakt aan het verkoelen, verkillen en verouderen, wanneer ze niet wordt onderhouden).

Het is aan de lezer om te beoordelen of het volgende citaat uit een brief van Lubbertus aan Vulcanius een uitlating is van instrumentele vriendschap of een voorbeeld van amicitia in de huidige betekenis van het woord:

De vriendschap is als een lamp. Zoals deze langzaam uitdooft, als men haar niet van tijd tot tijd vult met olie, zo sterft de vriendschap van afwezigen uit, als ze niet door veelvuldige gesprekken wordt onderhouden. Ik voor mij - ik zal de waarheid zeggen - ben door uw zwijgen verward geweest.¹²⁴

124 Van der Woude, Lubbertus, p. 549.

Tenslotte

In de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden was het mogelijk dat in 1618 de Zwitserse afgevaardigde naar de Synode van Dordrecht was ingekwartierd bij een familie, van wie de vader en de zoon tot de oude moederkerk behoorden, de moeder en dochter gereformeerd waren, de schoonmoeder doopsgezind was en de broer van de vader jezuïet¹²⁵. De Republiek was in godsdienstig opzicht pluriform en tolerant.¹²⁶ Een toegewijde lezer kan vele maanden en, zo hij of zij wil, vele jaren besteden aan het probleem van verdraagzaamheid en irenisme.¹²⁷ Een bibliotheek over de ideeënhistorische aspecten van tolerantie kunnen we raadplegen, evenals over de praktijk op locaal, regionaal, gewestelijk en ‘nationaal’ niveau.¹²⁸ Natuurlijk was er de pragmatische ‘knipop- de-beurs tolerantie’.¹²⁹ Nu kunnen we niet de tolerantie-problematiek bier uitvoerig behandelen. Scheidslijnen tussen tolerantie en intolerantie zijn trouwens moeilijk te trekken. De perfectist D.V. Coornhert (1522-1590) geldt als de grootste kampioen van verdraagzaamheid in de zestiende-eeuwse Nederlanden, maar eigenlijk was hij een foxterriër, die iedereen aan de broekspijpen hing, die niet naar zijn pijpen wilde dansen.¹³⁰

In de ogen van veel tijdgenoten was Lubbertus een onredelijk en buitengewoon intolerant man. Die onverdraagzaamheid moeten we wel in contemporain perspectief bezien. Zijn vrienden Johannes Bogerman en Goswinus Geldorpius vertaalden in 1601 het boek van Beza De haereticis a civili magistratu puniendis, waarvan de titel boekdelen spreekt.¹³¹

125 Onder meer aangehaald in W. Bergsma, ‘“Uyt Christelijcken yver en ter eeren Godes”. Wederdopers en verdraagzaamheid’, in: M. Gijswijt-Hofstra (red.), Een schijn van verdraagzaamheid. Afwijking en tolerantie in Nederland van de zestiende eeuw tot heden, Hilversum 1989, p. 84.

126 Zie bijvoorbeeld W. Bergsma, ‘Church, state and people’, in: K. Davids en J. Lucassen (red.), A miracle mirrored. The Dutch Republic in European perspective, Cambridge 1995, p. 196-228.

127 Zie voor een goed overzicht H.R. Guggisberg, ‘Veranderingen in de argumenten voor religieuze tolerantie en godsdienstvrijheid in de zestiende en zeventiende eeuw’, in: Bijdragen en Mededelingen betreffende de Geschiedenis der Nederlanden 91 (1976), p. 177-195.

128 Recente literatuur in Hsia en Van Nierop, Calvinism (n. 109).

129 Gijswijt-Hofstra, Een schijn van verdraagzaamheid, p. 9.

130 W Bergsma, Aggaeus van Albada (c. 1525-1587), schwenckfeldiaan, staatsman en strijder voor verdraagzaamheid, Meppel 1983, reg., s.v.

131 Bergsma, Gideonsbende, p. 272 vlgg.

[p. 119]

Afb. 9 Theodorus Beza (1519-1605), internationaal leider van het calvinisme to Genève, voor wie Lubbertus grote bewondering had.

Emmius ging in 1601 zo ver dat hij doopsgezinden het erfrecht wilde ontzeggen.¹³²

Lubbertus' biograaf had wel oog voor de zwaktes van zijn gereformeerde held, maar toch roemt hij om de haverklap zijn mildheid, humanitas, liefde voor de waarheid en irenische gezindheid. Die typering contrasteert nogal met de titels van sommige hoofdstukken: ‘Controvers met Rome’, ‘Refutatie van Socinus’, ‘In oppositie tegen Vorstius’, ‘Kampgevecht met Hugo de Groot’, ‘Twist met Drusius’ en ‘Op gespannen voet met Maccovius’.Van der Woude besefte heel goed dat Lubbertus tot de Republiek der Letteren, de respublica litteraria behoorde. Dat besef deelde hij met de biograaf van Ubbo Emmius.¹³³ Van der Woude beziet echter alles vanuit verheven principes: dankzij Lubbertus' geleerdheid en irenisme zou hij kunnen verkeren met de grootste geleerden van zijn tijd. Eigenlijk was Lubbertus een vertegenwoordiger van Calvijns oecoumenische ideeën,¹³⁴ mijns inziens een anachronistische opvatting.

132 S. Zijlstra, ‘Het “Scherpe plakkaat” van Groningen’, in: Doopsgezinde Bijdragen is (1989), p. 65-78.

133 Vgl. Boer, Ubbo Emmius (n. 16), p. 69.

134 Zie W. Nijenhuis, Calvinus Oecumenicus. Calvijn en de eenheid der kerk in het licht van zijn briefwisseling, 's-Gravenhage 1959.

[p. 120]

Lubbertus en Vulcanius onderhielden een hartelijke vriendschap, ondanks Vulcanius' drankzucht, schulden, een vrouwengeschiedenis en godsdienstig indifferentisme. Déze Vulcanius heeft Lubbertus niettemin als een Doornroosje wakker gekust en hem heeft hij weten te inspireren tot dichterlijke ontboezemingen, fraaie topoi, geleerde samenwerking en lofzangen op de vriendschap. Maar dit is niet het hele verhaal. Er is ook een pragmatische dimensie. Zij waren als geleerden ook tot elkaar veroordeeld, wilden zij blijvend kunnen functioneren in de wereld der geletterden, voor wie de studia humanitatis centraal stond.

Ik zou de vriendschap tussen Lubbertus en Vulcanius en tussen geleerden in het algemeen in de vroegmoderne tijd, naar analogie van het begrip utilitaire vriendschap, ook willen beschouwen als een vorm van utilitaire of instrumentele tolerantie. Zij leefden in een wereld vrijwel zonder kranten en recensies in wetenschappelijke tijdschriften. Zij wilden dus ook profiteren van kritiek op hun werken door andere geleerden en dus konden zij eigenlijk geen rekening houden met de confessie van hun mogelijke critici. In dat perspectief moeten we ook de vriendschap tussen de Friese theoloog en de Leidse hoogleraar bezien. Het was een vriendschap gebaseerd op affectie, eigenbelang en reciprociteit, gegevens die we onder meer dankzij antropologen kennen uit alle tijden en culturen.¹³⁵

Abstract - Sibrandus Lubbertus was a staunch supporter of Reformed Protestantism, but was nevertheless one of the closest friends of the Leiden Professor Bonavantura Vulcanius, who was in his own time considered a religious indifferentist. The present article attempts to explain the amicitia between a so-called ‘atheist’ and a Calvinist.

135 Vgl. M. Mauss, The gift. Forms ans functions of exchange in archaic societies, vert. I. Cunnison, Londen 1974.

[p. 121]

Bijlage

Sibrandus Lubbertus aan Bonaventura Vulcanius, d.d. 8 april 1597 (autograaf).

Accepi tuas litteras una cum thesibus istic disputatis, ago gratias pro munere. Nunc non datur potestas compensandi. Brevi tamen te simili munere beabo. D. Gomarum novi juvenis Neostadii, rogo eum ex me amanter salutes. Ejus librum peri tès pronoias cupio videre.¹³⁶ Emam eum simulatque huc allatus fuerit. Non amare eum Suffenum non miror.¹³⁷ Qui enim bestiam recte novit, amare eam nequit. De Ambiano tristissima fama est. Videtur Deus regem istum deseruisse, simulatque ille Deum deseruit. Vos satagitis de D. Beima revocando.¹³⁸ An plane vultis nostram scholam evertere? Ego aedifico domum in meo praedio, ut istic in otio (si Deo ita videbitur) vitam transigam. Quoties enim mihi hoc incidit?

O rus, quando ego te aspiciam, quandoque licebit Nunc veterum scriptis, nunc somno, et inertibus horis Ducere sollicitae jucunda oblivia vitae.

Rogo te ut una cum D.D. Junio et Gomaro me proximis Canicularibus¹³⁹ invisas. Tenta semel illorum animos, et si videbis eos ab hac peregrinatione non abhorrere, significa id mihi. Scribam ipse ad eos et invitabo quam humanissime. Ducam vos in istum hortum, ibique inter muscas et aves rusticabimur, fabulabimur, et si ita videbitur, philosophabimur. Saluta amicos, inprimis eos, quos hic nominavi. Sed heus tu, promiseras de sancto Francisco,¹⁴⁰ fac ut promissa appareant.

Vale Franekerae anno 97, 8. aprilis. Tuam Dignitatem diligenter colens, Lubbertus.

Adres: Celeberrimo philosopho,

D. Bonaventurae

Vulcanio, Graecarum

litterarum Doctori

inclyta Leida.

Bron: Universiteitsbibliotheek Leiden, Cod. Vulc. 105, III.

136 Bedoeld wordt Conciliatio Doctrinae Orthodoxae De Providentia Dei. Hierover Van Itterzon, Franciscus Gomarus (n. 76), p. 52 vlgg.

137 Suffenus was een Deens student die in Franeker voor de nodige problemen zorgde.

138 Julius van Beyma (1539-1598) was korte tijd hoogleraar rechten in Franeker.

139 De hondsdagen.

140 Dit boek van Vulcanius komt voor in Lubbertus' bibliotheekcatalogus. Catalogvs, fol. B3_v.