Logo DBNL
De Zeventiende Eeuw. Jaargang 15 (1999)

De Zeventiende Eeuw. Jaargang 15

(1999)– [tijdschrift] Zeventiende Eeuw, De–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

Heilzame bronnen en verkwikkende baden
Emblematisch kuren met Nikolaus Person
Hans Luijten en Wim van Dongen

Iets bezuiden Koblenz loopt over een lengte van vijfenzeventig kilometer de N260, de Bäderstraße, die begint in Lahnstein, waar de Lahn en de Rijn elkaar ontmoeten en waaraan onder meer Bad Ems, Bad Schwalbach, Schlangenbad en Wiesbaden liggen. Bij deze laatste stad eindigt de keten van badplaatsen, gelegen aan wat de toeristensector de ‘Traumstraßen in Deutschland’ noemt. Achterop de in overvloed aangeboden panoramische ansichtkaarten wijst men op de historische betekenis van dit gedeelte rondom het Taunusgebergte en spreekt men over de Romeinen die er tweeduizend jaar geleden in de warme bronnen baadden. Vanaf de veertiende eeuw waren de kuuroorden in trek bij bezoekers die op de allengs befaamder, heilzame werking van de baden afkwamen. Die lange traditie vindt haar bevestiging in een overstelpende hoeveelheid bronnenmateriaal.1

De plaats Bad Ems zal zeker bekend zijn geweest bij Nikolaus Person, wiens geboortejaar onbekend is maar van wie we weten dat hij in 1668 trouwde en overleed in 1710.2 Person groeide op in Lotharingen en trad als jongeman in dienst van keurvorst Johann Philipp von Schönborn. Hij ontplooide zich als graveur van topografische kaarten en stadsplattegronden (die hij tevens drukte en uitgaf), en was als landmeter en ingenieur betrokken bij het ontwerpen van vestingwerken en gebouwen. Beide vaardigheden kwamen van pas bij het verzorgen van de prenten voor het theoretische boek Novum architecturae speculum. Het zwaartepunt van Persons bezigheden lag op het graveren. Behalve portretgravures maakte hij vooral ook gelegenheidsgrafiek, vaak in opdracht van de Universiteit van Mainz. De kerk verleende hem eveneens opdrachten, onder meer voor het drukken van vaantjes ten behoeve van pelgrimstochten.

Hoewel de naam van Person in verband is gebracht met een laatzeventiende-eeuwse bundel bad-emblemen, is het vooralsnog onduidelijk of hij alleen uitgever of ook be-

denker van de bundel is geweest.3 Dat het boek een specifiek publiek kon aanspreken, is evident. De publicatie, waarin het spelelement letterlijk en figuurlijk een plaats inneemt en de lezer op verschillende niveaus wordt onderhouden, past binnen het marktbewust optreden van Person, waarover eerder werd opgemerkt: ‘Als geschickte Erfassung einer Marktlücke kann man seinem Bäderführer Symbolica in thermas et acidulas reflexio für Schlangenbad, Wiesbaden, Ems und Schwalbach betrachten, der ebenfalls Karten enthält’.4

Van deze bundel zijn, naar ons bekend, slechts enkele exemplaren overgeleverd: in de Stadtbibliothek te Trier, in de Hessische Landesbibliothek te Wiesbaden en in de British Library te Londen. In 1884 werd een exemplaar geveild bij Sotheby's.5

Een embleem-spiegel op baden en bronnen

De titel laat zich vertalen als Een embleem-spiegel op baden en bronnen, of als Baden en bronnen: een emblematische bespiegeling.6 De titelprent is raadselachtig (afb. 1). Pan, compleet met boksvoeten, houdt een hoornfluit vast. Deze saterse god staat erom bekend dat hij vol wellust nimfen vervolgt. Blijkbaar houdt hij zich ook graag op in de buurt van badplaatsen, want Schwalbach vereert hem met een beeld in het stadscentrum. Op de gravure vloeien uit de mond van de bron allegorische symbolen die samenhangen met het kuren en de deugdzame werking van het baden. Daarnaast zijn alledaagse objecten te onderscheiden die met andersoortige ontspanning te maken hebben. Zij komen deels uit de kruik die de bronnimf op de voorgrond uitgiet. Bovenin, op een schelp, zitten twee harpspelende amorini, waarvan er één hoorntjes draagt.

De prent is programmatisch te noemen omdat diverse elementen in het embleemboek



illustratie
Afb. 1 Titelprent van Symbolica in thermas et acidulas reflexio.


terugkomen: het masker (voor bedrog contra ware aard); objecten die speels divertissement en muzikaal vermaak representeren, zoals speelkaarten, dobbelstenen, een luit, fluit en viool; een brandend hart (voor de liefde, waarover veel gesproken wordt), een vogeltje (mogelijk voor de maagdelijkheid), een ♂-teken (wellicht voor de viriliteit), en twee krukken en een doodshoofd (als beeld voor genezing, of voor het overwinnen van nare ziekten). De bundel lijkt zich hierdoor niet alleen aan te kondigen als een boek over baden, maar ook als een verzameling emblemen over deugden en ondeugden. De deugden in samenhang met het verantwoord baden; de ondeugden veraanschouwelijkt in de bedenkelijke activiteiten en het oneigenlijk verblijf in de badplaatsen.7

Het boek is overzichtelijk opgebouwd. Behalve 51 embleemprenten, met Duitse, Latijnse en Franse teksten, zijn er gezichten op Wiesbaden en Bad Ems met hun baden en bronnen, evenals plattegronden van de omgeving van Ems en Schwalbach (de laatste twee met de aantekening ‘Maintz durch N(icol). Person’). Deze topografische set heeft vanzelfsprekend alles te maken met de geografische ligging van de baden. Vandaar dat men het boek voorheen karakteriseerde als een ‘Bäderführer’. Toch kan men de bundel maar moeilijk deze functie toekennen, want echt praktische informatie zoekt men er tevergeefs.

De emblemen, die keer op keer de lof zingen van de kuuroorden, woordspelingen maken op hun namen en hun reputaties uitbazuinen, zijn even afwisselend als de baden en bronnen in de genoemde plaatsen. Om een indruk te geven van wat er zoal de revue passeert: er wordt uitgenodigd tot vrolijkheid, ontspanning en spel; er is bezinning op de hartstochten bij de ‘Kochbrunnen’ te Wiesbaden; er wordt gesproken over verliefdheden die ons overvallen onder de echtboom te Schwalbach;8 aangegeven dat je, afhankelijk van je klachten, een koud- of warmwaterkuur moet nemen; gewaarschuwd dat de maagdelijkheid op de proef gesteld kan worden; verhaald van mannen die zich thuis in het zweet werken, terwijl hun vrouw in een van de baden ligt te ontspannen; en uit de doeken gedaan hoe een gekwetste zich kan laven aan een heilzame bron. Behalve lieden met kwalen, figureren op de gravures ook uitgeputte mensen, met speciale wensen om op krachten te komen. Vele keren zijn een man en vrouw samen in een bad te vinden, en dit gezamenlijk baden vraagt om moeilijkheden; het creëert immers vrijplaatsen.9

De praktijk van het baden

Door de professionalisering van de zogeheten balneologie (de leer der geneeskrachtige baden) en balneotherapie (de toepassing van geneeskrachtig bronwater) werden beroemde artsen aangetrokken, wat weer een gunstige uitwerking had op de aantrekkingskracht van de badplaatsen. In handboeken gaan zij in op de aard en werking van baden en kuren. Een vroeg geschrift is van de hand van Johan Eichman, genaamd Dryander. Zijn Vom Eymsser Bade, was natur es in jm hab. Wie man sich darin halten soll. Auch zu was kranckheit es gebraucht sol werdenn dateert van 1535. Een andere bron vormt de handleiding van Johan Daniel Horst, Kurtzer Bericht vom Saur- und Brodelbrunnen zu Langen-Schwalbach auß 42 jähriger Erfahrung auffgesetzt (Frankfurt am Main 1680).10 Dit werk bevat illustraties van enkele baden en beschrijft de werking ervan. Horst geeft onder andere tips over het drinken van bronwater (hoeveel en hoevaak), tijdspannes van baden en posities (tot de navel in het water staan is voldoende - iets wat de personen op de embleemprenten ook doen), en hoe diarree en slijmvliesontstekingen te lijf te gaan. Dit alles omkleed met Latijnse marginalia.

Dat dit type gidsen nodig was, blijkt uit ooggetuigeverslagen die verhalen over patiënten die urenlang in het bad bleven zitten en zo'n twaalf liter mineraalwater per dag dronken, wat ook weer niet de bedoeling was.11 Hoe wijdverbreider de faam van diverse bronnen werd, hoe meer krachten men er aan toe ging schrijven. Naar verloop van tijd had men, zo lijkt het, voor elk type kwaal een Quelle.12 Naast geloof was er veel bijgeloof en gezonde scepsis kon op den duur niet uitblijven.13

De kunstenaar Matthäus Merian was vanaf de jaren '20 ook te gast in deze streek, waar hij gezichten op Bad Ems en Schwalbach maakte. Diens vergezicht op Langen-Schwalbach uit 1631, een ‘Propagandaflugblatt’ met daarop onder meer de ‘Sauerbrunnen’, werd meer dan eens afgebeeld, niet alleen in dit embleemboek. De kaart zit in Helwig Dieterichs Responsa medica (Frankfurt 1631) en is onderdeel van Topographica Hassiae et regionum Vicinarum (Frankfurt 1646, en in latere herdrukken). Meriam zou in Schwalbach herhaaldelijk kuren en er uiteindelijk ook gaan wonen.14

De ‘Sauerbrunnen’ in Schwalbach was beter bekend onder de naam ‘Weinbrunnen’ omdat het water dat hieruit werd gedronken smaakte als wijn. De vraag is of het alleen bij het drinken van dit naar wijn smakend water bleef, zowel toen als nu.15 Op de cartoons in de huidige kaartenmolens staan nog steeds de immer voluptueuze vrouwen, maar er zijn er ook die over het overmatige drankgebruik gaan. Zo spreekt op één ervan een woordspelende badmeester de dronken Herr Kümmel toe - met kümmel wordt ook brandewijn en likeur aangeduid: ‘Mann, Sie sollten zum Vollbad kommen Herr Kümmel und nicht voll zum Bad!’ Speaking names van dit type schuwt ook de auteur van het zeventiende-eeuwse bad-embleemboek niet. In embleem 6 wordt Brunnenmeister Züppel uit Schwalbach ten tonele gevoerd, een graag geziene gast op de kamers van de vrouwen. Zijn achternaam klinkt wel erg als ‘Zipfel’, dat behalve voor het uiteinde van een narrenmuts ook voor het mannelijk geslacht kan staan.

In de bundel treedt de koppeling water en wijn eveneens op. Embleem 18 beeldt uit hoe de wereldbol omhoogspuit op één van de bestaande springbronnen; een Amor met vlindervleugels houdt een wijnkruik en een kelk met mousserende drank vast. De strekking is dat de wereld door het geringste wordt misleid, een tamelijk serieuze boodschap dus. Deze Amor gaat terug op een van de emblemen in Vaenius' Amorum em-

blemata, waaraan meerdere uitbeeldingen van de minnegod werden ontleend.16 Dat geldt eveneens voor de prent met een zeilende Amor, met op de achtergrond een bouwwerk dat sterk lijkt op de ‘Sauerbrunnen’ uit Schwalbach, precies de bron die door ‘Brunnenbaumeister’ Person in prent werd gebracht.17 In deze nieuwe vorm, met balustraden en een wapen, staat zij vanaf 1694 bekend. Als het bouwwerk op het embleem dezelfde is, kan dat een aanwijzing zijn voor de datering van de bundel, die dan moet uitkomen op het laatste decennium van de zeventiende eeuw.18

Referentialia en symbolica

De motto's en bijschriften zijn nu en dan ronduit propagandistisch en chauvinistisch, zodat van de bundel een wervende werking kan zijn uitgegaan op de potentiële badganger.19 Er is aandacht voor de regio en voor de locale omstandigheden, zoals de eigenschappen van de verschillende typen baden. Als we ervan uitgaan dat de bundel ter plekke is gekocht en gelezen, zou dit een verklaring kunnen zijn waarom er maar zo weinig exemplaren, en dan juist in het gebied zelf, zijn overgeleverd.

Het Echo-embleem heeft zo'n verwijzende functie: het doelt op de bestaande plek nabij Schwalbach, die ook wordt aangeduid op de eerder genoemde overzichtskaart van Merian. Rondom een naakte vrouw die zich aandient als een heuse pin-up (zij personifieert de Echo), speelt de schrijver het bekende vraag- en antwoordspel, waarbij hij het wegvallen van de eerste letter uitbuit. De toepassing is dat als je zwijgt, ook Echo niet spreekt; ofwel: als je niets doorvertelt, ook roddelaars niet worden aangemoedigd. Een weinig verheffende verklaring bij een prikkelende prent, echter wel een voorbeeld van iets referentieels gecombineerd met een ethische les.20 Behalve deze vrouw figureren in het boek een ondeugend kijkende, blote bronnimf en een languit liggende, ontklede vrouw; de laatste symboliseert hoe een door weer en wind gesterkt lichaam zich kan wapenen tegen ziekten en zo gezondheid afdwingt.21

Spielerische voorbeelden zijn ruimschoots aanwezig. Niet voor niets merkte men over de bundel op dat ‘derber Humor nicht zu kurz’ komt.22 Wat te denken van de Amor met cowboyhoed (afb. 2). Hij staat in een karretje met wijduitstaande vleugels in een rijhouding, maar zijn kar is niet ingespannen. Amor, die vaker optreedt, benadrukt het ero-



illustratie
Afb. 2 Cupido als cowboy (embleem 27).


tische, maar daaraan refereerde de faun al op de titelprent. Het Duitse motto luidt in vertaling: ‘Wie problemen heeft met mennen, komt in dit bad, dan zullen zijn paarden nieuwe krachten kunnen opdoen’. En de Latijnse tekst adverteert: ‘Wagenmenner, rij naar de baden als je beroofd bent van je mannelijkheid, daar worden je weggenomen paarden weer teruggegeven’. Het bijschrift legt de als ‘mijn vriend’ aangesproken lezer uit:
 
Ook al heeft de wagenmenner de kar gesmeerd,
 
heeft hij erop plaatsgenomen en laat hij zijn zweep duchtig knallen,
 
toch moet hij in de modder blijven staan
 
als iemand de paarden bij hem wegdrijft;
 
snel daarom dapper naar het bad, mijn vriend,
 
want daar zul je de aard van de kapoenen kwijtraken,
 
daar zul je gauw de ontnomen paarden hervinden,
 
en je vroegere waarde hervinden.

Het Frans is niet minder expliciet:

 
Impotentie!
 
Iemand die het ontbreekt aan (liefdes) avontuurtjes
 
is als een voerman zonder paarden,
 
de allerbeste hulp zijn de baden.

De strekking is duidelijk: wie zijn mannelijke kracht (zijn paard) wil terugkrijgen, moet zich naar de baden spoeden.23 Zoals bekend kan een ‘paard’ metafoor zijn voor het mannelijk deel - Amor met zijn knallende zweep verzinnebeeldt hier de pk's die door de baden herkregen kunnen worden.24 Voorwaar geen geringe belofte.

Werken baden voor sommige lieden potentie-herstellend, anderen worden er niet veel beter van. Dat is althans de pointe van het sneldicht ‘Krachtige baden’ van Constantijn Huygens. Hij schetst het debâcle van Reinier die berooid is teruggekeerd vanuit Aken, en keert de zojuist geschetste situatie om:

 
Reinier is met sijn' stramme Leden
 
Naer Akens Baden toegereden;
 
Daer heeft hy Geld en Sael en Peerd
 
In alle vrolickheit verteert.
 
Siet wat de Wateren vermogen
 
Hy is te Paerd na 't Bad getogen,
 
En op sijn' Voeten weergekeert.25

Frauenbad en Bubenquelle

Bad Schwalbach maakt momenteel reclame voor haar staalhoudende bronnen en het ‘Moorpackungshaus’. Het Frauenbad ter plekke werd onder andere aangeprezen bij chronische aandoeningen aan de vrouwelijkheid en bij problemen met de menstruatie. Als uitkomst voor ziekten op dit terrein bood de literatuur talrijke aanbevelingen voor de ijzerhoudende staalbronnen. Na de Eerste Wereldoorlog kwam de slogan in zwang: ‘Durch Moor und Stahl erhältst Du Kinder ohne Zahl’, een sententie die het zelfs tot spreuk bracht op noodgeld uit 1922.26

Dit Frauenbad te Schwalbach ging als het ware in competitie met de Bubenquelle te Ems. Ook voor de vruchtbaarheid-verhogende werking van dít bad maakte men propaganda. Waar de Bubenquelle haar naam vandaan heeft, wordt als volgt verhaald:



illustratie
Afb. 3 De hoorndrager (embleem 12).


Es wird aus der Ursach mit dem besonderen Namen Buben-Quell belegt, weilen man wahrgenommen haben will, daß die unfruchtbare Weibercher nach dessen Gebrauch mit Buben oder Söhncher schwanger geworden sind. Gänzlich ist zwar nicht zu läugnen, daß sich dergleichen nach einem Erbchen seufzende Frauen von diesem und anderen ähnlichen Bädern Hülffe zu versprechen haben.27

En Dryander had eveneens over de ware oorzaken reeds enige reserve getoond:

das die wiltpäder, besondern, den frawen [...] wolbekommen, begibt sichs gar offt, das die weiblein, nach dem sie gebraucht haben die warmen bäder, hernacher schwanger werden, das jhn vorhin nie hat kondenn gedeien, dann das baden sie zu empfangen bereit gemacht hat. Wie woll ich nit sagen



illustratie
Afb. 4 Thronus Cupidinis, ‘Emblemata amatoria’, onder het motto ‘Te veel gezien is schadelijk’.


darff, das auch zu zeiten andere ursache, hir zu sein mögen. Dann der lust und die freude in wiltpädern gross ist [...].28

Een onmiskenbare tongue-in-cheek opmerking uit 1535.

Op die vruchtbaarheidsbron heeft embleem 12 betrekking (afb. 3). Een man met een hertenkop komt met open armen op een bad toegelopen, waarin een moeder staat met haar ingezwachtelde Bube. De gehoornde man vertoont overeenkomst met de uitbeelding van Actaeon, die door Diana in een hert werd veranderd omdat hij haar bespiedde bij het baden. Zij is opgenomen in Thronus Cupidinis uit 1618 (afb. 4).29 De man krijgt hoorns opgezet: hij moet het bedrog van zijn vrouw tolereren en bovendien zelf de kleine wiegen. ‘Het bad de vrouw de vreugde baart, die de man vaak het hoofd bezwaart’ staat erboven. En het Duitse bijschrift stelt:

 
Ik zweer het je: wanneer een vrouw op aanraden van de dokter
 
haar kans op kinderen te krijgen wil vergroten door naar een badplaats te reizen,
 
maar als door hulp van vreemden (zoals zeer wel kan gebeuren)
 
de man daardoor een kop krijgt als Actaeon,
 
dan heeft de blinde Cupido zijn kinderspel volbracht,
 
en heeft de vrouw op oneigenlijke manier de ijzers afgesleten,
 
dan moet de arme man, behalve het bedrog van zijn vrouw
 
ook nog eens het kind van die onbekende ruiter dankbaar wiegen.

Wederom bewijst de zo beproefde metafoor van het paard en de ruiter zijn diensten.

Later beweerden boze tongen dat een deel van de wonderbaarlijke werking van de bron moest worden toegeschreven aan de officieren van het nabij gelegen garnizoen van Koblenz. Een negentiende-eeuwse grafitti-tekst in het damestoilet van de Bubenquelle luidde althans: ‘Hier diese Quelle ist der Quellen beste, was sie nicht selber kann, vermögen ihre Gäste’.30 Begrijpelijk dat de uitdrukking ‘Sie hat an der Bubenquelle genascht’ aangeeft dat een vrouw bezwangerd is.31

Enkele cartouches keren in de bundel terug en lijken zo nu en dan betekenisdragend. Deze met de vlinders rondom de tulp komt slechts één keer voor en is gezien de thematiek van het embleem zeker niet toevallig gekozen.

Een lustige prei en een borrelend bad

Komen jonge vrouwen aan hun trekken, ook ouderen zijn in de kuuroorden niet vies van een jong blaadje. Op de achtergrond van een van de embleemprenten zien we een besneeuwde berg; rechtsonder een warmtebron. Op de voorgrond een oude vrouw die enkele stelen prei vasthoudt en er één ophoudt (afb. 5). Het Latijnse motto constateert ‘Van boven wit, beneden groen’, en het Duitse bijschrift verklaart recht-voor-zijn-raap:

 
Als een oud iemand met een jongere gaat trouwen
 
dan schieten de jonge vrijers in de lach,
 
en zeggen dat zo iemand prooi
 
voor henzelf zou moeten zijn;
 
ze bedenken daarbij niet dat de streken van de ouderen
 
op de prei en de bergen gelijken,
 
wier hoofd weliswaar besneeuwd en koud is,
 
maar de rest nog behoorlijk warm en groen van leden.

De badplaats blijkt dé plek voor vrijlustigen op leeftijd, en de prei - een echte winterplant - wordt hier op analoge wijze aangewend als soms het Johannistrieb, dat schertsend wordt gebruikt om iemands tweede jeugd, de lente op seksueel gebied, mee aan te geven.32

Dat groen voor dartel en geil kan staan, is ook te vinden in De openhertige juffrouw (uit ca 1769): ‘Want als een Vrouw is groen, zo zou z't met een jongen, met een schurk, ja met de beul zelve wel doen’.33 Het zijn van die oudjes die zo nodig nog moeten, terwijl ze - om met Cats te spreken - de kerkhofbloemen al op hun hoofd dragen.

De steel prei kan ook staan voor het mannelijk lid waar de oude vrouw zin in heeft; ze wil dat haar tuintje wordt beplant. Bovendien werd prei, evenals ui en knoflook, be-



illustratie
Afb. 5 Het preivrouwtje (embleem 33).


schouwd als stimulerend middel in de liefde.34 Het brengt een passage in herinnering uit Bredero's Klucht van de koe, waar de prei ook op een cruciaal moment in stelling wordt gebracht. Als de nuwelijke Gaeuw-dief namelijk een half uurtje uit de kleren wil en aan de snobbelige waardin Giertje vraagt: ‘Ay lieve laet Lubbert eens gaen inde wey’, geeft zij als snedig antwoord: ‘Neen vaar, ghy sult wel vijsten al eet gy geen prey’, en weert hem af door te zeggen dat hij met zijn Lubbert jonger meisjes kan bevredigen. Ze is beslist: ‘'t isser niet in te werpen as ien bal in een veynster’.35

De prei op de embleemprent in Symbolica in thermas, omhooggehouden als een wapen van lust tijdens de ouderdom, kan gezien worden als pittige tegenhanger van de druiventros die Cats aan het begin van de zeventiende eeuw had geïntroduceerd als

Maagdenwapen. Het zinspelen op de seksuele verlangens die het leven in en rondom de baden wakker maakt, moet de lachlust van de lezer hebben opgewekt, en de diverse opposities sluiten aan bij de vele tegenstellingen en dubbelzinnigheden binnen de bundel, in woord en beeld.

Curieus is de embleemprent waarop een man en een vrouw achter elkaar in een bad staan. De vrouw heeft een geurige bloem in haar hand en laat een wind - het water achter haar borrelt op. De man, die er getuige van is, knijpt zijn neus dicht (afb. 6). Na het motto: ‘Lasst du spatzieren deine wind, das bad verathet dich geschwind’, komt de les wel erg onverwacht. Het Latijnse bijschrift waarschuwt dat je moet uitkijken wie je vertrouwt:

 
Een verrader van een geheim is als onthullend water,
 
vertrouw de een geen woord toe, het ander geen wind.

En het Franse kwatrijn:

 
Als je een wind laat onder water
 
geeft het water je een ‘snuitje’ terug,
 
wees op je hoede: al kwetterend
 
doet een verklikker hetzelfde.

Kortom, door roddelpraatjes komen in badplaatsen geheimen maar al te onverwacht bovendrijven. Plastischer kan het nauwelijks worden uitgebeeld.36

De aantrekkingskracht van het emblematisch baden

Aan het begin van de bundel wordt de scherpe beoordelaar van Homerus' gedichten, de Griek Zoïlus, aangesproken. De schrijver wil kleingeestige en vitterige lezers meteen maar de wind uit de zeilen nemen, wat gelet op de bijwijlen schalkse toon begrijpelijk is. Want in het boek is veel lust, spel en vrijerij voorhanden.37



illustratie
Afb. 6 Een verraderlijke wind (embleem 24).


Toch kent het badleven ook een schaduwzijde, waar wel degelijk voor wordt gewaarschuwd. Volgens de schrijver is er nu eenmaal veel aanwas van lieden die een graantje willen meepikken van het badencircus, dat volop commercie aantrekt. In die zin zijn de kuuroorden te vergelijken met jaarmarkten of kermissen, waar altijd meer wordt toegestaan en het met de zeden minder nauw wordt genomen. Er is geloop van muzikanten, bedelaars, uitvreters, evenals de onvermijdelijke prostituée, marskramer en kwakzalver, die allen dan ook de embleemprenten bevolken.38 Aan het eind van het boek zijn er, geheel in overeenstemming met de traditie binnen de emblematiek, ver-

wijzingen naar de dood. Naast een levenstrap zwaait de onvermijdelijke Dood met een ‘memento-hamer’.

Dryander bracht al aan het begin van de zestiende eeuw onder woorden welk belang het kuren had:

Es ist einer kranck, so er in seinem hause bei seinem gesinde ist, alda vil unlusts, widermut und melancoley schepfft [...] das er von traurickeit kranck wirt. Wann diser, ins Eymser oder ein gleich badt kompt, all da ein zeitlang verharret, würdt gesundt nit des badens, sonder guter geselschafft und gutens leben halben. Dann wer nitt freüdig im bade ist [...] soll nitt vil nutzes vom bade bekommen.39

Contemporaine artsen bevestigen de psycho-somatische werking: het standpunt dat het reizen naar en het verblijf in een andere omgeving, goed gezelschap en rust bevordelijk is voor het welzijn van lichaam en ziel. Dryander gebruikte hiervoor de begrippen Motus, Alteratio aeris en Quies. Met name flegmatici werd aangeraden een kuur te volgen en de lezer van het embleemboek krijgt een vergelijkbaar advies, onder het motto:

 
Thue singen, spiele, tantz, seij frölich freij, undt frisch,
 
hier leget selbst der Abt die würffel auff den tisch.

En het bijschrift stelt:

 
Hier pfleg der luft, und spiel, thue aller freud geniessen,
 
Das wurdt dir deine chur allein, sonst nichst, versuessen;
 
Fort mit melancoleij, angst, sorgen, zanck, und streitt,
 
Dieweilen alles dies hatt sein gewisse zeitt [...].40

De toon in het werk moet wel speels zijn om te kunnen werven; een te zware moraal zou ontmoedigend werken. In het slotembleem wordt als geruststellende boodschap meegegeven toch vooral de verworven gezondheid te genieten.

Het emblematische zit hem vooral in het samengaan van luim en ernst, in de afwisseling tussen realia en symbolica en welke spitsvondige toepassingen daaraan gegeven kunnen worden. Ook al passen die duidingen moeiteloos in het zeventiende-eeuwse ethische patroon, de situering van de bundel is voor zover ons bekend uniek. Meer dan eens wordt een spel gespeeld met enerzijds de verborgen krachten van de bronnen en hun waarde, en anderzijds de diepere, morele betekenissen die de schrijver boven water weet te halen.

Met de onvervalste humor, schaamteloosheid, ironie en erotiek, die overigens nog steeds onderdeel uitmaken van badplaatsboekjes,41 neemt de bundel van Nikolaus Person een uitzonderlijke plaats in binnen de emblematiek. Symbolica in thermas kan niet alleen dienen als boek bij het kuren, maar functioneert zeker ook voor hen die de heil-

zame effecten van het emblematisch kuren willen ondergaan en genieten. Wie vermoeienis voelt en naar lafenis snakt, raakt hier zijn zwaarmoedigheid kwijt. Want dat van het lezen van het boek een verkwikkende werking uitgaat, valt moeilijk te ontkennen.

Abstract - In the last decennium of the 17th century a very curious German emblem book appeared in Mainz, dealing with life and habits in and around a spa. The book, Symbolica in thermas et acidulas reflexio, was published by Nikolaus Person and seems to be unique of its kind. The emblematical aspect can be found especially in the combination of fun and seriousness and the alternation of realia and symbolica. By means of unadulterated humour, shamelessness, irony and eroticism, the collection not only must have advertised the spas, but functions also for those who want to undergo and enjoy the beneficial consequences of taking an emblematic cure.

Vorige Volgende

Over dit hoofdstuk/artikel

auteurs