De Zeventiende Eeuw. Jaargang 16

[p. 29]

Naam en faam
De plaatsgebonden naamgeving van rederijkerskamers als uiting van lokaal chauvinisme
Nelleke Moser

‘Wilt hooren 't woord’, ‘Secht waerheyt’, ‘Wij rijsen gheneucht’: dit lijken zomaar wat zinspreuken van willekeurige rederijkerskamers. Er is echter een overeenkomst tussen deze deviezen: ze verwijzen naar de naam van de plaats waar de kamers gevestigd zijn. ‘Wilt hooren 't woord’ werd gebruikt door rederijkers in Hoorn, ‘Secht waerheyt’ was het devies van de Zegwaardse rederijkers en in Rijswijk was ‘Wij rijsen gheneucht’ het devies van de plaatselijke rederijkerskamer ‘De willighe rijsen’. De Hoornse, Zegwaardse en Rijswijkse rederijkers waren niet de enigen die in de naam en/of het devies van hun kamer naar de plaatsnaam verwezen. Deze gewoonte lijkt niet alleen ingegeven te zijn door de voorliefde voor woordspelingen waar rederijkers bekend om staan, maar ook door een vorm van lokaal chauvinisme. In het onderstaande wordt gezocht naar patronen in en verklaringen voor deze plaatsgebonden naamgeving.

Religieus, rhetoricaal, regionaal. Een ontwikkeling in kamernamen

De plaatsgebonden naamgeving is de derde en laatste fase in de naamgeving van rederijkerskamers van de vijftiende tot en met de zeventiende eeuw. Die drie fasen, die elkaar overigens overlappen, zijn te karakteriseren als ‘religieus’, ‘rhetoricaal’ en ‘regionaal’.

Bij het ontstaan van de rederijkersbeweging in de vijftiende eeuw in de Zuidelijke Nederlanden had men een duidelijke voorkeur voor kamernamen en deviezen met een religieuze strekking. Die religieuze betrokkenheid was niet zo vreemd, want de vroege rederijkerskamers waren vaak gelieerd aan een kerk of een broederschap en wijdden zich naast de beoefening van literatuur aan allerlei devotionele activiteiten, zoals het opdragen van missen en het meelopen in processies. Ze stelden hun kunst in dienst van de kerkelijke praktijk.¹

Aan het eind van de vijftiende eeuw kwamen naast die religieuze symbolen bloemennamen in zwang als kamernaam. Van de 187 kamers die Van Elslander noemt in zijn lijst van Nederlandse rederijkerskamers dragen er zevenennegentig een bloemen- of

1 Zie bijvoorbeeld P.J. Meertens, Letterkundig leven in Zeeland in de zestiende en de eerste helft der zeventiende eeuw, Amsterdam 1943, p. 71-154; B.A.M. Ramakers, Spelen en figuren. Toneelkunst en processiecultuur in Oudenaarde tussen Middeleeuwen en Moderne Tijd, Amsterdam 1996, p. 93-109; H. Brinkman, Dichten uit liefde. Literatuur in Leiden aan het einde van de Middeleeuwen, Hilversum 1997, p. 81-96; Th.C.J. van der Heijden, ‘Rederijkers en overheid’, in: F.C. van Boheemen en Th.C.J. van der Heijden, Met minnen versaemt. De Hollandse rederijkers vanaf de middeleeuwen tot het begin van de achttiende eeuw. Bronnen en bronnenstudies, Delft 1999, p. 15-175, spec. p. 25-34 en p. 65-68.

[p. 30]

plantennaam.² Aanvankelijk waren dat vooral namen die als Mariasymbool te boek stonden, zoals lelie, roos en wijngaardrank.³ Het religieuze motief werd dus vervlochten met het bloemenmotief. Het gebruik van bloemennamen voor kamers werd in de zestiende eeuw enthousiast overgenomen door nieuwe kamers die in de Noordelijke Nederlanden ontstonden. Vooral in Holland werden bloemennamen populair: daar kwamen nauwelijks nog louter religieuze symbolen als kamernaam voor.⁴ De bloemen verwezen inmiddels vooral naar de stijlmiddelen of ‘flores rhetorici’ waarmee rederijkers hun werken sierden, zoals het rijm. De deviezen hadden vaak betrekking op het botanische proces van uitspruiten, groeien, bloeien en vrucht dragen, verschijnselen die symbool staan voor het literaire creatieproces.⁵ Deze naamgeving kan daarom ‘rhetoricaal’ genoemd worden. De religieuze strekking is echter niet helemáál verdwenen: boven de bloemen die op de blazoenen staan afgebeeld, zweeft vaak de Heilige Geest in de gedaante van een duif, die vlammen of dauw op de bloem uitstort. Dit verwijst naar de goddelijke inspiratie waar rederijkers zich op beriepen.⁶

Tot slot is vanaf de tweede helft van de zestiende eeuw een derde ontwikkeling te zien, die hier centraal staat. Behalve naar hun religieuze drijfveren en hun rhetoricale activiteiten gaan rederijkerskamers in hun naam verwijzen naar de plaats waar de kamer gevestigd is. De nieuwe mode betekent niet dat men de traditie uit het oog verliest: de verwijzing naar de plaatsnaam wordt verwerkt in een bloemen- of plantennaam: in Lisse kiest men voor een lisbloem, bijvoorbeeld. Sommige kamers slagen er zelfs in, behalve een botanisch element en de plaatsnaam ook nog een religieuze verwijzing in haar kamernaam te verwerken, zoals ‘Mozes' Bosch’ in Den Bosch. Ook De Goudsbloem in Gouda en De Witte Acoleyen in Leiden kunnen opgevat worden als een gelukkige combinatie van oude en nieuwe naamgevingsgewoontes, van religieuze, rhetoricale én regionale noties. Hoewel de goudsbloem en de akelei, beide ook Mariasymbolen, al wel eerder gebruikt werden als kamernamen, kunnen de Goudse en Leidse rederijkers toch welbewust geprofiteerd hebben van de overeenkomst tussen bloem en plaatsnaam.

Dit korte overzicht van de ontwikkeling in kamernamen maakt duidelijk dat de veranderingen in de naamgeving van de kamers veranderingen in de preoccupaties van de rederijkersbeweging weerspiegelen. De religieuze en rhetoricale namen en deviezen geven de identiteit van het gezelschap weer.⁷ Hierin komen rederijkerskamers overeen

2 A. van Elslander, ‘Lijst van Nederlandse rederijkerskamers uit de XVe en XVIe eeuw’, in: Jaarboek De Fonteine 1968, p. 29-60.

3 A. van Elslander, ‘De Mariavereering bij de rederijkers’, in: Jaarboek De Fonteine 1945, p. 57-74; A. Salzer, Die Sinnbilder und Beiworte Mariens in der deutschen Literatur und lateinischen Hymnenpoesie des Mitteralters. Darmstadt 1967.

4 Coigneau vond als enige uitzondering op de bloemennamen in Holland de Pellicanisten in Haarlem. Zie D. Coigneau, ‘[recensie van] F.C. van Boheemen en Th C.J. van der Heijden, De Delftse rederijkers “Wij rapen geneucht”’, in: Jaarboek De Fonteine 1982/1983, p. 305-315, spec. p. 308.

5 ‘'t Spruit uit liefde’, ‘In liefde groeiende’, ‘Gebloeid in het wild’ en ‘Niet zonder vrucht’ zijn enkele voorbeelden. Zie A. van Elslander, ‘Lijst van Nederlandse rederijkerskamers uit de XVe en XVIe eeuw’, in: Jaarboek De Fonteine 1968, p. 29-60, resp. p. 48 (Maasland), p. 46 (Leiden), p. 56 (Tielt) en p. 34 (Arnemuiden).

6 N. Moser, ‘“Rhetorica is als een bloeme bloeyende”. De dichtkunst als plant in woord en beeld bij rederijkers (circa 1450-1620)’, in: Literatuur 15.3 (1998), p. 144-153, spec. p. 146-147.

7 Ik heb de ‘zotte’ namen hier buiten beschouwing gelaten. Volgens sommigen vormen die namen een aanwijzing dat een kamer is ontstaan uit een zottengilde of een jongerengezelschap. Met de interpretatie ervan moet men echter voorzichtig zijn: zo noemt Mak de ‘Lichtgeladen’ uit Ieper en de ‘Plompkens’ uit Arnemuiden als voorbeeld van ‘bedenkelijke’ kamernamen (J.J. Mak, De rederijkers, Amsterdam 1944, p. 11), maar in werkelijkheid zijn deze namen alles behalve dubieus. De kamer uit Poperinge, die net als de Ieperse kamer ‘Lichtgeladen’ heette, maakt met haar devies ‘Mijn iock is zoet ende mijn last is licht’ duidelijk dat deze naam niet zot opgevat moet worden. Het devies is immers ontleend aan de woorden die Christus spreekt in Mattheüs 11:30 (Van Elslander, ‘Lijst’, p. 53). De naam en zinspreuk van de Arnemuidense rederijkers (‘Plomp van verstande’) kan in verband gebracht worden met een streven naar ‘simplicitas’ (eenvoud) en met Mattheüs 5:3, waarin Christus de ‘armen van geest’ zalig verklaart. Zo zijn er meer kamers met schijnbaar zotte namen, die genuanceerd (en in samenhang met andere institutionele kenmerken) geïnterpreteerd dienen te worden.

[p. 31]

met andere (laat-)middeleeuwse corporaties zoals broederschappen en schutterijen, die hun aard en activiteiten kenbaar maakten door middel van hun institutionele kenmerken.⁸ De nadruk op de verbondenheid met de woonplaats in kamernamen en -deviezen kan daarom opgevat worden als een mededeling aan de buitenwereld, en wel als een demonstratie van lokaal chauvinisme. Zijn er aanwijzingen die deze veronderstelling plausibel maken? Welke kamers kiezen voor een plaatsgebonden naam, en waarom zouden juist zij de verbondenheid met hun woonplaats willen benadrukken?

8 Zie voor rederijkerskamers: Mak, De rederijkers, p. 18; voor broederschappen (en andere corporaties): P. Trio, Volksreligie als spiegel van een stedelijke samenleving. De broederschappen te Gent in de late middeleeuwen, Leuven 1993, p. 138; voor schutterijen: P. Knevel, Burgers in het geweer. De schutterijen in Holland, 1550-1700, Hilversum 1994, p. 37; voor broederschappen, wijkgezelschappen en rederijkerskamers: Ramakers, Spelen en figuren, afbeelding op p. 66, p. 96-97.

Plaatsgebonden kamernamen: spreiding in tijd en ruimte

Ik heb eenenveertig kamers gevonden met een plaatsgebonden kamernaam of -devies.⁹ Als men de gegevens uitsplitst naar gewest en naar chronologische volgorde, valt een aantal zaken op.¹⁰ Het meest in het oog springend is wel de spreiding in ruimte: meer dan de helft van de plaatsgebonden namen hoort bij kamers uit Holland. Er zijn slechts enkele kamers uit andere gewesten dan Holland die hun naam of devies associëren met de plaatsnaam: één uit Limburg, één uit Utrecht, drie uit Brabant, vier uit Vlaanderen en vijf uit Zeeland tegenover zevenentwintig uit Holland. Sterker nog, vijfentwintig dáárvan komen uit het huidige Zuid-Holland: alleen Hoorn en Beverwijk liggen in Noord-Holland. Deze absolute aantallen moeten gerelativeerd worden, want in Zuid-Holland waren veel meer kamers dan in Noord-Holland: zevenenzeventig tegenover tien.¹¹ Maar ook als dit verdisconteerd wordt, waren er meer plaatsgebonden kamernamen in Zuid-

9 Zie bijlage. De deviezen van de kamers in Den Haag en Scheveningen (‘Laat varen droefheit’ en ‘Wy vissen ghenuecht’) heb ik niet opgenomen omdat er niet naar de plaatsnaam wordt verwezen, hoewel de deviezen wel naar een plaatsgebonden activiteit verwijzen.

10 De jaartallen zijn de jaren waarin de kamers voor het eerst met zekerheid naar buiten treden met die naam en dat devies. Zie ook de noten bij de afzonderlijke kamers.

11 Deze informatie is gebaseerd op de gegevens in F.C. van Boheemen en Th.C.J. van der Heijden, Retoricaal Memoriaal. Bronnen voor de geschiedenis van de Hollandse rederijkerskamers van de middeleeuwen tot het begin van de achttiende eeuw, Delft, 1999; ik heb alleen die kamers meegeteld die daarin met hun naam of devies genoemd worden, en niet de naamloze rederijkersgezelschappen die alleen indirect bekend gebleven zijn (zoals bijvoorbeeld in Medemblik, Middelharnis en Monnickendam), omdat het mij gaat om de naamgeving van geïnstitutionaliseerde kamers.

[p. 32]

Holland (een derde van het totaal) dan in Noord-Holland (een vijfde van het totaal). Verder valt het op dat de plaatsgebonden kamernamen vooral voorkomen bij kamers in kleine plaatsen en dorpen, en slechts sporadisch in grote steden.

Naast de spreiding in ruimte is de spreiding in de tijd opmerkelijk. De plaatsgebonden naamgeving blijkt vooral ná 1590 voor te komen: van de eenenveertig kamers zijn er twaalf met zekerheid vóór 1590 gesticht en negenentwintig erna. Veel van de kamers die niet in Holland liggen, horen bij de vroege categorie. Het geldt voor de twee kamers uit Limburg en Brabant, voor twee van de vier Vlaamse kamers en twee van de vijf Zeeuwse kamers. Onder de Hollandse kamers zijn er slechts vier die van vóór 1590 dateren, alle vier Zuid-Hollands. Dit correspondeert met een algemene tendens in de rederijkersbeweging, namelijk dat verschijnselen in het zuiden beginnen en vervolgens in de loop van de tijd in het noorden doordringen, vaak in een extremere vorm (vergelijk de hierboven geschetste ontwikkeling van de bloemennamen). Uit de spreiding in de tijd blijkt voorts dat de ontwikkeling in de naamgeving samenhangt met momenten waarop de kamers onderling contact hadden. Er zijn drie clusters aan te wijzen waarin de plaatsgebonden naamgeving vaker voorkomt dan gemiddeld, en deze clusters hangen telkens samen met een wedstrijd. Zo werd er in 1546 een wedstrijd georganiseerd in Gouda, waar drie kamers met een plaatsgebonden naam aanwezig waren: die van Gouda, Leiden en Rijswijk. Een volgende concentratie is te zien in 1615, toen de Zonnebloem in Kethel een wedstrijd organiseerde waaraan de vijf kamers deelnamen die in dat jaar een plaatsgebonden naam kregen. Het derde contactmoment is het jaar 1670, waarin de kamers van Berkel, Overschie en Wateringen, alle drie met een plaatsgebonden naam, deelnamen aan een wedstrijd in Schipluiden.

Al met al kan vastgesteld worden dat het fenomeen van de plaatsgebonden kamernamen een hoogtepunt bereikt in kleine plaatsen in Zuid-Holland tussen circa 1590 en circa 1640. Dit doet vermoeden dat er een relatie bestaat tussen deze naamgevingsgewoonte en het ontstaan van een nationale eenheid in de Nederlanden.

Lokaal chauvinisme en nationaal besef

Het is opmerkelijk dat de periode waarin de plaatsgebonden naamgeving floreerde juist ook de periode is waarin de Nederlanden een nationale identiteit ontwikkelden. De periode 1580-1625 is de tijd waarin ‘de uit de Opstand geboren jonge Republiek zich (...) consolideert’ onder leiding van de provincie Holland.¹² Dit ging niet zo snel als wel wordt aangenomen: S. Groenveld wijst erop dat de meeste ‘Nederlanders’ nog lange tijd

12 M.B. Smits-Veldt, ‘“Het vaderland” bij Hollandse rederijkers, circa 1580-1625: grondgebied en identiteit’, in: N. van Sas (red.), Vaderland. Een geschiedenis vanaf de vijftiende eeuw tot 1940, Amsterdam 1999, p. 83-107, spec. p. 86. Zie ook B. Bakker, ‘Nederland naar 't leven; een inleiding’, in: B. Bakker, H. Leeflang e.a., Nederland naar 't leven. Landschapsprenten uit de Gouden Eeuw, Zwolle 1993, p. 6-17, spec. p. 7. De natievorming was overigens al in de late middeleeuwen in gang gezet, zie: K. Tilmans, ‘De ontwikkeling van een vaderland-begrip in de laat-middeleeuwse en vroeg-moderne geschiedschrijving van de Nederlanden’, in: Van Sas (red.), Vaderland, p. 7-53.

[p. 33]

vooral hun eigen stad of regio beschouwden als hun ‘vaderland’, en niet de hele Republiek.¹³ Dit stemt overeen met mijn constatering dat Hollandse rederijkers in kleine plaatsen een bijzondere affiniteit met hun woonplaats tentoonspreiden.

Volgens M.B. Smits-Veldt echter vormden de Hollandse rederijkers juist een uitzondering: hun opvatting van het begrip vaderland zou de stadsgrenzen overschrijden en zich eerder op de hele provincie Holland richten, en van daaruit op de hele Republiek. Zij verklaart dit door te wijzen op hun interlokale gerichtheid: rederijkers organiseerden immers vaak dichtwedstrijden tussen kamers uit verschillende steden.¹⁴ Juist door die wedstrijden hadden rederijkers, en dan vooral de Hollandse, een belangrijk aandeel in het propageren van een ‘vaderlands gevoel’ en het creëren van een nationale eenheid. Als enkel voorbeeld kan dienen de wedstrijd die de Rotterdamse kamer De Blauwe Acoleyen in 1598 organiseerde. In dit jaar werd onder leiding van Maurits de stabilisatie van de Republiek voltooid, waarop Rotterdamse rederijkers een wedstrijd organiseerden rond de vraag: ‘Waarin overtreffen de Batavieren de Romeinen?’. Het is duidelijk dat de Batavieren staan voor de Nederlanders en dat de Romeinen de Spanjaarden vertegenwoordigen.¹⁵ Smits-Veldt constateert met betrekking tot de wedstrijdbundels uit deze periode dat daarin een strikte concentratie op de eigen plaats nauwelijks voorkomt. In vrijwel alle wedstrijdbijdragen stond het belang van de Republiek centraal.¹⁶ Ook op het niveau van taalgebruik en spelling bekommerden rederijkers zich om uniformiteit en nationaal geldende regels, zoals onder meer blijkt uit de publicatie van een Nederlandse dialectica, grammatica en rhetorica door de Amsterdamse Eglentier in de jaren tachtig van de zestiende eeuw en uit het feit dat bij wedstrijden prijzen werden uitgeloofd voor zuiver Nederlands.

Hoe valt die nadruk op de lokale identiteit in de namen van jonge Zuid-Hollandse rederijkerskamers in kleinere plaatsen nu te rijmen met het streven naar nationale eenwording, waaraan juist rederijkers ook een bijdrage leverden? Voor deze paradoxale situatie zijn twee verklaringen mogelijk.

De plaatsgebonden naamgeving en het lokale chauvinisme dat daaruit spreekt, kunnen een noodzakelijk voorstadium geweest zijn voor het ontstaan van een nationaal besef. In de bundel Openbaring en bedrog. De afbeelding als historische bron in de Lage Landen wordt betoogd dat ‘aan elke vorm van nationaal besef een fase voorafgaat waarin het besef van het begrip “identiteit” gaandeweg een rol gaat spelen’.¹⁷ De aandacht van re-

13 Zie S. Groeneveld, ‘“Natie” en “patria” bij zestiende-eeuwse Nederlanders’, in: Van Sas (red.), Vaderland, p. 55-81.

14 Zie Smits-Veldt, ‘“Het vaderland” bij Hollandse rederijkers’, p. 97.

15 Zie voor de Rotterdamse wedstrijd M.B. Smits-Veldt, ‘“Waer in ons daden, boven de Romeynsche zijn te prijsen”: Rederijkers dragen bij aan het Hollandse zelfbewustzijn, Rotterdam 1598’, in: Spektator 21.2 (1992), p. 83-100. Zie voor het aandeel van rederijkers in de natievorming in het algemeen Smits-Veldt, ‘“Het vaderland” bij Hollandse rederijkers’. Zie voor de relatie Hollanders-Batavieren M.E. Meijer Drees, Andere landen, andere mensen. De beeldvorming van Holland versus Spanje en Engeland omstreeks 1650, Den Haag 1997, p. 57-72 en ook Tilmans, ‘De ontwikkeling van een vaderland-begrip’.

16 Zie Smits-Veldt, ‘“Het vaderland” bij Hollandse rederijkers’, p. 90.

17 R.W. Scheller, ‘Representatie en realisme. De vormgeving van het laat-middeleeuwse identiteitsbesef’, in: B. Kempers (red.), Openbaring en bedrog. De afbeelding als historische bron in de Lage Landen, Amsterdam 1995, p. 29-59, spec. p. 51.

[p. 34]

derijkerskamers voor de eigen plaats zou dan niet in strijd zijn met hun inspanningen voor het bevorderen van een nationaal gevoel, maar juist een aanzet daartoe vormen. Dit verklaart echter niet dat er reeds aan het eind van de zestiende eeuw rederijkerswedstrijden werden georganiseerd waarin het vaderlands gevoel gepropageerd werd, terwijl pas later nog veel kamers een plaatsgebonden naam kozen. Daarom lijkt het mij waarschijnlijker dat juist in het toenemen van de regionale verbondenheid in Holland, die tegelijk model kwam te staan voor de verbondenheid van de Nederlandse natie, de rederijkers in de kleinere plaatsen een aanleiding zagen om hun eigen, plaatselijke identiteit te benadrukken. Eenwording van verschillende gebieden of opname van een kleinere regio in een groter geheel heeft vaak als reactie dat de onderdelen in dat geheel zich willen onderscheiden of soms zelfs afscheiden.¹⁸ Schaalvergroting blijkt ook vandaag de dag nog te leiden tot aandacht voor de kleinere elementen: als één van de redenen voor het organiseren van een symposium over regionale cultuur voerde de Werkgroep Zeventiende Eeuw immers aan dat het begrip ‘regio’ in de belangstelling is komen te staan dankzij de op handen zijnde Europese integratie. Zo zouden ook de kleinere plaatsen in Holland huiverig kunnen zijn geweest voor de opname in een groter geheel. Men kan vaststellen dat Hollandse rederijkers in plaatsen als Amsterdam, Rotterdam en Leiden dan wel het ideaal van een verenigd vaderland uitdroegen, maar dat de rederijkerskamers in de kleinere plaatsen vooral op het lokale niveau gericht waren, wellicht om hun plaatselijke overheid een hart onder de riem te steken.

Hier komt nog bij dat rederijkers van oudsher competitief waren ingesteld. Terwijl Smits-Veldt de interlokale wedstrijden aanwees als een mogelijke verklaring voor de stadsgrensoverschrijdende mentaliteit van Hollandse rederijkers, denk ik dat die wedstrijden veeleer gepaard gingen met gevoelens van rivaliteit dan gevoelens van verbroedering, en dat ze daarom juist bijdroegen aan een concentratie op de eigen plaats. Die rivaliteit tussen plaatsen blijkt ook uit de bundels die de rederijkers na het houden van wedstrijden publiceerden. Hoewel in vragen die aan de wedstrijden ten grondslag liggen en de antwoorden die daarop gegeven worden inderdaad, zoals Smits-Veldt constateerde, het belang van de Republiek als geheel centraal staat, valt in veel bundels ook lokaal chauvinisme en stedelijke rivaliteit te signaleren. Dit is dan vooral het geval in het voorwerk en in welkomst- en afscheidsteksten, dus in situaties waarin de organiserende kamer zich richt tot het plaatselijke bestuur of waarin kamers zich tot elkaar richten.

18 Hoe processen van integratie en incorporatie een reactie van differentiatie en segregatie kunnen uitlokken, wordt uiteengezet door B. de Pater in ‘Eenwording, verbrokkeling en de identiteit van regionale samenlevingen: een inleiding’, in: B. de Pater (red.), Eenwording en verbrokkeling. Paradox van de regionale dynamiek, Assen 1995, p. 1-16.

Lokaal chauvinisme in rederijkersbundels

Rederijkers hadden vanouds al een sterke band met de eigen stad. Ze droegen bij aan het imago van de stad door intredes van vorsten en andere openbare feesten luister bij

[p. 35]

te zetten en het stadsbestuur ondersteunde op zijn beurt de rederijkersactiviteiten met financiële toelagen aan de kamers. Vrouwe Rhetorica en de Stedemaagd werden als hartsvriendinnen ten tonele gevoerd, bijvoorbeeld in het welkomstspel bij het landjuweel in Antwerpen in 1561.¹⁹ De relatie met de stad werd ook uitvoerig bejubeld in de voorwoorden van wedstrijdbundels, die vaak werden opgedragen aan de plaatselijke overheid. Het stadsbestuur werd daarin bedankt voor het toelaten van de wedstrijd. De organiserende kamer benadrukte enerzijds het belang van rhetorica voor een goede samenleving en anderzijds het feit dat maatschappelijke rust een vereiste is om de kunst te kunnen beoefenen. Een goede verstandhouding met de overheid was belangrijk omdat kamers in tijden van politieke en religieuze spanningen al gauw in hun activiteiten beknot werden, omdat ze als opruiend ervaren werden.²⁰ Dit zal nog sterker het geval geweest zijn bij jonge kamers in Zuid-Hollandse dorpen na 1590. In dat gebied en in die periode waren rederijkerskamers namelijk veel meer onderhevig aan kritiek dan elders. Van der Heijden telt in de periode 1572-1648 in totaal 128 klachten van de kerkelijke overheid op Hollandse rederijkerskamers, waarvan er acht te situeren zijn in Noord-Holland en 120 in Zuid-Holland. Daar moet wel bij opgemerkt worden dat er in Zuid-Holland veel meer kamers waren dan in Noord-Holland, dus dat er ook meer kans op klachten was.²¹

Als men nader naar de wedstrijdbundels kijkt, blijkt er een verschil te zijn tussen het chauvinisme van kamers in grote steden en dat van kamers in kleine steden. Kamers in grote steden weidden in hun opdrachten vaak uit over geschiedkundige wapenfeiten of andere bijzonderheden van de stad, waarbij in het oog springt dat steden zich vaste karakteristieken toeëigenden.²² De zaken waar de grote steden toen mee geassocieerd werden, komen grotendeels nog overeen met zaken waar dezelfde steden nu ook nog bekend om staan: Amsterdam om haar handel en scheepvaart,²³ Rotterdam ook om handel en scheepvaart en vooral ook om Erasmus²⁴, Haarlem om de boekdrukkunst en

19 Zie Spelen van sinne vol scoone moralisacien [...], Antwerpen, Willem Silvius, 1562, fol. C2^r-D3^r. Aan het slot van het spel gaan ze beiden hand in hand af (fol. D2^v). In deze bundel is ook een afbeelding opgenomen van Rhetorica die sluimert in de schoot van Antwerpia (fol. E^r). Bij de wedstrijd in Haarlem in 1606 worden Rhetorica en de stedemaagd samen in een triomfboog afgebeeld. Zie Const-thoonende Iuweel, By de loflijcke stadt Haerlem, ten versoecke van Trou moet blijcken, in 't licht gebracht [...], Zwolle, Zacharias Heyns, 1607, afb. tussen fol. ⋆⋆⋆3 en ⋆⋆⋆4.

20 Van der Heijden, ‘Rederijkers en overheid’ (n. 1), passim. Uit het overzicht van Van der Heijden wordt duidelijk dat een goede relatie met de plaatselijke overheid de rederijkers geen windeieren legde: ondanks verordeningen van hogerhand (door kerk of landelijke overheid) zag de plaatselijke overheid rederijkersactiviteiten vaak door de vingers.

21 Idem, p. 158.

22 In de Nederduytsche Helicon (1610, p. 98 en verder) noemt Karel van Mander eveneens een aantal steden met vaste epitheta: ‘geneerigh Amsterdam, schip-rijck, 't vermaerde Rotterdam, 't zee-varigh Hooren, wijt beseyld Enchuysen, Leiden hooghgeleert, lustelijcken Haegh, suyverlijcen Delft, oudt en edel Dordrecht, besuyvelt Alckemaer, veevoedigh Gouda’. Met dank aan Marijke Spies en Boukje Thijs.

23 Antwoort op de vraghe, uytghegheven by de Brabandsche Reden-rijck Camer 't Wit Lavender, Uyt Levender Ionst tot Amsterdam [...], Amsterdam, Paulus van Ravesteyn, 1613, fol. S4^r en fol. T3^v.

24 Der reden-rijcke const-lief-hebbers stichtelycke recreatie, Leiden, Henrick Haestens en Niclaes de Klerck, 1599, titelpagina en de opdracht van de kamer aan het stadsbestuur; Spelen van sinne vol schoone allegatien, loflijcke leeringhen ende schriftuurlijcke onderwijsinghen [...], Rotterdam, Jan van Waesberghe de Jonghe, 1614, fol. ⋆⋆2^r.

[p. 36]

de overwinning bij Damiate²⁵ en Leiden om haar universiteit.²⁶ Er is niet alleen sprake van op zichzelf staande stedelijke trots, maar ook van stedelijke wedijver. Daarbij worden juist de zaken waar een stad trots op is, door andere steden gebruikt om op af te geven. Dit gebeurt bijvoorbeeld in het welkomstspel bij de Leidse wedstrijd in 1613, waarin gezegd wordt dat Leiden dankzij de universiteit een voorbeeld is voor de ‘slibrich Amstel Stadt, daert hooch en laech can vloeyen’ en voor de Haarlemmers, die zich beroemen op de slag bij Damiate. Hier wordt gesuggereerd dat Amsterdams welvaart maar instabiel is vergeleken bij de standvastige Pallas, en dat de militaire kracht van de Haarlemmers moet wijken voor het Leidse intellect. Dit afzetten van de eigen kwaliteiten tegen de (vermeende) manco's van andere steden was een vaste gemeenplaats in topografische poëzie, en vooral in de stedelof. Een andere mogelijkheid was het afzetten van het heden tegen het verleden, waarbij het heden het verleden overtreft.²⁷ Ook dit doet de Leidse kamer, door Leiden aan te duiden als ‘Leids Atheenen’.

In het voorwerk van de wedstrijdbundels die kamers in grote steden laten drukken, worden dus stedelijke kenmerken (historische wapenfeiten, statusverhogende zaken) gebruikt om het plaatselijke bestuur te vleien, hetzij door de kamer zelf, hetzij door de drukker van de bundel. De kleinere plaatsen hebben niet zulke vaste kenmerken om zich een identiteit te verschaffen, maar daarvoor hebben ze andere oplossingen gevonden. De kamer in Kethel suggereert dat het dorp onder goddelijke bescherming staat door de plaats aan te duiden met de oudtestamentische naam Bethel, waar God het verbond met Israël bekrachtigde.²⁸ DeVlaardingse kamer wijst vooral op de ouderdom van Vlaardingen. Deze plaats wordt ook door andere steden aangeduid als ‘Batavis begin’ en ‘baarmoeder’ van andere steden.²⁹ De Delftse kamer beperkt zich tot de opmerkingen dat Delft bekend staat om haar dapperheid en een moeder en voedster van de kunsten is.³⁰

Een vorm van lokaal chauvinisme die bij kamers in grote én kleine plaatsen voorkomt, is het literaire chauvinisme. Verschillende kamers claimen in hun wedstrijdbundels dat in hun plaats de Nederlandse Helicon te vinden is: de Delftse Rapenbloem in 1581, de Rotterdamse Blauwe Acoleyen in 1598 en de Leidse Witte Acoleyen in 1613.³¹

25 Zie de opdrachten van de drukker aan het stadsbestuur in Const-thoonende Iuweel (n. 19) en in Nootwendich Vertoogh, der alleen-suyverende Springh-Ader Aller kinderen Gods [...], Haarlem, David Wachtendonck, 1614.

26 Zie het gedicht van de kamer aan het stadsbestuur en het welkomstspel in Const-Riick Beroep ofte Antwoort op de Kaerte uyt-gesonden by de Hollantsche camer binnen Leyden [...], Leiden, Jacob Janszoon Paets, 1614.

27 A.J. Gelderblom, ‘Vondel op een springend paard’, in: Klinkend boeket. Studies over renaissancesonnetten voor Marijke Spies, red. Henk Duits, Arie Jan Gelderblom, Mieke B. Smits-Veldt, Hilversum 1994, p. 127-130, spec. p. 130; Jan van der Noot, Lofsang van Braband - Hymne de Braband, in facsimile-uitgave met inl. en aant. van C.A. Zaalberg, Zwolle 1958, p. XVI.

28 N. Moser, ‘Succes in de marge. Rederijkers in Kethel aan het begin van de 17^e eeuw’, in: Historisch Tijdschrift Holland 29.4/5 (1997), p. 209-225, spec. p. 222; Der Reden-ryckers Stichtighe aenwijsinghe van des Werelts dwael-paden met hare verwerringe [...], Schiedam, Adriaen Cornelis van Delf, 1616, p. 14; Vlaerdings Redenrijckbergh, met middelen beplant, die noodigh sijn 't Gemeen, en voorderlijck het Landt, Amsterdam, Kornelis Fransz., 1617, fol. Dd2^r.

29 Vlaerdings Redenrijck-bergh, fol. a2^v, fol. a4^v, fol. Dd2^r.

30 Zie het opdrachtgedicht van Helleman aan het stadsbestuur in Refereynen ghepronunchieert opte Intreden binnen der Stede van Delft [...], Delft, Aelbert Heyndricksz, 1581.

31 Zie voor de mode om de Helicon in de Nederlanden te situeren M. Spies, ‘“Poeetsche fabrijcken” en andere allegorieën, eind 16^de begin 17^de eeuw’, in: Oud Holland 105.4 (1991), p. 228-243, spec. p. 230 en 241 en M. Spies, ‘Helicon and hills of sand: pagan gods in early modern Dutch and European poetry’, in: Helen Wilcox, Richard Todd, Alasdair MacDonald (eds.), Sacred and profane: secular and devotional interplay in early modern British literature, Amsterdam 1996, p. 225-236, spec. p. 227. Zie ook Smits-Veldt, ‘“Het vaderland” bij Hollandse rederijkers’ (n. 12), p. 105-107.

[p. 37]

De Vlaardingse kamer maakt geen aanspraak op de Helicon, maar schermt met haar sterauteur: Job van de Waal. ‘Iob is d'eer van Vlaerdingen’, zo luidt het in een lofdicht op Van de Waal in een Vlaardingse wedstrijdbundel. In dit gedicht laat de auteur Van de Waal zeggen dat hij schrijft in een taal en een stijl die in Vlaardingen past, al zou hij beter dichten en meer succes hebben als hij in Amsterdam of in het geleerde Leiden woonde.³² De eenvoud van de eigen taal wordt hier verheven tot een zaak waar men trots op mag zijn en geprefereerd boven de dure woorden en de modieuze dichttrant in de steden.

32 Vlaerdings Redenrijck-bergh, fol. b2^r.

Lokaal chauvinisme in prenten en liedboeken

Een andere aanwijzing voor het paradoxale verschijnsel dat er juist tijdens het ontstaan van de Republiek een verhevigde aandacht voor het lokale was, is te vinden in de productie van liedboeken en in de prentkunst.

Tussen 1589 en 1659 verschenen veel ‘lokale liedboeken’.³³ Dit zijn liedboeken met een topografische aanduiding in de titel, zoals De Rotterdamsche Faem-Bazuyn. Die topografische aanduiding kon zowel betrekking hebben op een stad als op een gewest en kwam zowel bij wereldlijke als geestelijke liedboeken voor. De wereldlijke, stedelijke liedboeken waren echter veruit in de meerderheid en doken vooral in Holland op, het eerst (en het talrijkst) in Amsterdam en Haarlem, en later ook in steden in Zuid-Holland (Rotterdam, Dordrecht, Schoonhoven, Leiden, Delft en Den Haag). In de Zuidelijke Nederlanden komt het verschijnsel nauwelijks, en in ieder geval pas na 1640 voor. L.P. Grijp beschouwt de topografische associatie in de titels van wereldlijke stedelijke liedboeken als een middel om uiting te geven aan of in te spelen op gevoelens van lokaal chauvinisme. Het feit dat steden op elkaar lijken te reageren door na elkaar lokale liedboeken te blijven uitgeven, ziet hij als een indicatie voor stedelijke rivaliteit. Hoewel de grote hoeveelheid lokale liedboeken in Holland mede te verklaren is uit het feit dat in Holland over het algemeen veel meer liedboeken verschenen dan elders, speelt volgens Grijp juist in Holland de rivaliteit tussen steden een rol. Daar voerde de stedelijke autonomie nog de boventoon en hadden steden van oudsher een andere stad als rivaal. Inderdaad ziet Grijp een patroon van wedijver en imitatie in het maken van liedboeken tussen stedenparen die ook traditioneel al met elkaar concurreerden.³⁴ Het gaat echter niet zozeer om rivaliteit tussen steden op overheidsniveau, maar om rivaliteit

33 Het volgende is gebaseerd op L.P. Grijp, ‘De Rotterdamsche Faem-Bazuyn. De lokale dimensie van liedboeken uit de Gouden Eeuw’, in: Volkskundig Bulletin 18.1 (1992), p. 23-78.

34 Idem, p. 66-68.

[p. 38]

tussen bepaalde groeperingen uit verschillende steden: de jeugd of een religieuze gemeenschap.³⁵ Grijp merkt op dat vooral rederijkers een belangrijke stimulerende rol gespeeld hebben in het maken van lokale liedboeken. Hij brengt dit onder meer in verband met het feit dat rederijkers door hun competitieve mentaliteit de rivaliteit tussen steden benadrukten.³⁶

Ook in de prentkunst van de vroege zeventiende eeuw is lokaal chauvinisme waarneembaar. Tussen 1610 en 1620 ontstond een plotselinge populariteit van zelfstandige prenten met duidelijk herkenbare Hollandse plaatsen en streken, vooral in Amsterdam en Haarlem (dit waren eveneens de plaatsen waar de lokale liedboeken het vroegst en het vaakst voorkwamen!).³⁷ Hoewel dit verschijnsel mede in verband gebracht wordt met de nationale eenwording van de Nederlanden en met trots op economische en industriële ontwikkelingen in Holland, zoals inpoldering, ontginning en bedijking, geven kunsthistorici tegenwoordig aanvullende verklaringen. Om te beginnen een pragmatische: sommige van deze prentreeksen waren expliciet bedoeld als hulpmiddel voor minder getalenteerde schilders. Een verklaring van meer inhoudelijke aard is te vinden in de kunsttheorie van de zeventiende eeuw: de prenten bieden zo'n natuurgetrouwe weergave van de werkelijkheid omdat de kunstenaars zichzelf ondergeschikt achtten aan God en de schepping zo zorgvuldig mogelijk wilden kopiëren. Kunstzinnige vrijheid zou betekenen dat de kunstenaar zichzelf als schepper zag.³⁸ Dat het gegeven van lokale trots toch wel degelijk een rol speelde, is af te leiden uit het feit dat op het titelblad van een vroeg-zeventiende-eeuwse Haarlemse prentenreeks gerefereerd wordt aan dezelfde Haarlemse karakteristieken als in de hierboven genoemde rederijkersteksten: de boekdrukkunst en de verovering van Damiate door de kruisvaarders in 1229.³⁹

35 Ibidem, p. 69. De lokale liedbundels verschillen dan ook in zoverre van de wedstrijdbundels van rederijkers dat in de liedboeken zelden of nooit een opdracht aan de lokale overheid voorkwam. Volgens Grijp wijst dit erop dat de magistraat een gebruiksartikel als een liedboekje niet geschikt achtte als officieel medium van lokaal chauvinisme.

36 Ibidem, p. 25, 50-51, 61 en 68.

37 Het volgende is gebaseerd op Bakker, ‘Nederland naar 't leven’ (n. 12) en H. Leeflang, ‘Het landschap in boek en prent. Perceptie en interpretatie van vroeg zeventiende-eeuwse Nederlandse landschapsprenten’, in: Bakker, Leeflang e.a., Nederland naar 't leven (n. 12), p. 18-32.

38 Bakker, ‘Nederland naar 't leven’, p. 12-17; Leeflang ‘Het landschap in boek en prent’, p. 24-25.

39 Leeflang, ‘Het landschap in boek en prent’, p. 20.

Conclusie

Op grond van het bovenstaande kan vastgesteld worden dat er in de periode waarin de plaatsgebonden naamgeving van rederijkerskamers floreerde, een algemene opbloei was van aandacht voor het lokale in de Republiek: in de prentkunst, in de liedboekproductie en in het voorwerk van wedstrijdbundels van rederijkerskamers zelf. De toename van het lokale chauvinisme kan op twee manieren in verband gebracht worden met het streven naar een nationale eenheid. Enerzijds was het besef van een lokale identiteit een essentieel voorstadium om te komen tot het vormen van een nationale een-

[p. 39]

heid. Hiervoor hebben juist de Hollandse rederijkers zich ook ingezet. Het is echter niet zo dat Hollandse rederijkers altijd hun provincie veeleer dan hun stad als hun vaderland beschouwden, zoals M. Smits-Veldt gesteld heeft. Terwijl rederijkerskamers bij de keuze van wedstrijdonderwerpen het vaderlands gevoel vooropstelden en eensgezind naar buiten traden als pleitbezorgers van de Republiek, benadrukten ze in het voorwerk van wedstrijdbundels hun relatie met de eigen woonplaats om de plaatselijke overheid gunstig te stemmen. Voor de Zuid-Hollandse dorpskamers was een goede band met de plaatselijke overheid extra van belang omdat deze kamers meer kritiek te verduren kregen. Bij gebrek aan lokale memorabilia om het bestuur mee te vleien (zoals stedelijke kamers konden doen) creëerden dorpskamers een band met hun plaats door ernaar te verwijzen in de naam of het devies van de kamer.

Kortom, de plaatsgebonden naamgeving spruit voort uit een combinatie van factoren: een voorliefde voor woordspelingen die rederijkers eigen was, een bloeiend lokaal chauvinisme in relatie met de opkomst van een nationaal besef en het belang van een goede band tussen rederijkerskamer en de plaatselijke overheid.

Abstract - Between 1590 and 1640 strikingly many chambers of rhetoric in Holland were named after their home town. This doesn't occur as much in other regions. The popularity of these names corresponds with a general outburst of local chauvinism in this period, which in turn can be explained against the background of the creation of a national unity in the Netherlands. Furthermore, these names fit the ways of the rhetoricians, who relished puns and who traditionally had a close relationship with their town.

[p. 40]

Bijlage: Lijst van kamernamen of -deviezen die gerelateerd zijn aan een plaatsnaam, per gewest chronologisch geordend⁴⁰

Limburg:

1561:

Borgloon: De Goutbloeme - ‘Loon versoet arbeydt, arbeydt versoeckt loon’

40 Ik heb gebruik gemaakt van de volgende publicaties: Rederijkers in Limburg, tentoonstelling 4 mei 1991- 1 september 1991, Stedelijk Museum Stellingwerff-Waerdenhof, Hasselt, Hasselt 1991, p. 9; L. Vandevelde, De kamers van Rhetorica in de Lage Landen. Een inventarisatie, z. pl., 1994; Van Elslander, ‘Lijst’ (n. 2); Meertens, Letterkundig leven (n. 1), spec. p. 105-107, 121, 152 (aldaar noot 318); Van Boheemen en Van der Heijden, Retoricaal Memoriaal (n. 11); F.C. van Boheemen, ‘Rederijkerswedstrijden in het gewest Holland’, in: Van Boheemen en Van der Heijden, Met minnen versaemt (n. 1), p. 177-370 (spec. p. 236, 248, 264, 275, 286, 298, 316, 324, 341, 349, 350, 353, 355, 366); Een esbattement van smenschen sin en verganckelijcke schoonheit, Tekstuitgave met inleiding en aantekeningen, verzorgd door het Nederlands Instituut der Rijksuniversiteit te Groningen, Zwolle, 1967, p. 13.

Utrecht:

1618:

Utrecht: Het Rozemarijnbloemke - ‘Uyt rechte liefde’

Brabant

1481:	Lier: De Jenettebloem - ‘Dongeleerde’^41
1531:	's-Hertogenbosch: Moyses Bosch - ‘In viericheit groeyende’^42
1556:	Aarschot: Het Airschot - ‘Door jonst en minne’^43

41 Prof. dr K. Porteman maakte mij erop attent dat in Brabant ‘ongeleerde’ als ‘ongelierde’ uitgesproken wordt.

42 De kamer werd ook wel ‘Moyses Doorn’ genoemd.

43 De kamer werd ook wel ‘Tarwebloeisel’ genoemd.

Vlaanderen:

1450:	Eeklo: Eckels worden boomen - ‘Ken u zelven’
1482:	Deinze: De Nazareenen - ‘Doynse om een beter’
1620:	Sint Kruis: Het Heylich Cruys - ‘Slaet d'oogh op Christus Cruys’
1628:	Kruishoutem: De Mastbloem - ‘Haut hem in liefden’

Zeeland:

1563:	Goes: De Nardusbloem - ‘Met ganscher herte’^44
1578:	Arnemuiden: De Aeraentgens - ‘Niet sonder vrucht’^45
1591:	Sint-Annaland: Sint Anna - ‘Altyt bet groeyende’
1622:	Scherpenisse: [naam onbekend] - ‘Soo scherp en is geen zweird tweesnijdig als Gods woord’
1656:	Domburg: De Domme Burgers - ‘Bi mate lief’

44 Het woord ‘ganscher’ in het devies verwijst waarschijnlijk naar het feit dat goes ‘gans’ betekent en naar het wapen van Goes, waarop een gans afgebeeld is. Zie G.D.J. Schotel, Geschiedenis der rederijkers in Nederland, 2^e verm.uitg., twee delen, Rotterdam 1871, dl. II, p. 200-201.

45 De kamer werd ook wel ‘Oraignenboom’ genoemd.

Holland:

1546:	Gouda: De Goudsbloem - ‘Uyt jonsten begrepen’
1546	Leiden: De Witte Acoleyen - ‘Liefd’ is tfondament
1546:	Rijswijk: De Willighe Rijsen - ‘Wij rijsen gheneucht’
1550/1?:	Woerden: De Cawoerden - [devies onbekend]^46

46 De kamer De Cawoerden (de pompoenen) is volgens Van Boheemen en Van der Heijden alleen in het derde kwart van de zestiende eeuw actief geweest; ze wordt voor het eerst genoemd in de jaarrekeningen 1550-1551. Het is niet duidelijk wanneer ze hun kamernaam voor het eerst gebruiken.

[p. 41]

1593:	Voorburg: De Jezus-oogen - ‘Niets voorborgen voor Jezus oogen’
1594:	Beverwijk: De Witte Lely - ‘Wij wijcken toorn’
1597:	Hoorn: Roode Angieren - ‘Wilt hooren 't woord’^47
1597:	Leiden: De Rode Acoleykens - ‘Wy Leyden Lieft’
1606:	Hazerswoude: De Haselieren/ De Haselenboom - ‘Aensiet Godts cracht’
1609:	Warmond: Het roode madeliefje - ‘In liefde verwarmt’
1613:	Zoetermeer: De witte meerbloem - ‘Met soeticheyt meer’^48
1615:	Bleiswijk: De dubbelt geele hoffbloem - ‘Wijckt ontrouw’
1615:	Zegwaard: De seghblom - ‘Secht waerheyt’
1615:	Benthuizen: Het Huysloockbloemken - ‘Liever verhuyzen’^49
1615:	Oegstgeest: De oogentroostbloem - ‘Oegstgeests vreucht’
1615:	Pijnacker: Pijnappelboom - ‘Uut liefd’ gepijnt'
1616:	Leiderdorp: Patientiebloem - ‘Liefd’ blijft sonder endt'^50
1619:	Wassenaar: De witte roosen - ‘In liefde wast’
1625:	Loosduinen: De (groene) oranjespruit - ‘Door duynen bevrijdt’
1639:	Hoogeveen/ Nieuweveen: De Veenbloem - ‘Noyt hooger geboren’
1670:	Berkel: De Berkenboom/ De Berkelbloem - ‘Noyt schoonder star’
1670:	Overschie: De negen roode rozenknoppen - ‘'t Schiet uyt vreugd’
1670:	Wateringen: De geele meerbloem - ‘Door 't water leven’
1671:	Honselersdijk: De Lauwerierspruit - ‘Bedijckt in vrede’
1677:	Den Hoorn: De Hoornbloem - ‘Noyt hooger verreesen’
1682:	Stompwijk: De Afrikaan - ‘Wijkt van 't kwaad’
1722:	Lisse: De Lisbloem - ‘Uit lieft behouwen’

47 De Roode Angieren kunnen al in 1546 bestaan hebben. In dat jaar schrijven de Leidse Witte Acoleyen namelijk een esbattement voor een wedstrijd bij de Goudse Goudsbloem, waarin ze namen en deviezen van alle deelnemers verwerken. Eén van de leuzen in die passage is ‘laet horen twoort’, een regel die opmerkelijk veel overeenkomst vertoont met het Hoornse devies ‘Wilt hooren 't woord’. Het is echter niet zeker of hier inderdaad de Hoornse kamer bedoeld is. Zie Esbattement (n. 40), p. 15-16.

48 Misschien is de kamer gedoopt (erkend) bij een wedstrijd in Noordwijk in 1562, maar pas in 1613 is de naam met zekerheid gebruikt, bij wedstrijden in Haarlem en Leiden.

49 Het Huysloockbloemken uit Benthuizen lijkt met de zinspreuk ‘Liever verhuizen’ alles behalve lokale trots uit te drukken. Hier moet echter gedacht worden aan het ‘verhuizen’ naar het eeuwige leven. Dit blijkt uit het welkomstwoord van de Zonnebloem uit Kethel, die de Benthuizer kamer in 1615 als volgt toespreekt: ‘Verhuyst veel liever na der toekomstigher tijt’ (Der reden-ryckers stichtighe aenwijsinghe (n. 28), p.15). Vergelijk ook De Dene die bij het overlijden van een mederederijker schreef dat de overledene een ‘verhusere’ werd (Eduard de Dene, ‘Testament Rhetoricael I’, uitgegeven door W. Waterschoot en D. Coigneau e.a., in: Jaarboek De Fonteine XXVI (1975), deel II. Gent 1976, p. 44, r. 14). Het WNT geeft overigens voor ‘huislookbloem’ ook de naam ‘hemelsleutel’, maar het is niet te achterhalen in hoeverre de Benthuizer rederijkers deze verborgen connotatie hebben willen laten meeklinken (WNTVIII^II, 2784).

50 Het blazoen met het jaartal 1563 is alleen bekend uit een bundel die de kamer in 1617 uitgaf na haar wedstrijd in 1616. Pas in 1616 gebruikt de kamer dus met zekerheid deze naam en dit devies. In de naam van de kamer zit een allusie verstopt: ‘patientie’ is lijdzaamheid (WNT XII^I, 784).